BERTRANDON DE LA BROQUİÈRE’İN (VE İBN BİBİ’NİN) GEÇ ORTA ÇAĞ TÜRKİYE’SİNDE KONUŞULAN DİLLERE DAİR VERDİĞİ BİR BİLGİ ÜZERİNE

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 129 - 142, 24.11.2024

Muhammed Ali Budak

https://doi.org/10.53718/gttad.1455503

Öz

Bertrandon de La Broquière 1432 ve 1433 yılları arasında senyörü olan Burgonya Dükü III. Philippe le Bon (İyi Filip) tarafından gizli bir görevle Doğu’ya gönderilmiştir. Zira III. Philippe le Bon yeni bir Haçlı Seferi yapmayı tasarlamaktadır ve bunun için de istihbarata ihtiyacı vardır. Halihazırda böyle faaliyetlerde bulunmakta olan Bertrandon de La Broquière kendisine bu görev verildikten sonra, dışarıdan bakıldığında Doğu’daki kutsal toprakları ziyaret ederek hac yapma yani hacı olma gayesiyle 1432 yılının başlarında yola çıkar ve kara yoluyla İtalya’ya ulaşır. Bunun ardından Venedik’te hacı adaylarını Kutsal Topraklara götürecek iki gemiden birine biner ve Akdeniz üzerindeki yolculuğuna başlar. Girit, Rodos ve Kıbrıs adalarına da uğrayarak Yafa’da karaya çıkar ve Hıristiyanlar için kutsal sayılan, içinde Kudüs, Beytüllahim, Nasıra’nın da olduğu büyüklü küçüklü çeşitli yerleri ziyaret eder. Bu sırada ilki kısa, ikincisi ise dönüş yolu üzerinde olmak üzere Şam şehrine iki defa ziyarette bulunur. İkinci ziyaretinde Mekke’den dönmekte olan büyük bir hac kervanı görür. Bu kervanda yer alan daha küçük bir kervan Osmanlı ülkesindeki Bursa’ya gitmektedir. Bertrandon de La Broquière de bu kervanı idare eden ve adı Hoyarbarak olan kişiyle görüşür, ona yalan söyler ve Bursa’da bir kardeşi olduğunu, onunu yanına gitmek istediğini anlatır. Güvenlik içinde yolculuk yapmak arzusunda olduğunu bundan dolayı kervanına katılmak için izin istediğini söyler. Hoyarbarak da Bertrandon’a çeşitli dilleri bilip bilmediğini sorar ki bu diller Türkçe, Rumca, Arapça ya da İbranicedir. Bertrandon bu dillerin hiçbiri bilmemektedir. Buna rağmen Hoyarbarak onu kervanına kabul eder ve Şam’dan Bursa’ya kadar elli gün sürmesi planlanan yolculukta beraber ilerlerler.
Hoyarbarak’ın Bertrandon’a bilip bilmediğini sorduğu diller ya içinde yolculuğun yapıldığı kervanda ya da kervanın ilerlediği güzergahta konuşulan diller olmalıdır. Şam’dan yola çıkmalarının ardından bir hafta bile geçmeden Türkiye topraklarına girmeleri, Şam ile Bursa arasında elli gün sürmesi düşünülen yolculuğun çok büyük bir kısmının Türkiye topraklarında geçtiğine ve bu dillerin XV. yüzyıl Türkiye’sinde bir dereceye kadar konuşulduğuna işaret etmektedir. Bertrandon’un verdiği bu bilgiye benzer başka bir bilgi, eserini XIII. yüzyılın sonlarında kaleme alan ibn Bibi’nin el-Evamirü’l-Alaiyye fi’l-umuri’l-Alaiyye’sinde geçmektedir. Türkiye Selçuklu Devleti için en önemli kaynaklardan biri olan ibn Bibi, eserinde Türkiye’de beş dilin konuşulduğunu söylemiş, daha sonra bu dillerden ikisini Arapça ve Farsça olarak tanımlamıştır. Bu konu üzerine çalışma yapan araştırmacılar, ibn Bibi’nin bahsettiği beş dilin hangileri olduğu üzerine çeşitli görüşler dile getirmiş olmakla beraber el-Evamirü’l-Alaiyye fi’l-umuri’l-Alaiyye’deki bu bilgiyi Türkiye’de yedi dilin konuşulduğu şeklinde eserine aktaran Yazıcızade’nin ifadesi dikkat çekicidir. Bu çalışmada Bertrandon tarafından yazılan Denizaşırı Seyahat’te, Türkiye topraklarında konuşulan diller, ibn Bibi’nin eserinde verdiği bilgiyle karşılaştırılmış ve Geç Ortaçağ Türkiye’sinde, Yazıcızade’de olduğu üzere, en az yedi farklı dilin konuşulduğu ihtimali üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, Türkiye, Diller, Topluluklar, Kültür

ON AN INFORMATION GIVEN BY BERTRANDON DE LA BROQUIÈRE (AND IBN BIBI) ABOUT THE LANGUAGES SPOKEN IN LATE MEDIEVAL TURKEY

Öz

Bertrandon de La Broquière was sent to the East on a secret mission between 1432 and 1433 by his lord Philippe le Bon III, Duke of Burgundy who was planning a new Crusade and needs intelligence for this. After being given this task, Bertrandon de La Broquière, who was already performing such duties, set out his voyage at the beginning of 1432 with the disguise of visiting the Holy Land in the East and making a pilgrimage. After reaching Italy by land, he boards one of the two ships in Venice that will take pilgrims to the Holy Land and begins his journey across the Mediterranean. He also visits the islands of Crete, Rhodes and Cyprus, disembarks in Jaffa and visits various places, large and small, that are considered sacred to Christians, including Jerusalem, Bethlehem and Nazareth. Meanwhile, he made two visits to the city of Damascus, the first for a short time and the second on the way back. On his second visit, he sees a large pilgrimage caravan returning from Mecca. A smaller caravan in this caravan goes to Bursa in the Ottoman country. Bertrandon de La Broquière meets with the person managing this caravan, whose name is Hoyarbarak, lies to him and tells him that he has a brother in Bursa and wants to go to him. He says that he wants to be safe on the road, so he asks for permission to join his caravan. Hoyarbarak asks Bertrandon if he knows various languages, namely Turkish, Greek, Arabic or Hebrew. Bertrandon does not know any of these languages. Despite this, Hoyarbarak accepts him into his caravan and they proceed together on the journey, which is planned to last fifty days from Damascus to Bursa.
The languages that Hoyarbarak asks Bertrandon wheter he knows or not must be the languages spoken either in the caravan in which the journey is made or on the route the caravan follows. The fact that they entered Turkish territory less than a week after setting out from Damascus indicates that a large part of the journey, which was thought to last fifty days between Damascus and Bursa, passed in Turkish territory and that these languages were spoken to some extent in 15th century Turkey. Information similar to the information given by Bertrandon is given in ibn Bibi's al-Awamir al-Alaiyya fi’l-umur al-Alaiyya which was completed at the end of the 13th century. Ibn Bibi, one of the most important sources for the Sultanate of Rum, said in his al-Awamir that five languages were spoken in Turkey, and later defined two of these languages as Arabic and Persian. Researchers working on this subject have expressed various opinions on the subject of what five languages mentioned by Ibn Bibi are. However, Yazıcızade's statement, which conveys this information in his work as seven languages are spoken in Turkey, is remarkable. In this study, these languages spoken in Turkey in Overseas Travel written by Bertrandon are compared with the information given by Ibn Bibi in his work, and the possibility that at least seven different languages were spoken in Late Medieval Turkey, as in Yazıcızade, is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Medieval, Turkey, Languages, Nations, Culture

Kaynakça

• AHMET EFLÂKİ, Âriflerin Menkıbeleri, C. 1, çev. Tahsin Yazıcı, Hürriyet Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1973.
• AHMET EFLÂKİ, Âriflerin Menkıbeleri, C. 2, çev. Tahsin Yazıcı, Hürriyet Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1973.
• AKSARAYÎ, Kerîmüddin Mahmud-i, Müsâmeretü’l-Ahbâr, çev. Mürsel Öztürk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• AKYALÇIN, Dilek, The Jewish Communities in the Making of İstanbul Intra Muros: 1453-1520, Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2003.
• AKYÜZ, Horiepiskopos Gabriyel, Tüm Yönleriyle Süryaniler, Kırklar Kilisesi, Mardin 2005.
• ALBERT OF AACHEN, Historia Ierosolimitana (History of the Journey to Jerusalem), ed. ve çev. Susan B. Eddington, Clarendon Press, Oxford 2007.
• ALTUNSOY, Nazlı, Türkiye Selçukluları Döneminde Gayrimüslimler, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Kırklareli 2019.
• ANKORI, Zvi, Karaites in Byzantium, AMS Press, New York 1968.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri, C. 2, Baha Matbaası, İstanbul 1972.
• BAKIR, Abdullah, Yazıcızade Ali’nin Selçuk-name İsimli Eserinin Edisyon Kritiği, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
• BAŞKAN, Yahya, “İstanbulun Fethi ve Yahudiler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 11, S. 3, (2014), ss. 63-84.
• İBN BATTÛTA TANCİ, Ebu Abdullah Muhammed, İbn Battuta Seyahatnâmesi, C. 1, (çev. A. Sait Aykut), Yapı Kredi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2004.
• La BROQUİÈRE, Bertrandon de, Denizaşırı Seyahat, ed. Ch. Schefer, çev. İlhan Arda, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• BÀRÀNY, Attila, “Burgundian Crusader Ideology in Bertrandon de la Broquiére’s Le Voyage d’Outremer”, Byzance et l’Occident III-Ècrits et Manuscrits, ed. Zoltàn Farkas, Làszlò Horvàth ve Tamàs Mészàros, Collége Eötvös Jòzsef, Budapest 2016, ss. 17-39.
• BAŞAR, Fahameddin, “Evrenosoğulları”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 11, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 1995, ss. 539-541.
• BAYRAM, Sadi ve KARABACAK, Ahmet Hamdi, “Sahib Ata Fahrü’d-din Ali’nin Konya, İmaret ve Sivas Gökmedrese Vakfiyeleri”, Vakıflar Dergisi, C. 13, (1981), ss. 31-69.
• BEDİRHAN, Yaşar, “Türkiye Selçukluları Devrinde Anadolu’nun Ticaret Şehirleri”, Tarih Okulu Dergisi, S. 24, (2015), ss. 25-50.
• BELON, Pierre, Pierre Belon Seyahatnâmesi, çev. Hazal Yalın, Kitap Yayınevi, 2. Baskı, İstanbul 2022.
• BELTRÀN, Rafael, “Pero Tafur y Bertrandon de la Broquière en Constantinopla: la imagen ceremonial de María de Trebisonda y los encuentros diplomáticos en torno al concilio de Ferrara-Florencia (1438-1439)”, Medievalia, S. 21, (2018), ss. 25-74.
• BİLGE, Yakup, Süryaniler, Anadolu’nun Solan Rengi, Yeryüzü Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1996.
• BOWMAN, Steven B., The Jews of Byzantium: 1204-1453, University of Alabama Press, Alabama 1985.
• BOZKURT, Gülnihal, “Osmanlı-Yahudi İlişkilerine Genel Bir Bakış”, Belleten, C. 57, S. 219, (1993), ss. 539-564.
• de CLAVIJO, Ruy Gonzales, Timur’un Hayatı ve Kadiz’den Semerkant’a Seyahatler, çev. Zeynep Ertan, Pozitif Yayınları, İstanbul 2008.
• CAHEN, Claude ve Goodwin, Godfrey, “Konya”, The Encyclopaedia of Islam, C. 5, ed. C. E. Bosworth, E. van Donzel, B. Lewis ve Ch. Pellat, Brill, Leiden 1986, ss. 253-256.
• CLASSEN, Albrecht, “Encounters Between East and West in the Middle Ages and Early Modern Age”, East Meets West in the Middle Ages and Early Modern Times, ed. Albrecht Classen, De Gruyter, Berlin 2013, ss. 49-57.
• ÇALI, Ayşegül, “Akıncı Beyi Evrenos Bey’e Ait Mülkname”, OTAM, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 20, (2006), ss. 59-79.
• ÇELİK, Rıfat İlhan, Tevarih-i Al-i Selçuk’un Transkribi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2005.
• ÇELİK, Mehmet, “Süryaniler”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 38, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2010, ss. 175-178.
• DOUKAS, Mikhael, Tarih-Anadolu ve Rumeli (1326-1462), çev. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• EMECEN, Feridun, “Saruhanoğulları”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2009, ss. 170-173.
• EPSTEIN, Mark Alan, The Ottoman Jewish Communities and Their Role in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, K. Schwarz, Freiburg 1980.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, “Moğollarda ve Osmanlılarda ‘At ve Süvari’ Geleneği“, Altay Toplulukları, ed. İlhan Şahin, Fahri Solak, Güljanat K. Ercilasun, Enkhbat Avirmed, M. Bilal Çelik, Aymira Taşbaş, Erhan Tabşaş, Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları, İstanbul 2022, ss. 165-180.
• ESKİ AHİT.
• EYİCE, Semavi, “Bertrandon de la Broquiére ve Seyahatnâmesi (1432-1433)”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C. 6, S. 1-2, (1975), ss. 85-126.
• FRANCE, John, A Critical Edition of the Historia Francorum Qui Ceperunt Iherusalem of Raymond of Aguilers, Nottingham Üniversitesi (Basılmamış Doktora Tezi), Nottingham 1967.
• GALANTİ, Avram, Türkler ve Yahudiler, Tan Matbaası, 2. Baskı, İstanbul 1947.
• GEYİKOĞLU, Hasan, “Kilikya/Çukurova Ermenilerinin Selçuklu Topraklarına ve Türkmenlere Saldırıları”, Tarih ve Tarihçi, C. 2, S. 1, (2023), ss. 18-52.
• GÖKHAN, İlyas, “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, C. 1, S. 2, (2012), ss. 70-108.
• GRINTZ, Yehoshua M., “Barak”, Encyclopaedia Judaica, C. 3, ed. Fred Skolnik, Second Edition, Thomson Gale, Detroit 2007, ss. 129-130.
• GROEPLER, Eva, İslam ve Osmanlı Dünyasında Yahudiler, çev. Süheyla Kaya, Belge Yayınları, İstanbul 1999.
• GÜLERYÜZ, Naim Avigdor, Bizans’tan 20. Yüzyıla Türk Yahudileri, Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın A.Ş., İstanbul 2012.
• HALİL İNALCIK’IN BURSA ARAŞTIRMALARI, Haz. Yusuf Oğuzoğlu, Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 3. Baskı, Bursa 2017.
• HOUTSMA, Martinus Theodorus, Recueil de Textes Relatifs à l’Historie des Seldjoucides, C. 3, Brill, Leiden 1902.
• IOANNES KİNNAMOS’UN HİSTORIA’SI (1118-1176), çev. Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2001.
• İBN BÎBÎ (El-Hüseyin B. Muhammed B. Ali El-Caferi Er-Rugadi), El Evamirü’l-Ala’iyye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name), C. 1, Haz. Mürsel Öztürk, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 1996.
• İNALCIK, Halil, “Murad I”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 31, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, Ankara 2020, ss. 156-164.
• İNALCIK, Halil, “The Ottoman Turks and The Crusades, 1329-1451”, A History of The Crusades, C. 6, ed. Kenneth M. Setton, Harry W. Hazard ve Norman P. Zacour, The University of Wisconsin Press, Wisconsin 1989, ss. 222-275.
• JOSEPHUS, The Life, Against Apion, çev. Henry St. John Thackeray, C. 1, William Heinemann, Londra 1926.
• KAPAR, Mehmet Ali, “İki Seyyah Bir Kültür: Broquiére ve İbn Battuta Seyahatnâmelerine Göre Türklerde Yemek Kültürü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 41, (2019), ss. 427-444.
• KARADAĞ, Seher, Kuruluş ve Yükselme Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti’nde Günlük Yaşam (1075-1237), Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Uşak 2016.
• KARPUZ, Elif, “Anadolu’da Süryaniler ve Süryani Ayaklanmaları”, Genç Kalemler, S. 4, (2017), ss. 138-141.
• KARTAL, Ahmet, “Anadolu Selçuklu Devleti Döneminde Dil ve Edebiyat”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 1, (2008), ss. 95-168.
• KARTAL, Ahmet, “Anadolu’da Türk Edebiyatının Öncüleri”, Türk Edebiyatı Tarihi, C. 1, ed. Talat Sait Halman, Osman Horata, Yakup Çelik, Nurettin Demir, Mehmet Kalpaklı, Ramazan Korkmaz ve M. Öcal Oğuz, T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2. Baskı, İstanbul 2007, ss. 465-480.
• KAŞGARLI MAHMUD, Divanü Lügati-it-Türk Tercümesi, C. I, çev. Besim Atalay, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985.
• KAYA, Abdullah, “Erzincan ve Çevresinde Mengücekliler Dönemi İlmi Hayat ve İlim Adamları”, Erzincan Tarihi, C. 2, ed. Kemal Taşçı ve Kader Altın, Erzincan Valiliği, Erzincan 2020, ss. 229-240. KAYHAN, Hüseyin, “Selçuklular Devrinde Yahudiler”, İkinci Uluslararası İsrail ve Yahudilik Çalışmaları Konferansı 2018 Bildiri Kitabı, ed. M. Mustafa Kutlu, Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi, Balıkesir 2018, ss. 209-220.
• KHONIATES, Niketas, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri), çev. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
• KOCABIYIKOĞLU ÇEÇEN, Zeynep, “Praising The Turk After Nicopolis: French Sources”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 36, S. 1, (2021), ss. 187-207.
• KOMMENA, Anna, Alexiad, çev. Bilge Umar, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1996.
• KORKMAZ, Zeynep, “Selçuklular Çağı Türkçesinin Genel Yapısı”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, C. 20, (1972), ss. 17-34.
• KORYKOSLU HAYTON, Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, çev. Altay Tayfun Özcan, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad, Türk Edebiyatı Tarihi, Ötüken Neşriyat, 2. Baskı, İstanbul 1980.
• de LANGE, Nicholas, “Orta Çağ Anadolu’sundaki Yahudi Toplulukların Haritalandırılması”, 12. Uluslararası ANAMED Yıllık Sempozyumu Bildiri Kitabı: Mekansal Ağlar: Araştırma ve Kamu Erişimi için Anadolu’nun Geçmişinin Haritalandırılması, ed. Christopher Havemeyer Roosevelt, Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi, İstanbul 2020, ss. 181-192.
• LE VOYAGE D’OUTREMER DE BERTRANDON DE LA BROQUIÉRE, ed. Charles Henri Auguste Schefer, Ernest Leroux Editeur, Paris 1892.
• LEWIS, Bernard, “Barak Baba”, The Encyclopaedia of Islam, C. 1, ed. H. A. R. Gibb, J. H. Kramers, E. Lévi-Provençal ve J. Schacht, Brill, Leiden 1986, ss. 1031-1032.
• MARCUS, Simon, “Romaniots”, Encyclopaedia Judaica, C. 17, ed. Fred Skolnik, Second Edition, Thomson Gale, Detroit 2007, ss. 402-403.
• MERÇİL, Erdoğan, “Selçuklular ve Türkçe”, Belleten, C. 67, S. 248, (2003), ss. 111-117.
• MERÇİL, Erdoğan, “Türkiye Selçukluları Devrinde Türkçe’nin Resmi Dil Olmasını Kim Kabul Etti?”, Belleten, C. 64, S. 239, (2000), ss. 51-57.
• NÂSIR-I HÜSREV, Sefernâme, çev. Abdülvehhab Tarzi, Devlet Kitapları, İstanbul 1985.
• O CITY OF BYZANTIUM, ANNALES OF NIKETAS CHONIATES, çev. Harry J. Magoulias, Wayne State University Press, Detroit 1984.
• ORTA ÇAĞDA İKİ YAHUDİ SEYYAHIN İSLAM DÜNYASI GÖZLEMLERİ: TUDELA’LI BENJAMİN VE RATİSBON’LU PETACHİA, çev. Nuh Arslantaş, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2009.
• ORUÇ, Züriye, “Selçuklu Hükümdarlarının Vakıf Olduğu Diller Üzerine Bir Değerlendirme”, 1st International Academic Research Congress, ed. Onur Köksal, Erdal Hamarta, Coşkun Arslan, Sabahattin Çiftçi, Selahattin Avşaroğlu ve Mustafa Uslu, Çizgi Kitabevi, Ankara 2016, ss. 2994-3000.
• el-ÖMERİ, Şihabeddin b. Fazlullah, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım, çev. Durmuş Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2014.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. 1, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 5. Baskı, Ankara 2010.
• ÖZDOĞAN, Nimet, Hamza Bey ve Külliyesi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 2010.
• ÖZGÜDENLİ, Osman Gazi, “Tarih-i Al-i Selçuk”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2011, ss. 72-73.
• ÖZKAN, Mustafa, “Selçuklular ve Beylikler Devrinde Türk Dili”, Türkler Ansiklopedisi, C. 7, ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek ve Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2018, ss. 593-608.
• ÖZTEMİZ, Mutay, Süryaniler, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2000.
• POLO, Marco, Dünyanın Hikâye Edilişi-Harikalar Kitabı, çev. Işık Ergüden ve Z. Zühre İlkgelen, Ötüken Yayınları, İstanbul 2003.
• POLONYALI SİMEON, Polonyalı bir Seyyahın Gözünden 16. Asır Türkiyesi, çev. Hrand D. Andreasyan, Kesit Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2007.
• REINHOLD LUBENAU SEYAHATNÂMESİ: OSMANLI ÜLKESİNDE 1587-1589, C. 2, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
• SAMARDŽIĆ, Gligor ve Popović, Goran, “The Importance of the Ottoman-era Travelogues for the Reconstruction of the Roman Road Network in Bosnia and Herzegovina”, Voyages and Travel Accounts in Historiography and Literature, ed. Boris Stojkovski, C. 2, Trivent Medieval, Budapest 2020, ss. 1-16.
• SCHILTBERGER, Johannes, Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427), çev. Turgut Akpınar, İletişim Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 1995.
• SCHREINER, Peter, "Konstantinopolis’te Seyyahlar ve Rehberleri", çev. A. Ufuk Kılıç, Bizans-Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar, ed. Annie Pralong, çev. Buket Kitapçı Bayrı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2016, ss. 302-318.
• SEVILLA-SHARON, Moshe, Türkiye Yahudileri, İletişim Yayınları, İstanbul 1992.
• SEVİM, Ali, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1983.
• SGHAIER, Nissaf, “Les voyageurs occidentaux à la découverte de l’altérité musulmane au bas Moyen Âge – L’example de Bertrandon de la Broquiére”, Frontière.s. Revue d’Archéologie, Histoire et Histoire de l’Art, S. 1, (2019), ss. 35-44.
• SHAW, Stanford J., “Christian Anti Semitism in the Ottoman Empire”, Belleten, C. 54, S. 211, (1990), ss. 1073-1150.
• SHUKUROV, Rustam, “Harem Hıristiyanlığı: Selçuklu Şehzadelerinin Bizanslı Kimliği”, Anadolu Selçukluları: Orta Çağ Ortadoğusu’nda Saray ve Toplum, ed. Andrew Charles Spencer Peacock ve Sara Nur Yıldız, çev. A. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2017, ss. 97-120.
• SİVRİOĞLU, Ulaş Töre, “Bizans İmparatorluğu’nda Yahudiler (M.S.330-1453)”, History Studies, C. 7, S. 2, (2015), ss. 99-132.
• STARR, Joshua, The Jews in The Byzantine Empire 641-1204, Burt Franklin, New York 1970.
• STOJKOVSKI, Boris, “Bertrandon de la Broquière on Byzantium and Serbia. Richness and Decline in the Age of the Ottoman Conquest of the Balkans”, Byzanz und das Abendland V: Studia Byzantino-Occidentalia, Hrsg. Erika Juhász, Eötvös-József-Collegium, Budapest 2018, ss. 115-131.
• ŞİKÂRÎ, Karamannâme, Haz. Metin Sözen ve Necdet Sakaoğlu, Karaman Valiliği-Karaman Belediyesi, İstanbul 2005.
• TAHİNCİOĞLU, Yakup, Tarihleri, Kültürleri ve İnançlarıyla Süryaniler, Butik Yayıncılık, 8. Baskı, İstanbul 2011.
• TANINMIŞ, Vesile, Osmanlı Hakimiyetinde Karai Cemaati, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2004.
• TARİHTE TÜRKLER VE ERMENİLER, ed. Mehmet Metin Hülagü, Musa Şaşmaz, İbrahim Ethem Atnur, Taha Niyazi Karaca, Mustafa Çolak ve Recep Karacakaya, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• TOMAKİN, Ahmet Yasin, “Orta Çağ İslam Dünyasında Süryani Tarih Yazıcılığı”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 18, (2017), ss. 233-254.
• TURAN, Osman, “Selçuklu Devri Vakfiyeleri-1: Şemsettin Altun-Aba, Vafkiyesi ve Hayatı”, Belleten, C. 11, S. 43, (1947), ss. 197-236.
• TURAN, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, 13. Baskı, İstanbul 2014.
• TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Ötüken Neşriyat, 18. Baskı, İstanbul 2009.
• TURNER, Victoria, “Passage, Passing et Passeur – Bertrandon de la Broquiére et son Voyage d’Outremer”, Atlante. Revue d’études romanes, S. 12, (2020), ss. 279-301.
• TYERMAN, Christopher, God’s War, A New History of The Crusades, Penguin Books, Londra 2007.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu, 2. Baskı, Ankara 1969.
• VRYONIS, Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Elevent through the Fifteent Century, University of California Press, Berkeley 1971.
• WRISLEY, David Joseph, “The Loss of Constantinople and Imagining Crusade at the Fifteenth-Century Court of Burgundy”, al-Abhath, S. 55, (2007), ss. 81-115.
• YERASIMOS, Stéphane, “Les Grecs d’Istanbul après la conquête ottomane. Le repeuplement de la ville et de ses environs (1453-1550)”, Revue des mondes musulmans et de la Méditerranée, S. 107-110, (2005), ss. 375-399.
• ZENGİN, Zeki Salih, “İlk Dönem Osmanlı Vakfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gazi’ye Ait Zaviye Vakfiyesi”, Vakıflar Dergisi, C. 28, (2004), ss. 101-120.