1804 SIRP AYAKLANMASININ SOSYOLOJİK NEDENLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME: BALKAN İSYANLARINDAN FARKLI BİR DİNAMİK

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 551 - 564, 20.07.2024

Volkan Koç

https://doi.org/10.53718/gttad.1385553

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomisi, 17. yüzyılın başlarından itibaren Yeni Dünya’nın keşfiyle artan gümüş ithalatı, yeni ticaret rotalarının keşfi ve sürekli devam eden savaşlar nedeniyle olumsuz etkilenmiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun sürekli savaşları ve iç isyanları, ekonomik ve sosyal yapıları zayıflatmıştır. Askerî harcamaların artması, ekonomik dengeyi bozmuş ve halkın yaşam koşullarını olumsuz etkilemiştir. Tüm bu faktörler bir araya geldiğinde Osmanlı ekonomik olarak zayıflamış ve bu durum tebaası üzerinde sosyal değişimlere yol açmıştır. Bu değişimler, Osmanlı toplumunun yapı ve değerlerinde dönüşümlere neden olmuştur. Sırp Ayaklanması da bu karmaşık sosyal, ekonomik ve siyasi dinamiklerin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır.
1789’da patlak veren Fransız İhtilali’nin etkileri sadece Fransa sınırlarıyla sınırlı kalmadı. İhtilalin fikir ve idealleri önce tüm Avrupa’ya sonrasında ise dünyaya yayıldı. Bu devrim toplumsal yapıları ve siyasi düzenleri sarsarak ulus-devlet anlayışının gelişmesine katkıda bulundu ve genel siyasi atmosferi kalıcı bir başkalaşıma uğrattı. Devamında ise 1830 ve 1848 devrimleri ile yaşanan dönüşümler daha da pekişti. Devrimler ulusal kimliklerin güçlenmesine katkıda bulundu ve toplumsal ve siyasal yapıları daha belirgin kalıplara soktu. Avrupa merkezli gerçekleşen bu devrimler Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkimiyeti altındaki Balkanlar üzerinde derin ve belirgin izler bıraktı. Bu devrimler, bölgede milliyetçilik ve bağımsızlık düşüncelerinin yeşermesine neden oldu ve bölgesel denge ve dinamikleri temelden değiştirdi. 19. yüzyıl boyunca Balkanlar’da yaşanan değişimin öncü adımlarından biri olan Sırp Ayaklanması, toprakların devri ve dönüşümü gibi önemli değişimle neden oldu ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar’daki egemenliğine karşı başlayan bir dizi isyanın ilk halkasını oluşturdu. Bu ayaklanma, muhakkak surette Osmanlı İmparatorluğu için bir tarihî bir dönemeçti. Bu süreç, Balkanlar’da siyasi, kültürel ve toplumsal yapıların derin değişimler geçirmesine zemin hazırladı.
1804 Sırp Ayaklanmasını, diğer Balkan ayaklanmalarından ayıran temel özelliklerden biri basit bir köylü isyanı olarak başlamış olmasıdır. Merkezi bir liderlik veya büyük çaplı bir organizasyonun yanında, bir hedefler bütünlüğünden de yoksundu. Bölgesel liderlerin etrafında toplanıldığı ve bu liderlerin inisiyatiflerine dayalı bir yapı mevcuttu.
Bu çalışmada, 1804 Sırp Ayaklanmasının, diğer Balkan ayaklanmalarındaki gibi milliyetçi bir karaktere sahip olup olmadığı üzerinde durulmaktadır. Ayaklanmanın altında yatan sosyal, ekonomik ve siyasi nedenlere odaklanılarak yapılan bu araştırma, tarihî kaynakların analizi ve dönemin sosyal yapılarının incelenmesi yoluyla gerçekleştirilmiştir. Kaynaklardan elde edilen verilerin karşılaştırmalı analizi, isyanın kökenlerini ve toplumun ekonomik-sosyal yapısını belirlemek için kullanılmıştır. Ayrıca, o dönemdeki politik ve ekonomik koşulların incelenmesi, isyanın dinamiklerini ve katılımcıların motivasyonlarını anlamak için önemli veriler sunmaktadır. Bununla birlikte, Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar üzerindeki önemli rakipleri olan Avusturya ve Rusya’nın ayaklanmaya kendi amaçları doğrultusunda etki ettiği de anlaşılmıştır. 1804’te patlak veren ayaklanmanın geri planına bakıldığında bunun milliyetçi eğilimlerle gerçekleştirilen bir isyan olmadığı, asıl motivasyonun ekonomik ve sosyal koşulların belirlediği dinamikler olduğu görüşü ağırlık kazanmaktadır. Bu bulgular, tarihî olayları değerlendirirken milliyetçilik dışındaki faktörlerin göz ardı edilmemesi gerektiğini ortaya koymakta ve gelecekteki benzer olayların anlaşılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda, daha fazla araştırma yapılması ve bu tür olayların daha geniş bir bağlamda incelenmesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Sırp Ayaklanması, Kara Yorgi, Balkanlar, Osmanlı İmparatorluğu, Rusya İmparatorluğu, Avusturya İmparatorluğu

Teşekkür

İyi çalışmalar dilerim.

AN EXAMINATION OF THE SOCIOLOGICAL CAUSES OF THE 1804 SERBIAN UPRISING: A UNIQUE DYNAMIC IN THE BALKAN REVOLTS

Öz

he economy of the Ottoman Empire was adversely affected starting from the early 17th century due to increased silver imports from the discovery of the New World, the exploration of new trade routes, and ongoing wars. The continuous wars and internal rebellions weakened the economic and social structures of the Ottoman Empire. The rise in military expenditures disrupted the economic balance and adversely affected the living conditions of the populace. When all these factors combined, the Ottoman Empire weakened economically, leading to social changes among its subjects. These changes caused transformations in the structure and values of Ottoman society. The Serbian Uprising also emerged as a result of these complex social, economic, and political dynamics.
The effects of the French Revolution, which erupted in 1789, were not confined to France alone. The ideas and ideals of the revolution first spread across Europe and later to the world. This revolution contributed to the development of the nation-state concept by shaking up social structures and political orders, permanently altering the general political atmosphere. Subsequently, the transformations experienced during the revolutions of 1830 and 1848 further solidified these changes. The revolutions contributed to the strengthening of national identities and molded societal and political structures into more distinct patterns. These European-centered revolutions left deep and distinct traces on the Balkans under the rule of the Ottoman Empire. They fostered the sprouting of nationalism and independence thoughts in the region, fundamentally altering regional balances and dynamics. The Serbian Uprising, one of the pioneering steps of change in the Balkans during the 19th century, led to significant transformations such as the transfer and transformation of territories, initiating a series of revolts against the Ottoman Empire's dominance in the Balkans. This uprising was undoubtedly a historical turning point for the Ottoman Empire, setting the stage for profound changes in the political, cultural, and societal structures of the Balkans.
One of the fundamental characteristics that set the 1804 Serbian Uprising apart from other Balkan uprisings was its initial emergence as a simple peasant rebellion. It lacked a central leadership or a comprehensive set of goals. It revolved around regional leaders without a unified agenda, relying on the initiatives of these leaders.
This study focuses on whether the 1804 Serbian Uprising had a nationalist character similar to other Balkan uprisings. Conducted by emphasizing the underlying social, economic, and political reasons behind the uprising, this research was carried out through the analysis of historical sources and the examination of the societal structures of that period. The comparative analysis of data obtained from sources was utilized to determine the roots of the uprising and the economic-social structure of the society. Furthermore, examining the political and economic conditions of that period provides crucial data to comprehend the dynamics of the uprising and the motivations of the participants. Moreover, it is understood that Austria and Russia, significant rivals of the Ottoman Empire in the Balkans, influenced the uprising according to their own objectives. Looking into the background of the uprising in 1804, it gains traction that this wasn't a rebellion carried out with nationalist tendencies but rather driven by the dynamics dictated by economic and social conditions. These findings highlight the necessity of considering factors beyond nationalism while evaluating historical events, playing a significant role in understanding similar events in the future. In this context, it is recommended to conduct further research and examine such events in a broader context.

Anahtar Kelimeler

Serbian Revolt, Karadorde, Balkans, Ottoman Empire, Russian Empire, Austrian Empire

Kaynakça

• **KAYNAKÇA**
• ADANIR, Fikret, “Fransız İhtilali, I. Sırp Ayaklanması ve Osmanlı Devleti”, Toplumsal Tarih, S. 147 (Mart 2006), ss. 32-39.
• ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Kronik Kitap, İstanbul 2020.
• ARSLANTAŞ, “Selim, Sırp İsyanlarına Giden Yol (1788-1804)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 2005, ss. 115-145.
• ASLANTAŞ, Selim, “Sırp İsyanları (1804-1815): Milli Bağımsızlık Hareketi mi, Burjuva Devrimi mi, Köylü Ayaklanması mı?”, Doğu-Batı, S. 39 (Kasım, Aralık, Ocak 2006-2007), ss. 83-96.
• BATAKOVIĆ, Dušan T., A Balkan-Style French Revolution? The 1804 Serbian Uprising in European Perspective, Balcanica, vol. XXXVI (2005). ss. 113-128.
• BÖREKÇİ, Metin Çetin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sırp Meselesi, Kutup Yıldızı Yayınları, İstanbul 2001.
• BRUNSWIK, Benoit, Recueil de documents diplomatiques relatifs à la Serbie, Weiss, Constantinople 1876.
• C´IRKOVIC, Sima M., The Serbs, Blackwell Publishing, New Jersey 2004.
• CURTA, Florin, The Making of Slavs: History and Archaeology of the Lower Danube Region, c.500-700, Cambridge University Press, Cambridge 2004.
• GELLNER, Ernest, Uluslar ve Ulusçuluk, (çev.) Büşra Ersanlı/Günay Göksu Özdoğan, Hill Yayın, İstanbul 2022.
• GLENNY, Misha, The Balkans: Nationalism, War, and the Great Powers 1804-2012, House of Anansi Press, Toronto 2012.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi-I, C. I, çev. Halil Berktay, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2020.
• JELAVICH, Barbara, Balkan Tarihi: 18. ve 19. Yüzyıllar, C. I, çev. İhsan Durdu, Gülçin Tunalı, Haşim Koç, Küre Yayınları, İstanbul 2009.
• JELAVICH, Charles, JELAVICH, Barbara, The Establishment of The Balkan National States, 1804-1920, University of Washington Press, Seattle and London 2000.
• KARPAT, Kemal, “Balkanlar”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 5, ss. 25-32.
• KARPAT, Kemal, Balkanlar’da Osmanlı Mirası ve Milliyetçilik, çev. Recep Boztemur, Timaş Yayınları, İstanbul 2021.
• KARPAT, Kemal, Osmanlı’da Milliyetçiliğin Toplumsal Temelleri, Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
• KÖSE, Metin Ziya, “Osmanlı Balkan’ında Kara Ticareti ve Rekabet: Rumeli’de Dubrovnik Tüccarları (1600-1630)”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 16, (2013), ss. 41-58.
• MACKENZIE, David, The Serbs and Russian Pan-Slavism 1875-1878, Cornell University Press, New York 1967.
• MERIAGE, Lawrence P., The First Serbian Uprising (1804-1813) and the Nineteenth-Century Origins of the Eastern Question”, Slavic Review, Sep., 1978, Vol. 37, No. 3 (Sep. 1978), ss. 421-439.
• MITCHELL Stephen, “The Administration of Roman Asia from 133 BC to AD 250”, Lokale Autonomie und römische Ordnungsmacht in den kaiserzeitlichen Provinzen vom 1. bis 3. Jahrhundert, ed. Werner Eck, Oldenbourg Wissenschaftsverlag, München 1999, ss. 18-46.
• ÖZKAN, Ayşe, Miloş’tan Milan’a Sırp Bağımsızlığı (1830-1878), İstanbul 2011.
• PALAIRET, Micheal, Balkan Ekonomileri 1800-1914: Kalkınmasız Evrim, çev. Ayşe Edirne, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2000.
• TODOROVA, Maria N., Balkan Family Structure and The European Pattern: Demographic Developments in Ottoman Bulgaria, Central European University Press, Budapest 2006.
• UÇAROL, Rıfat, Siyasi Tarih, Der Yayınları, İstanbul 2015.