SOME NOTES ON KİTÂB-I İNŞÂ’ BY OSMAN AGHA OF TEMESVÁR AND ITS AUTHOR’S COPY ABSTRACT

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 12, 493 - 502, 20.07.2024

Ömer Gezer

https://doi.org/10.53718/gttad.1484839

Öz

Inşâ and münşeât, which are inherited from Arabic and Persian literature, are a literary genre that has been encountered in Turkish literature since the fifteenth century and became widespread by the seventeenth and eighteenth centuries. Inşâ books, which originally taught the manners and procedures of correspondence to scribes and penmen, evolved into münşeât that collected the correspondence of poets, writers, scholars and state officials, and became indispensable sources for literature and history. The distinction between inşâ, which were handbooks teaching correspondence, and münşeât, which contained authentic correspondence, had begun to fade. The Kitâb-ı İnşâ’ by Osman Agha of Temesvár is noteworthy as a work of an era in which this distinction was lost, with its unique content and the adventure of its emergence. The present article examines the Inşâ of Osman, who is known for his narrative of captivity, but in fact left behind many other works, written while teaching Turkish to the Habsburg sprachknaben, i.e. language boys in Istanbul in the 1720s. Until now, two copies of Kitâb-ı İnşâ’ were known to exist: one in manuscript HHStA Or.HS.125, written by Osman Agha himself, and the other in manuscript ÖNB Mixt.175, a copy. This article introduces the existence of a third one. The work in ÖNB Mixt.867 is also written in the author's calligraphy, and based on the examination of the copies, it is understood that it is the author's copy. When all copies are evaluated together, the following conclusion is reached regarding Kitâb-ı İnşâ: The work is more than a guide book that teaches correspondence manners and procedures. Osman Aga did not write Kitâb-ı İnşâ by referring to the authentic letters in his personal archive, but rather as he remembered the events. This in fact answers the question of why similar letters bear different dates. On the other hand, the inauthenticity of the letters does not diminish the value of the Kitâb-ı İnşâ. On the contrary, what he wrote based on what he remembered makes Kitâb-ı İnşâ' a memoir and makes its content valuable for historians. Kitâb-ı İnşâ' contains the correspondence between the pashas, Habsburg generals and the commanders of the Hungarian war of independence, which is not authentic but cannot easily be called imaginary, and Osman Aga's accounts of what he saw, heard and did, sometimes as a witness and sometimes as an actor of events: How the Ottoman-Habsburg border was demarcated after 1699, how the cases of extortion and murder on the border were resolved, and what form commercial disputes took are among the issues Osman Aga covers in his work. Considering how few documents we have access to in the Ottoman archives on all these issues, the resource value of Kitâb-ı İnşâ increases even more.

Anahtar Kelimeler

Osman Agha of Temesvár, Ottoman-Habsburg diplomacy, frontier diplomacy, Kitâb-ı İnşâ’, author’s copy.

TEMEŞVARLI OSMAN AĞA’NIN KİTÂB-I İNŞÂ’ ADLI ESERİ VE MÜELLİF NÜSHASI HAKKINDA BAZI NOTLAR

Öz

Arap ve Fars edebiyatından tevarüs eden inşâ ve münşeât geleneği, Osmanlı devri Türk edebiyatında 15. yüzyıldan itibaren örneklerine rastlanan, 17. ve 18. yüzyıllara gelindiğinde ise artık yaygınlaşmış bir yazın türüdür. Esasen katiplere ve eli kalem tutanlara yazışma adabını ve usullerini öğreten inşâ kitapları, şairlerin, yazarların, alimlerin ve devlet ricalinin mektuplaşmalarının bir araya getirildiği münşeât mecmualarına evrilirken, artık yalnızca edebiyat için değil, tarih için de vazgeçilmez birer kaynak haline gelmiştir. Bu zaman zarfında, yazışma usullerini öğreten el kitabı niteliğindeki inşâ kitaplarıyla, otantik yazışmaları içeren münşeât mecmuaları arasındaki ayrım da kaybolmaya başlamıştı. Temeşvarlı Osman Ağa’nın Kitâb-ı İnşâ’ adlı eseri de bu ayrımın kaybolduğu bir çağın eseri olarak, kendine has içeriğiyle ve ortaya çıkış serüveniyle dikkat çekicidir. Elinizdeki makale, esaretnâmesiyle bilinen, fakat aslında arkasında birçok eser bırakan Temeşvar’ın divan tercümanı Osman Ağa’nın, 1720lerde İstanbul’daki Habsburg dil oğlanlarına Türkçe öğretirken kaleme aldığı inşâsını inceliyor. Bu eserin şimdiye kadar biri müellifin hattından çıkma HHStA Or.HS.125 numaralı mecmuada, bir diğeri ise ne zaman ve kim tarafından istinsah edildiği bilinmeyen ÖNB Mixt.175 numaralı yazmada olmak üzere iki nüshasının varlığı biliniyordu. Bu makalede üçüncü bir nüshanın varlığı ve mahiyeti tanıtılıyor. ÖNB Mixt.867 numaralı mecmua içerisindeki eser yine müellif hattıyla kaleme alınmış olup, nüshalar üzerinde yapılan incelemeden hareketle müellif nüshası olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim ilk nüshadan son nüshaya kadar eserin geçirdiği aşamalar da bu kanaati desteklemektedir. Bütün nüshalar birlikte değerlendirildiğinde, Kitâb-ı İnşâ ile alakalı olarak şu sonuç da ortaya çıkıyor: Eser, muhtevası itibariyle yazışma adabını ve usullerini öğreten bir inşâ kitabı olmaktan daha fazlasıdır. Osman Ağa, Kitâb-ı İnşâ’yı kişisel arşivindeki mektuplara başvurarak değil, bilakis olayların hatırında kaldığı şekilde yazmıştır. Bu tespit, nüshalar arasındaki benzer mektupların niçin farklı tarihler taşıdığı sorusunu da aslında cevaplamış oluyor. Diğer taraftan, muhtevasındaki mektupların otantik olmaması Kitâb-ı İnşâ’nın değerini azaltmıyor. Bilakis, hatırında kalanlardan hareketle yazdıkları Kitâb-ı İnşâ’yı hatırat türünden bir eser haline getiriyor ve muhtevasını tarihçiler için değerli kılıyor. Kitâb-ı İnşâ’, 18. yüzyılın başında Osmanlı-Habsburg sınırındaki muhafız paşalar, Habsburg generalleri ve Macar bağımsızlık savaşının komutanları arasındaki otantik olmayan ancak kolayca muhayyel de diyemeyeceğimiz mektuplaşmaları ve Osman Ağa’nın kimi zaman olayların şahidi kimi zamansa faili olarak görüp işittikleri, yapıp ettikleri hakkındaki takrirlerini içeriyor: 1699 sonrasında Osmanlı-Habsburg sınırının tahdidinin nasıl yapıldığı, sınırdaki gasp ve cinayet davalarının ne şekilde çözümlendiği, ticarî anlaşmazlıkların hangi halleri aldığı gibi konular Osman Ağa’nın eserinde yer verdiği meseleler arasında. Bütün bu konular üzerinde Osmanlı arşivlerinde ne derece az belgeye ulaşabildiğimiz düşünüldüğünde Kitâb-ı İnşâ’nın kaynak değeri bir kat daha artıyor.

Anahtar Kelimeler

Temeşvarlı Osman Ağa, Osmanlı-Habsburg diplomasisi, serhad diplomasisi, Kitâb-ı İnşâ’, müellif nüshası.

Kaynakça

• AKÇAY, Eray, İBB Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, Nr. O. 34’te Kayıtlı Fransa’nın İstanbul Elçisi Marquis de Bonnac’ın Osmanlı Bürokrasisi ile Yazışmalarını İhtiva Eden Bir Mecmua (1716-1724), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2014.
• AKSOY SHERIDAN, R.Aslıhan, “Nostalgia of a Frustrated Ottoman Subject: Reading Osman Agha of Timișoara’s Memoirs as Self-Narrative”, International Journal of Middle East Studies, S. 53, 2021, ss. 323–330.
• BALIĆ, Smail, Katalog der türkischen Handschriften der österreichischen Nationalbibliothek – Neuerwerbungen 1864-1994, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• BÁNKÚTI, Imre, A Gyaurok Rabságában – Pasák és Generálisok Között, Balassi, Budapeşte 1995.
• BJÖRKMAN, Walther, “Die Anfänge der türkischen Briefsammlungen”, Orientalia Suecana, S. 5, 1956, ss. 20-29.
• CASALE, Giancarlo, Prisoner of the Infidels – The Memoir of an Ottoman Muslim in Seventeenth-Century Europe, University of California Press, Oakland 2021.
• ČAUŠEVIĆ, Ekrem, Autobiografija Osman-age Temišvarskog, Sredniya Europa, Zagreb 2004.
• ÇELEBİ, İlyas, “Hüsamzâde Mustafa Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 18, İstanbul 1998, ss. 517-518.
• ERENDOR, Esat Mermi, Temeşvarlı Osman Ağa – Gavurların Esiri, Milliyet Yayınları, İstanbul 1971.
• FLÜGEL, Gustav Leberecht, Die arabischen, persischen und türkischen handschriften der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek zu Wien, C. I, Viyana 1865.
• GRIESBACH, Heinz, Osman ibn Ahmed – Memoiren eines Zeitgenossen Prinz Eugens, Rheinische Friedrich-Wilhelms-Universität (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bonn 1950.
• GÜLTEKİN, Hasan, Türk Edebiyatında İnşâ: Tarihî Gelişim-Kuram-Sözlük ve Münşeât-ı Koca Râgıb Paşa, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2015.
• GÜRLEK, Özgür, Temeşvarlı Osmân b. Ahmed Ağa’nın Nemçe Tarihi Tercümesi (H. 1135 / M. 1722-23) – İnceleme-Metin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2018.
• HAKSEVER, Halil İbrahim, “Münşeât Mecmuaları ve Edebiyat Tarihimiz İçin Önemi” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 1, 1998, ss. 73-86.
• HAMMER-PURGSTALL, Joseph v., Geschichte des osmanischen Reiches, C. X, Hartlebens Verlag, Peşte 1835.
• HITZEL, Frédéric, Prisonnier des infidèles: un soldat Ottoman dans l’Empire des Habsbourg, Sindbad-Actes Sud, Arles 1998.
• KIRCA, Ersin, Sadrazamlardan Mektuplar 1703-1704 (Râmi Mehmed Paşa Münşeâtı), Kitapyurdu Yayınları, İstanbul 2020.
• KRAFFT, Albrecht, Die arabischen, persischen und türkischen Handschriften der k.k. Orientalischen Akademie zu Wien, Viyana 1842.
• KREUTEL, Richard Franz ve Otto Spies, Leben und Abenteuer des Dolmetschers Osman Ağa – Eine türkische Autobiographie aus der Zeit der großen Kreige gegen Österreich, Selbstverlag des Orientalischen Seminars, Bonn 1954.
• KREUTEL, Richard Franz ve Otto Spies, Der Gefangene der Giauren – Die abenteuerlichen Schicksale des Dolmetschers ‘Osman Ağa aus Temeschwar, von ihm selbst erzählt, Verlag Styria, Graz 1962.
• KREUTEL, Richard Franz, Zwischen Paschas und Generälen – Bericht des ‘Osman Ağa aus Temeschwar über die Höhepunkte seines Wirkens als Diwansdolmetscher und Diplomat, Verlag Styria, Graz 1966.
• KREUTEL, Richard Franz, “Die Schriften des Dolmetschers ‘Osmān Ağa aus Temeschwar”, Der Orient in der Forschung – Festschrift für Otto Spies zum 5 April 1966, Ed. W. Hoenerbach, Harrassowitz, Wiesbaden 1967, ss. 434-443.
• KREUTEL, Richard Franz, Die Autobiographie des Dolmetschers ‘Osmān Ağa aus Temeschwar – Der Text des Londoner Autographen in normalisierter Rechtschreibung, E.J.W. Gibb Memorial, Cambridge 1980.
• KUT, Günay, “Ahmed-i Dâ’i”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul 1989, ss. 56-58.
• ÖZCAN, Abdülkadir, “Münşeâtü’s-Selâtin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 32, İstanbul 2006, ss. 20-22.
• ÖZTÜRK, Furkan, “Osmanlı Edebiyatında Birinci Ağızdan Anlatılar Çerçevesinde Temeşvarlı Osman Ağa’nın Otobiyografisi”, Cedrus – Akdeniz Uygarlıkları Araştırmaları Dergisi, S. 3, 2015, ss. 329-336.
• ÖZTÜRK, Mustafa, Münşe’ât-ı Nâbî – İnceleme, Tenkitli Metin, Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2019.
• PAPP, Sándor, “Feridun Bey’in Münşeâtı: Mecmua-ı Münşeatü’s-Selâtin – Macaristan’a / Erdel’e Ait XVI. ve XVII. Yüzyıl Belgeleri Üzerine Bir İnceleme”, Osmanlılar ve Macarlar – Bir Diplomatik Tarih, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2023, s. 123-138.
• ROEMER, H.R., “Inshā’”, Encycklopeadia of Islam 2nd Edition, C. 3, Leiden 1986, ss. 1241-1244.
• SAKİN, Orhan, Temeşvarlı Osman Ağa – Bir Osmanlı Askerinin Sıradışı Anıları 1688-1700, Ekim Yayınları, İstanbul 2008.
• TOLASA, Harun, Osman Ağa’nın Hatıraları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi (Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi), İstanbul 1964.
• TOLASA, Harun, Kendi Kalemiyle Temeşvarlı Osman Ağa – Bir Osmanlı Türk Sipahisinin Hayatı ve Esirlik Hatıraları, Selçuk Üniversitesi Yayınları, Konya 1986.
• TÓTH, Hajnalka, “Temesvári Oszmán Aga Levélgyűjteménye: Habsburg–Oszmán–Kuruc Határvidéki Konfliktusok a 18. Század Elején”, Certamen, S. 3, 2016, ss. 283-294.
• TÓTH, Hajnalka, “Roma çasarıyla şevketlü padişahımuzun sulh [u] salahı olub – The two Ali Pashas of Temeşvar on the Habsburg, Hungarian and Ottoman Frontier at the Time of the Rákóczi War of Independence”, Şerefe. Studies in Honour of Prof. Géza Dávid on his seventieth Birthday, Ed. Pál Fodor, Research Centre for Humanities, Budapeşte 2019, ss. 459-479.
• TÓTH, Hajnalka, “ ‘Se‘ādetlü mekremetlü meveddet dōstum’ - Anredeformeln der christlich-osmanischen Korrespondenz vom Anfang des 18. Jahrhunderts”, Altaic and Chagatay lectures: Studies in Honour of Éva Kincses-Nagy, Ed. Istvan Z
• imónyi, University of Szeged, Szeged 2021, ss. 417-433.
• UNAN, Fahri, Münşe’ât-ı Âsım – Küçük Çelebi-zâde İsmâ’îl Âsım Efendi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• UNAN, Fahri, Yahyâ bin Mehmed el-Kâtib – Menâhicü’l-İnşa, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• UZUN, Mustafa İsmet, “İnşâ, Türk Edebiyatı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 22, 2000, ss. 337-338.
• WESTERMANN, Jacob S., The Self in Captivity: Slavery and Autobiographical Rebirth in the Memoirs of Osman Ağa (1670-1725), McGill University Institute of Islamic Studies (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Montreal 2020.
• WURM, Heidrun, “Entstehung und Aufhebung des Osmanischen Generalkonsulats in Wien (1726-1732)” Mitteilungen des Österreichischen Staatsarchives, S. 42, 1992, ss. 152-187.
• YAZMAN, M. Şevki, Viyana Muhasarasından Sonra Avusturyalılara Esir Düşen Osman Ağa’nın Hatıraları, Tanyeri Yayınları, İstanbul 1961.
• YAZMAN, M. Şevki, Viyana Kapılarından Dönüş ve Osman Ağa’nın Çilesi, Tarih Yayınları, İstanbul 1962.