THE INVASION OF AZERBAIJAN BY JALAL AD-DIN KHWARAZMSHAH AND THE COLLAPSE OF THE ATABEG STATE

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 397 - 410, 20.07.2024

Gurban Hüseynov

https://doi.org/10.53718/gttad.1442348

Öz

After the defeat of Khwarazmshah Alaeddin Muhammad, who fled from the Mongols, a force of thirty thousand soldiers, commanded by Cebe, Sebütey, and Tokucar Bahadır under the orders of Genghis Khan, was tasked with finding and killing him. Advancing westward, this army killed anyone in their path, burning, destroying, and looting cities. The Azerbaijani geography also suffered from the Mongol invasions, leaving many cities in ruins. The Mongol invasion, led by Cebe and Sebütey, entering Azerbaijani territories and conducting plundering operations, did not bring significant political and military changes to the region. This was due to their brief stay in Azerbaijani lands and their desire to return to their own countries. After the death of Khwarazmshah Alaeddin Muhammad, Jalal ad-Din Mingburnu returned to the capital, Urgench, and initially displayed a successful struggle against the Mongols, inheriting the banner from his father. However, he later escaped to India to avoid the Mongol invasion. After staying there for a while, Jalal ad-Din Mingburnu returned, attempting to reclaim Azerbaijani territories and re-establish the state. Unlike Cebe and Sebütey, Jalal ad-Din Mingburnu aimed for long-term settlement in Azerbaijani lands. As soon as he arrived in the region, he worked on rebuilding the cities that had been damaged and turned into ruins by the Mongol invasion. He established his administrative system in the region. With his control over the region, the political existence of the Azerbaijani Atabeg State came to an end as it withdrew from the historical stage. However, Jalal ad-Din Mingburnu 's reign faced challenges, and he made various mistakes after the death of his perennial enemy, Genghis Khan, leading to his own downfall. Despite initially winning the love of the Azerbaijani people, Jalal ad-Din Mingburnu had to deal with uprisings in Azerbaijan due to the corruption of the officials he appointed. Unable to withstand the Mongol army sent under Baycu and Cormagun Noyan after Ogedei Khan ascended the throne, he fled to the Anatolian region and eventually lost his life. This article aims to provide a brief overview of Jalal ad-Din Mingburnu's capture of the Azerbaijani region, the end of the Atabeg State, and a glimpse into his military and political activities in the region, emphasizing the consequences of these events in Azerbaijani history.

Anahtar Kelimeler

Khwarazmshah, Atabeg State, Azerbaijan, Jalal ad-Din Mingburnu, Mongols

Etik Beyan

It is exempt from the Ethics Committee Approval

Destekleyen Kurum

The study received no financial support from any institution or project.

Вторжение В Азербайджан Джалал-Ад-Дином Хорезмшахом И Крах Государства Атабегов

Öz

После поражения Хорезмшаха Алаэддина Мухаммеда, бежавшего от Монголов, сила тридцати тысяч солдат под командованием Чебе, Себутея и Токуджар Бахадыря, по приказу Чингисхана, была поручена задача найти и убить его. Двигаясь на запад, эта армия убивала всех на своем пути, сжигая, разрушая и разграбляя города. Азербайджанская география также пострадала от монгольских вторжений, оставив многие города в руинах. Монгольское вторжение под командованием Чебе и Себутея в азербайджанские территории и проведение операций по разграблению не привели к значительным политическим и военным изменениям в регионе. Это было связано с их краткосрочным пребыванием в азербайджанских землях и желанием вернуться на свою родину. После смерти Хорезмшаха Алаэддина Мухаммеда Джалаледдин Менгуберти вернулся в столицу, Ургенч, и изначально успешно сопротивлялся монголам, унаследовав знамя от своего отца. Однако позже он убежал в Индию, чтобы избежать монгольского вторжения. Прошедши там какое-то время, Джалаледдин Менгуберти вернулся и попытался вернуть азербайджанские территории и восстановить государство. В отличие от Чебе и Себутея, Джалаледдин Менгуберти стремился к долгосрочному поселению в азербайджанских землях. Сразу по прибытии в регион он занялся восстановлением разрушенных городов и установил свою административную систему в регионе. С его контролем над регионом политическое существование Азербайджанского государства Атабеков завершилось, уходя со страниц истории. Однако правление Джалаледдина Менгуберти столкнулось с вызовами, и после смерти его вечного врага, Чингисхана, из-за совершенных им различных ошибок, он подверг свое собственное упадку. Несмотря на то что изначально завоевал любовь азербайджанского народа, Джалаледдин Менгуберти пришлось сталкиваться с восстаниями в Азербайджане из-за коррупции назначенных им чиновников. Не смог устоять перед монгольской армией, отправленной под командованием Байцу и Чормагун Нояна после восшествия на трон Огедея Хана, он бежал в Анатолию и в конечном итоге потерял жизнь. Эта статья призвана предоставить краткий обзор захвата Джалаледдином Менгуберти азербайджанского региона, завершения существования государства Атабеков и взгляда на его военные и политические деятельности в регионе, с акцентом на последствия этих событий для азербайджанской истории.

Anahtar Kelimeler

Хорезмшах, Государство Атабеков, Азербайджан, Джалал ад-Дин Мингбурна, Монголы

CELÂLEDDİN HÂRİZMŞAH’IN AZERBAYCAN’I İSTİLASI VE ATABEYLER DEVLETİ’NİN ÇÖKÜŞÜ

Öz

Hârizmşah Alâeddin Muhammed’in Moğollara yenilerek kaçmasının ardından Cengiz Han’ın emriyle Cebe, Sebütey ve Tokucar Bahadır komutası altında otuz bin kişiden oluşan bir ordu onu bulup öldürmek için görevlendirilmiştir. Batıya doğru ilerleyen bu ordu karşılarına çıkan herkesi öldürmüş ve şehirleri yakıp, yıkıp yağmalamışlardır. Moğol saldırılarından Azerbaycan coğrafyası da nasibini almış ve birçok şehir harabe haline gelmiştir. Cebe ve Sebütey komutasında başlayan Moğol istilası ve orduların Azerbaycan topraklarına girerek yağma hareketlerinde bulunması bölgede siyasi ve askeri açıdan önemli değişikliklere neden olmamıştır. Bunun da sebebi Azerbaycan topraklarında kısa süreli kalmaları ve kendi ülkelerine geri dönme isteklerinden kaynaklanmıştır. Hârizmşah Alâeddin Muhammed’in ölümünden sonra başkent Gürgenc’e dönen Celâleddin Mengüberti Moğollarla mücadelede bayrağı babasından devralarak ilk başlarda başarılı bir mücadele sergilemiş olsa da sonrasında Moğol saldırısından kaçarak Hindistan’a gitmiştir. Orda bir süre kaldıktan sonra geri dönen Celâleddin Mengüberti Azerbaycan topraklarını ele geçirerek devleti yeniden tesis etmeye çalışmıştır. Cebe ve Sebütey’den farklı olarak Celâleddin Mengüberti Azerbaycan topraklarında uzun vadeli bir yerleşim amaçladığından dolayıdır ki bölgeye gelir gelmez Moğol istilasından zarar görmüş ve harabeye dönmüş şehirleri imar ettirmiş ve bölgede kendi idari sistemini oluşturmuştur. Onun bölgeyi ele geçirmesiyle birlikte Azerbaycan Atabeyler Devleti’nin de siyasi varlığı son bularak tarih sahnesinden çekilmiştir. 1227 senesinde ezeli düşmanı olan Cengiz Han’ın ölümüyle birlikte adeta boşluğa düşen Celâleddin Mengüberti çeşitli hatalar yaparak kendi sonunu da hazırlamıştır. İlk başlarda Azerbaycan halkının da sevgisini kazanan Celâleddin Mengüberti atadığı memurlarının yaptığı yolsuzluklar nedeniyle Azerbaycan’da isyanlarla uğraşmak zorunda kalmış ve Öğedey Han’ın tahta çıkmasından sonra Baycu ve Çormagun Noyan komutasında gönderilen Moğol ordusu karşısında tutunamayarak Anadolu coğrafyasına kaçmış ve hayatını kaybetmiştir. Bu makalede, onun Azerbaycan bölgesini ele geçirmesi, Atabeyler Devletinin son bulması ve bölgede askeri ve siyasi faaliyetlerine kısa bir genel bakış sağlamayı ve bu olayın Azerbaycan tarihi açısından sonuçlarını vurgulamayı amaçlıyoruz.

Anahtar Kelimeler

Hârizmşah, Atabeyler Devleti, Azerbaycan, Celâleddin Mengüberti, Moğollar

Etik Beyan

Etik Karar kuralından Muaftır

Destekleyen Kurum

Çalışma için herhangi bir kurum ve projeden mali destek alınmamıştır.

Kaynakça

• AHMEDOV, Qara, Orta Çağ Beylekan Şehri, Elm Yayınları, Bakü 1979.
• ALİMOV, Rysbek, Kadir Ali Bek ve Camiü’t-Tevârih’i Üzerine Dil İncelemesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2005.
• ALİYEV, Saleh Muhammedoğlu, “Derbend”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 9, İstanbul1994, ss. 164-166.
• ALİYEV, Saleh Muhammedoğlu, “Erdebil”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul1995, ss. 276-277.
• ALİZADE, A. Ali, Soçialno-ekonomiçeskaya i politiçeskaya istoriya Azerbaydjana XIII-XIV vv. (XIII-XIV yüzyıllarda Azerbaycan’ın Sosyal-Ekonomik ve Siyasi Tarihi), Elm Neşriyat, Bakü 1956.
• ASA, “Kirovobad”, Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, C. V, Bakü 1981, ss. 395-397.
• ÂŞTİYÂNÎ, Abbâs İkbâl, Târîh-i Mogul, Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1388.
• AŞURBEYLİ, Sara, Şirvanşahlar Dövleti, Avrasya Press, Bakü 2006.
• AYDIN, Mustafa, “Şirvan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, ss. 204-206.
• BAKIHANOV, Abbaskulu Ağa, Gülistan-i İrem, Kanun Neşriyat, Bakü 2001.
• BALA, Mirza, “Gence”, Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1986, ss. 762-766.
• BEZER, Gülay Öğün, “İldenizliler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXII, İstanbul 2000, ss. 82-84.
• BOSWORTH, C. E., “Ildenizids”, Enciclopedia of Iranica, C. III., Leiden 1989, p. 1110-1112.
• BOYLE, John A., The Cambridge History Of Iran V. 5 The Seljuq And Mongol Periods, Cambridge At The University Press, UK 1968.
• BUNİYATOV, Ziya, Azerbaycan Atabeyleri Dövleti 1136-1225, Elm Neşriyat, Bakü 2007.
• BÜNYADOV, Ziya, “Azerbaycan”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1991, ss. 317-322.
• BÜNYATOV, Ziya, Hârezmşahlığı ve Enuştekinler Devleti, çev. Tural Rızayev, Derin Yayınları, İstanbul 2003.
• CÜVEYNÎ, Alaaddin Ata Melik, Tarihi Cihan Güşa, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998.
• CÜZCANİ, Minhâc-i Sirac, Tabakât-ı Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşahlar, terc. ve notlar, haz. Erkan Göksu), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• DESTGAYB, Abdulali, Hücum-i Ordu-yi Mogul be Îrân, İntişârât-i İlm, Tahran 1367.
• DOYGUN, Meryem, Harezmşahlar–Moğol Münasebetleri ve Harezmşahlar Devletinin İnkırazı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2019.
• DURSUN, Gülseren, Harizmşahlar Devleti’nde İlmi Hayat (1097-1231), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2015.
• EFENDİZADE, Oktay, “Gence”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XIV, İstanbul 1996, ss.17-20.
• ERDOĞAN, Abdulkadir, Harezmşahlar İmparatorluğu’nda Askeri Teşkilat, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi), İstanbul 2004.
• GEYİKOĞLU, Hasan, “Hârezmşah Celâleddin Mengübertî’nin Şahsiyeti”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S.4, Erzurum 2020, ss. 89-102.
• GÜRBÜZ, Meryem, Hârizmşahlar (Devlet Teşkilâtı, Ekonomi, Kültür), Boğaziçi Yayınları, İstanbul 2014.
• HAMEVİ, Yakut, Mudjam al-Buldan (Svedeniya Ob Azerbaydjane) (Mücem-ül Buldan, Azerbaycan hakkında Bilgi), Elm Yayınları, Bakü 1983.
• HARTOG, Leo De, Cengiz Han, çev. Serkan Uzun, Dost Kitabevi, Ankara 2003.
• HASANZÂDE, İsmail, Târîh-i Îrân der Ahd-i Hârezmşahîyan, Bongah-i Tercüme ve Neşr-i Kitab-i Parsa, Tahran 1392.
• İBNÜ’L-ESİR, El-Kamil fi-t Tarih, İzd. An Azerb. SSR, Bakü 1959.
• İBNÜ’L-ESİR, İslâm Tarihi el Kâmil Fi’t-Tarih, C. X-XII, çev. Ahmed Ağırakça, Abdülkerim Özaydın, Türkiyat Matbaacılık, Bahar Yayınları, İstanbul 1987.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• KAZVİNÎ, Hamdullah Müstevfi-yi, Zeyl-e tarihi Guzide, Farsçadan trc. M.D. Kazımov ve V.Z. Piriyev, Elm Yayınları, Bakü 1990.
• KHAL’ATBARİ, Allahyar-Şerefi, Târîh-i Hârezmşahîyan, Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1394.
• KİRAGOS, Genceli, Moğol İstilası (1220-1265), çev. Mahmut Kemal Bey, Post Yayınları, İstanbul 2018.
• KİRAGOS, Müverrih, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar, Trc. Gürsoy Solmaz, Elips Kitap, Ankara 2009.
• KÖPRÜLÜZADE, Mehmet Fuad, “Notlar ve Vesikalar: Harezmşahlar Tarihine Ait”, Türkiyat Mecmuası, S. 1, İstanbul 1925, ss. 251-254.
• LUTHER, K. A., “Atabakan-e Adarbayjan”, Encyclopaedia Iranica, Vol. II., New York 1987, p. 1112.
• MARKO POLO, Marko Polo Seyahatnamesi, yay. haz. Filiz Dokuman, Tercüman Yayınları, İstanbul1980.
• MİNORSKY, V., “Özbek”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. IX., İstanbul 1964, ss. 488-490.
• MÎRHAND, Muhammed b. Hâvendşâh b. Mahmûd, Hârezmşâhlar Ravzatu’s-Safa (Hârezmşâhiyân), Tercüme ve Notlar Erkan Göksu, Kronik Kitap, İstanbul 2022.
• MÜVERRİH VARDAN, “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, çev. Hrant D. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, C. 1, İstanbul 1991, ss. 153-255.
• NESEVİ, Şehabeddin Muhammed, Celâlüttin Hârezmşah, çev. Necip Asım, Devlet Matbaası, İstanbul 1934.
• NESEVİ, Şehabeddin Muhammed, Jiznoopisanie sultana Djalal ad-dina Mankburnı
• , (Celaleddin Mengüberti Biyografisi), çev. Ziya Bünyadov, Elm Neşriyat, Bakü 1973.
• NURİYEVA, İrade, Azerbaycan Tarihi (en eski zamanlardan-XXI yüzyılın başına kadar), Mütercim Yayınları, Bakü 2015.
• ÖZAYDIN, Abdulkerim, “Aynicâlut”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul 1991, ss. 275-276.
• ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Hârezmşahlar Devleti”, Türkler, C. IV. Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 883-896.
• ÖZDEMİR, H. Ahmet, Moğol İstilası Cengiz ve Hülâgû Dönemleri, İz yayıncılık, İstanbul 2018.
• PİRİYEV, Vaqif, Azerbaycan XIII- XIV Yüzyıllarda, Nurlan Yayınları, Bakü 2003.
• REŞÎDU’D-DÎN, Fazlullah, Câmiu’t-Tevârîh, (Tsh. Behmen Kerîmî), Müessese-i İntişârât-i Emîr Kebîr, Tahran 1387.
• SUBAŞI, Ömer, Gürcü-Moğol İlişkisi Güney Kafkasya 1220-1346, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2015.
• SÜMER, Faruk, “Yıva”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, ss. 547-549.
• SÜMER, Faruk, “Tuğrul II”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 41, İstanbul 2012, ss. 342-344.
• SPULER, Bertold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri, 1220-1350, çev. Cemal Köprülü, Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1987.
• TANERİ, Aydın, Celalü’d-din Harizmşah ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınları 1977, Ankara.
• TANERİ, Aydın, Harezmşahlar, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
• TAŞAĞIL, Ahmet, “Özbek”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul 2007, ss. 106-107.
• URUÇ, Mizgin, Şirvanşahlar, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kars 2015.
• VLADİMİRCOV, B. Y., Cengiz Han, çev. Hasan Âli Ediz, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 1950.
• YİNANÇ, Mükrimin Halil, “Celâleddin Hârezmşah”, Makaleler, haz. Fahameddin Başar, İlyas Gökhan, Ömer Hakan Özalp) Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007, ss. 205-212.
• YUVALI, Abdulkadir, İlhanlılar Tarihi, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1994.