MINES IN THE BOSNIA SANJAK

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 455 - 472, 20.07.2024

Adem Keleş

https://doi.org/10.53718/gttad.1452333

Öz

It can be said that industry and commerce, which form the basis of economic life, emerged with the discovery of mines and their exploitation using technical methods. Therefore, minerals, which are the raw materials of industry and trade, have played an important role in the development of states both in ancient times and today. So much so that countries that are not rich in minerals may experience difficulties in terms of growth and development because they are always dependent on other countries. This situation may even prevent states from achieving success. However, countries whose lands are rich in minerals can achieve success in terms of growth and development more easily because they have a natural privilege in terms of economic development compared to other states. The Ottoman Empire had rich mineral resources compared to other contemporary states. Especially with the conquest of the Balkans, mineral wealth increased and diversified further. This diversity and richness in mines allowed the Ottoman Empire to develop and prosper. In addition, mines, especially gold, silver and copper, met a large part of the cash needs of the Ottoman Empire. In this way, the Ottoman Empire was able to easily carry out many organizations, especially military organizations. Since mines were of great importance for the Ottoman Empire as well as other states, the Ottoman Empire was very sensitive in the operation of the mines and the determination of the reaya to be employed in the mines. For this reason, the Ottoman Empire frequently issued laws on mines, and these laws regulated in detail the social life, obligations, relations with the state, extraction of ore, separation of ore, and sending it to various institutions. The Kanunnames also granted certain financial exemptions such as exemption from cem-i avarız and divaniye, prohibited military and civilian administrators from interfering with them, and allowed them to pass on their profession to their heirs. The Ottoman Empire also showed sensitivity to the protection of the mines; guards were appointed to protect the mines, most of which were located in mountainous and forested areas far from the main roads, and in cases where they were insufficient, those in the rear service of the army such as mortolos, pedestrians and nomads were assigned to this task. One of the places where the Ottoman Empire had rich mineral deposits in the Balkans was the sanjak of Bosnia. With the conquest of Bosnia in 1463, gold and silver were found in Fojnica, located within the Bosnian territory; silver in Borovica Hadžići, Olovo and Kreševo, located on the right side of the Drina; iron in Celahirnovik, Brodar, Višegrad, Varoš, Busovača, Şirik, İstrojniçe, Has, Viçerçika, Vilaçik and Demirci Bazarı; lead in Nefs-i Bazar-ı Olovo, Kreševo, Devline-Podgardiye, Çaçal and coal mines in Koblağlak, Vimelselik, Lepunç, Görne-Padra, Dolne-Padra and Lunpiç were also started to be operated by the Ottoman Empire. While operating these mines, the Ottoman Empire continued to operate them by adapting them to its own system without interfering too much with the existing mining laws. In this study, by using the Cadastral Books (Tapu Tahrir Defterleri) and copyrighted works, the mining areas in the Bosnian Sanjak and the procedures followed in the operation of these areas as well as the status of the mine workers were emphasized.

Anahtar Kelimeler

Bosnia, Mineral, Gold, Silver, Iron, Lead

TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE BOSNA SANCAĞINDA MADENLER (1468-1489)

Öz

İktisadi hayatın temelini oluşturan sanayi ve ticaret, madenlerin keşfi ve teknik usuller içinde işletilmesiyle ortaya çıkmıştır denilebilir. O nedenle sanayinin ve ticaretin hammaddesi olan madenler gerek eski dönemlerde gerekse günümüzde devletlerin gelişmesinde önemli bir role sahiptirler. Öyle ki maden bakımından zengin olmayan devletler, daima başka devletlere muhtaç olduklarından gelişme ve kalkınma yönünden güçlükler yaşayabilmektedirler. Bu durum devletlerin başarıya ulaşmalarına engel dahi teşkil edebilmektedir. Ancak toprakları maden bakımından zengin olan ülkeler, iktisadî kalkınma yönünden diğer devletlere nazaran tabii bir imtiyaza sahip olduklarından gelişme ve kalkınma açısından başarıya daha rahat ulaşabilmektedirler. Osmanlı Devleti de çağdaş devletlere kıyasla zengin sayılabilecek maden kaynaklarına sahipti. Özellikle Balkanların fethiyle birlikte maden zenginliği daha da artmış ve çeşitlenmiştir. Madenlerdeki bu çeşitlilik ve zenginlik Osmanlı Devleti’nin gelişmesine ve kalkınmasına olanak sağlamıştır. Ayrıca başta altın, gümüş ve bakır olmak üzere madenler Osmanlı Devleti’nin ihtiyaç duyduğu nakit para ihtiyacının büyük bir kısmını karşılamıştır. Bu sayede Osmanlı Devleti gerçekleştirmesi gereken başta askeri organizasyonlar olmak üzere birçok organizasyonu rahatlıkla yerine getirebilmiştir. Madenler diğer devletler gibi Osmanlı Devleti için de büyük bir önem arz ettiğinden maden ocaklarının işletilmesinde ve maden ocaklarında istihdam edilecek reayanın belirlenmesinde oldukça hassas davranmıştır. Bunun için madenlerle ilgili sık sık kanunnameler düzenlemiş, düzenlenen bu kanunnamelerle maden ocaklarında çalışan reayanın sosyal yaşantıları, yükümlülükleri, devletle olan ilişkileri, maden cevherinin çıkarılması, ayrıştırılması, vezn olunup çeşitli kurumlara gönderilmesi ayrıntılı bir şekilde belirlenmiştir. Kanunnamelerde ayrıca madenci reayaya cem-i avarız ve divaniyeden muaf tutmak gibi bir takım mali muafiyetler tanınmış, kendilerine askeri ve sivil idarecilerin müdahale etmesi yasaklanmış ve bu kişilerin mesleklerini varislerine aktarmalarına imkân tanınmıştır. Osmanlı Devleti madenlerin korunmasına da hassasiyet göstermiş, çoğunluğu ana yollardan uzak dağlık ve ormanlık alanlarda bulunan madenlerin korunması için buralara muhafızlar atamış, bunların yetersiz kaldığı durumlarda ise mortoloslar, yayalar ve yörükler gibi ordunun geri hizmetinde olanlar da bu işe memur edilmişlerdir. Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda zengin maden yataklarına sahip olduğu yerlerden birisi de Bosna sancağıdır. Bosna’nın 1463 yılında fethedilmesiyle birlikte Bosna toprakları içerisinde bulunan Foyniçe’de altın ve gümüş Drina’nın sağ tarafında bulunan Boroviç, Hrançi, Olofça ve Kreşova’da gümüş, Celahirnovik, Brodar, Vşegrad, Varoş, Bosovaç, Şirik, İstrojniçe, Has, Viçerçika, Vilaçik ve Demirci Bazarı’nda demir, Nefs-i Bazar-ı Olofça, Kroşeva, Devline-Podgardiye, Çaçal’da kurşun, Koblağlak, Vimelselik, Lepunç, Görne-Padra, Dolne-Padra ve Lunpiç’de de kömür madenleri Osmanlı Devleti tarafından işletilmeye başlanmıştır. Osmanlı Devleti bu madenleri işletirken mevcut maden kanunlarına çok fazla müdahale etmeden kendi sistemine uyarlayarak işletmeye devam etmiştir. Bu çalışmada Tapu Tahrir Defterleri ile telif eserlerden istifade edilerek Bosna sancağındaki maden çıkarılan sahalar ve bu sahaların işletilmesinde takip edilen usullerin yanı sıra madenci reayanın statüleri üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Bosna, Maden, Altın, Gümüş, Demir, Kurşun

Kaynakça

• AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, I. Kitap Osmanlı Hukukuna Giriş ve Fatih Kânunnâmeleri, Fey Vakfı, İstanbul 1990.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kânunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, II. Kitap, II. Bâyezid Kanunnâmeleri, Fey Vakfı, İstanbul 1990.
• ALTUNBAY, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, Türkler, C. X, Ankara 2003, ss. 791-801.
• ALTUNBAY, Mustafa, Osmanlı Döneminde Bir Maden İşletmesinin Tarihi Süreci: Sidrekapsi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2010.
• ANHEGGER, Robert – İNALCIK, Halil, Kânûnnâme-i Sultânî Ber Mûceb-i ‘Örf-i ‘Osmânî II. Mehmed ve II. Bayezid Devrine Ait Yasaknâme ve Kânûnnâmeler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• BALCI, Ercüment, Osmanlı Maden Rejiminde Nizamnâmeler Dönemi ve İmtiyazları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İktisat Tarihi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1994.
• BULUNUR, Kerim İlker, “Maraş eyaletinde güherçile üretimi (1566-1577).” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S.37, 2015, ss. 1-17.
• ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.2, S.1, 1943, ss. 117-126.
• ÇELİK, Mehtap, “Mühimme Defterlerine Göre 16. Yüzyılın İkinci Yarısında Ortadoğu Coğrafyasından Güherçile Talebi”, Journal of History School, S. LXVI, 2023, ss. 2633-2655.
• ÇELİK, Mehtap, “16. Yüzyılın Sonlarında Balkanlarda Bir Maden İşletmesi: Kamengrad Demir Madeni”, Vakanüvis, 5/2, 2020, ss. 587-610.
• GENÇ, Mehmet, “İltizam”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul 2000, ss. 154-158.
• HANDZİÇ, Adem, “Rudarstvo u Bosni XV do XVII Stoljece”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Volume 41, 1985, İssue 1-4.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C.1 1300-1600, Eren Yayınları, İstanbul 2000.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1300-1600, C. I, çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004.
• KATİĆ, S., ILİĆ, I. ve ŽİVKOVİĆ, D., “Copper Production In Majdanpek In Sixties And Seventies Of The 16th Century”, Journal of Mining and Metallurgy, 45 (2), 2009, ss. 213-220.
• KÖMÜRLÜ, Eren, “Osmanlı Döneminde Taş Kömürü Madenciliğinin Başlaması”, Yer Altı Kaynakları Dergisi, Yıl. 8, S. 18, 2020, ss. 21-26.
• KURT, Yılmaz, “Osmanlı Toprak Yönetimi”, Osmanlı Ansiklopedisi, c.3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss. 59-65.
• MALCOLM, Noel, Bosna’nın Kısa Tarihi, çev. Aşkım Karadağlı, Om Yayınevi, İstanbul 1999.
• MURPHEY, Rhoads, “Ma’din: Mineral Exploitation in the Ottoman Empire”, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Volume V, Leiden 1986, ss. 973-985.
• MUTAF, Abdülmecit, “Tanzimat Döneminde Osmanlı Maden İşletmeciliği Prosedürü”, History Studies, Volume 2/2 2010, ss. 293-303.
• ÖZ, Mehmet, “Tahrir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 39, İstanbul 2010, ss. 425-429.
• PARRY, Vernon J., “Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Harb Malzemesinin Kaynakları”, çev. Salih Özbaran, Tarih Enstitüsü Dergisi, S. III, İstanbul 1972, ss. 35-46.
• REFİK, Ahmed, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200), Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
• SAKA, Erdem, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bakır Madenleri (1453-1789)”, Journal of Universal History Studies, (JUHIS), 2(2), December 2019, pp. 223-238.
• SAKA, Erdem, “Anadolu ve Rumeli Gümüş Madenleri (1453-1789)”, Akademik ve Tarih Düşünce Dergisi, C.6, S. 2 Haziran 2019, ss. 1060-1084.
• SEZER, Musa, “XVI. Yüzyılda Ilıca (Köstendil) Kazası Değirmenleri”, Balkan Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C.8, S.1, Temmuz 2019.
• ŞEMSEDDİN SAMİ, Kâmûs-i Türkî, Kapı Yayınları 2004.
• TAŞKIN, Ünal, Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Fırat üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Elâzığ 2005.
• TIZLAK, Fahrettin, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Osmanlı Maden Yatakları”, Belleten, C. 60, S. 229, 1996, ss. 703-718.
• YARDIMCI, Mehmet Emin, 15. ve 16. Yüzyılda Bir Osmanlı Livası Bosna, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.