THE EMBASSY OF THE QAJAR DYNASTY: HAJI MIRZA ABU'L-HASAN KHAN ŞIRAZÎ (ILÇI)'S EMBASSY TO LONDON (1809-1810)

Yıl 2024, Sayı: PROF. DR. EŞREF BUHARALI ÖZEL SAYISI, 367 - 378, 24.11.2024

Mikail Devebakan , Mustafa Tanrıverdi

https://doi.org/10.53718/gttad.1546718

Öz

In the late 18th century, the Qajar Dynasty (1795-1925) assumed control in Iran. During this period, the rise of Napoleon in Europe introduced France as a new power, significantly disrupting the political balance. Napoleon’s expansionist ambitions, particularly towards Egypt and India, unsettled Britain’s hold over the Middle East and India. After his failure in Egypt, Napoleon devised a plan to reach India via Iran. In 1807, he sought to implement this plan by forming an agreement with Russia at Tilsit. However, this alliance with Russia led to a loss of trust from both the Ottoman Empire and Iran. The Franco-Russian alliance, while primarily aimed at countering Britain, also caused anxiety for both the Ottoman and Iranian governments. In response, Britain sought to counter this alliance and prevent another power from approaching India by signing separate agreements with the Ottoman Empire and Iran. Britain’s desire to secure its route to India created a crucial opportunity for Fath Ali Shah, the Qajar ruler, who had been suffering from significant Russian military defeats. Seizing this opportunity, Fath Ali Shah, with the advice of Sir Harford Jones, the British representative in Iran, decided to send a diplomatic envoy to Britain. He appointed Mirza Abu’l-Hasan Khan Shirazi as the plenipotentiary ambassador to London. Mirza Abu’l-Hasan, one of the leading diplomats of the Qajar period, represented Iran in both Britain and Russia during a time when the country was facing the imperial ambitions of these major powers. He is particularly noted for being one of the negotiators who signed the Treaty of Golestan, which was imposed on Iran under harsh conditions by Russia. During his first diplomatic mission to London between 1809-1810, the focus of this study, Mirza Abu’l-Hasan attracted significant attention from the British press. Amid the bloody wars between Iran and Russia, he worked tirelessly to secure British support for his country. At the time, Russia’s expansionist policies towards Iran were seen as a serious threat to Britain’s interests in India. Mirza Abu’l-Hasan’s London mission laid the foundation for solid bilateral relations between Iran and Britain. Additionally, he gained the backing of the British, aligning himself with their interests for the rest of his life. Beyond this mission, Mirza Abu’l-Hasan also served as Iran’s ambassador to Russia (1815-1816), and had two further tenures as ambassador to London (1818-1821), along with two terms as Iran’s Foreign Minister. During his second London mission, he was also responsible for overseeing the embassies of the Ottoman Empire, France, and Austria in Britain. This study examines Mirza Abu’l-Hasan’s diplomatic mission to Britain from 1809-1810 and its impact on Iran-Britain relations. The introduction provides an overview of the background to Mirza Abu’l-Hasan’s embassy in London, followed by a discussion of his life and his observations on Europe and European civilization as recorded in his work Hayratname, written during his time as ambassador to England.

Anahtar Kelimeler

Mirza Abu’l-Hasan, Iran, England, London Embassy, Hayretnâme.

KAÇAR HANEDANI ELÇİSİ: HACI MİRZA EBÜ’L-HASAN HAN ŞİRAZÎ (İLÇİ)’NİN LONDRA SEFARETİ (1809-1810)

Öz

18. yüzyılın sonlarında İran’da hâkimiyet Kaçar Hanedanı’nın (1795-1925) eline geçmiştir. Bu dönemde Avrupa’da Napolyon’un iktidara gelmesiyle Fransa yeni bir güç olarak ortaya çıkmış ve siyasi dengeleri altüst etmiştir. Napolyon ile birlikte Fransa’nın da sömürgecilik yarışına katılması özellikle de Mısır ve Hindistan’a yönelmesi İngiltere’nin Ortadoğu ve Hindistan’daki huzurunu kaçırmıştır. Mısır işgalinde başarısız olan Napolyon, İran üzerinden Hindistan’a ulaşmanın planlarını yapmıştır. Napolyon, 1807 yılında Rusya ile Tilsit’te anlaşarak bu planını hayata geçirmek istemiştir. Ancak Rusya ile anlaşması sonrasında hem Osmanlı Devleti’nin hem de İran’ın güvenini kaybetmiştir. Napolyon’un Rusya ile anlaşması İngiltere kadar Osmanlı ve İran devletlerini de tedirgin etmiştir. Fransa ile Rusya ittifakı aslında İngiltere’ye karşı yapılmış bir ittifaktır. İngiltere hem bu ittifaka karşı hem de Hindistan’a başka bir gücü yaklaştırmamak adına Osmanlı ve İran devletleriyle ayrı ayrı antlaşmalar imzalamıştır. İngiltere’nin Hindistan güzergâhının emniyetini sağlamak amacıyla İran ile yakın ilişkiler kurmak istemesi Rusya karşısında ağır darbeler alan Kaçar hükümdarı Feth Ali Şah için kaçınılmaz bir fırsat yaratmıştır. Feth Ali Şah bu fırsatı iyi bir şekilde değerlendirmek için İran’da bulunan İngiliz temsilcisi Sir Harford Jones’in de önerisiyle İngiltere’nin başkentine bir diplomatik temsilci gönderme kararı almıştır. Bu doğrultuda Mirza Ebü’l-Hasan Han Şirazî’yi tam yetkili elçi olarak Londra’ya göndermiştir. Kaçar Dönemi’nde İran’ın önde gelen diplomatlarından biri olan Mirza Ebü’l-Hasan, ülkesinin İngiltere ve Rusya gibi büyük güçlerin yayılmacı politikalarıyla karşı karşıya kaldığı bir dönemde, bu devletlerde elçi olarak görevde bulunarak İran’ı temsil etmiştir. Rusya tarafından İran’a ağır şartlarla dayatılan Gülistan Antlaşması’nı imzalayan müzakerecilerinden biri olarak tarihe geçmiştir. Bu çalışmaya da konu olan 1809-1810 yıllarında Londra’da gerçekleştirdiği ilk diplomatik görevi sırasında, İngiliz basınının dikkatini üzerine çeken Mirza Ebü’l-Hasan, o dönemde İran ile Rusya arasında cereyan eden kanlı savaşların gölgesinde, ülkesine İngiliz desteği sağlamak için yoğun çaba harcamıştır. O dönemde Rusya’nın İran’a yönelik yayılmacı politikası, İngilizlerin Hindistan’daki çıkarları açısından ciddi bir tehdit olarak algılanmıştır. Mirza Ebü’l-Hasan’ın Londra Sefareti, İran ile İngiltere arasında ikili ilişkilerin sağlam temeller üzerine inşa edilmesini sağlamıştır. Ayrıca kendi adına son derece başarılı geçen bu sefarette İngilizlerin desteğini kazanmış ve ömrünün sonuna kadar onların çıkarları doğrultusunda hareket etmiştir. Mirza Ebü’l-Hasan bu görevi dışında Rusya Sefareti (1815-1816), Londra Sefareti (1818-1821) ve İran’da iki dönem Dışişleri Bakanlığı yapmıştır. Mirza Ebü’l-Hasan, ikinci Londra Sefareti sırasında İngiltere elçiliğinin yanı sıra Osmanlı, Fransa ve Avusturya elçiliklerinden de sorumlu tutulmuştur. Bu çalışmada, Mirza Ebü’l-Hasan’ın 1809-1810 yıllarında İngiltere’deki diplomatik görevi ve bunun İran-İngiltere ilişkilerine etkisi incelenmiştir. Giriş bölümünde, öncelikle Mirza Ebü’l-Hasan’ın Londra elçiliğinin arka planı, devamında hayatı ve İngiltere elçiliği sırasında yazdığı Hayretnâme adlı eserinde Avrupa ve Avrupa medeniyeti hakkındaki gözlemleri ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Mirza Ebü’l-Hasan, İran, İngiltere, Londra Sefareti, Hayretnâme.

Kaynakça

• Abu Al-Hasan Khan, A Persian at the Court of King George 1809-1810, çev. Margaret Morris Cloake, David & Charles, London 1988.
• AŞTİYANÎ, Abbas İkbal, Tarih-i İran, İntişârât-ı Debir, Tahran 1392.
• BAMDAD, Mehdi, Şerh-ı Hal-ı Recal-ı İran der Karn 12, 13 ve 14 Hicri, C. 1, Zevâr, Tahran 1371.
• DEVEBAKAN, Mikail, İran’da Modernleşmenin Ayak Sesleri Mirza Melkum Han ve Faaliyetleri, Selenge Yayınları, İstanbul 2023.
• DUNBULÎ, Abdurrezzak, Meâsir-i Sultaniye, tash. Golam Hüseyin Zergerinejad, Müessese-i İntişarat-ı Ruzname-i İran, Tahran 1351.
• ERDOĞAN, Eralp, Safevi Devleti’nin Askerî Teşkilatı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2019.
• ESKANDARİ-QAJAR, Manoutchehr, “Persian Ambassadors, their Circassians, and the Politics of Elizabethan and Regency England”, Iranian Studies, C. 44, S. 2, 2011, ss. 251-271.
• FESAÎ, Hasan b. Hasan, Farsnâme-i Nasrî, C. 1, tash. Mensur Rastgâr Fesaî, Emir Kebir, Tahran 1382.
• FETHİ, Asgar, “Mirza Ebul Hasan İlçi Nohostîn İranî der Amerika”, Mihr, S. 8, 1331, ss. 476-479.
• FLOOR, Willem, “Tarihçe-i Vezâret-i Umur-u Harice-i İran”, çev. Cevad Kerimî, Tarih-i Revâbit-i Harici, S. 24-25, 1384, ss. 89-101.
• HİDAYET, Rıza Kulu Han, Tarih-i Ravzatu’s-Safâ-yı Nasırî, tash. Cemşid Keyanfer, C. 13, Esatir, Tahran 1380.
• İTİMÂDÜ’S-SALTANA, Muhammed Hasan Han, Tarih-i Muntazam-ı Nasırî, tash. Muhammed İsmail Rızvanî, C. 3, Dünya-i Kitap, Tahran 1363.
• İVANOV, Mihail Sergeyeviç, İran Tarihi: En Eski Çağlardan Yirminci Yüzyıla, çev. Hasan Demiroğlu, Selenge Yayınları, İstanbul 2021.
• JAVADİ, H., “Abu’l-Ḥasan Khan Īlčī,” Encyclopædia Iranica, C. 1/3, ss. 308-310.
• (https://www.iranicaonline.org/articles/abul-hasan-khan-ilci-mirza-persian-diplomat-b. (27.08.2024).
• JOHNSTON, Henry B. McKenzie, “Hajji Baba and Mirza Abul Hasan Khan: A Conundrum”, Iran Journal of the British Institute of Persian Studies, C. 33, 1995, ss. 93-96.
• KARADENİZ, Yılmaz, “İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı Öncesi İran Siyaseti ve İki Sadrazamın Öldürülmesi (1800-1907)”, İran Çalışmaları Dergisi, C. 6. S. 2, 2022, ss. 227-250.
• KARADENİZ, Yılmaz, “İran ve Türkistan’da İngiliz-Rus Mücadelesi (1856-1869)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 20, Aralık 2009, ss. 53-68.
• KARADENİZ, Yılmaz, Islahat Görünümlü İngiliz İşgali’nin Safhaları İran Örneği (1800-1925), 2. Baskı, Gece Kitaplığı, Ankara 2017.
• KARADENİZ, Yılmaz, İran Tarihi (1700-1925), 2. Baskı, Selenge Yayınları, İstanbul 2020.
• KEDDİE, Nikki R., Rişeha-yı İnkılab-ı İran, çev. Abdürrahim Cevahî, Kalem, Tahran 1369.
• KORKMAZ, Ahmet, Kara-Koyunlu Devleti’nin Askerî Teşkilâtı, Efe Akademi, İstanbul 2022.
• KURAT, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, 6. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.
• KUTLUTÜRK, Cemil, “Hindistan’da Kurulan Haydarabad Nizamlığı’nın Osmanlı Devleti’ne Verdiği Destek”, Tarih Dergisi, S. 78, 2022, ss. 73-99.
• MAHMUD, Mahmud, Tarih-i Revâbit-i Siyasi-i İran ve İngiliz, C. 1, İkbal, Tahran 1353.
• MARKHAN, Clement, Tarih-i İran der Devre-i Kaçar, terc. Mirza Rahim Ferzane, Neşr-i Ferheng-i İran, Tahran 1367.
• MOHDEVÎ, Abdurrıza Hûşeng, Tarih-i Revâbit-i Harici-i İran, 18. Baskı, Emir Kebir, Tahran 1392.
• MORİER, James, Hacı Baba-i İsfahanî, terc. Mehdi Afşar, İntişârât-ı İlmî, Tahran 1376.
• NEFİSÎ, Said, Tarih-i İçtimâi ve Siyasi-i İran, C. 1, İntişârât-ı Bunyâd, Tahran 1366.
• NEFİSÎ, Said, Tarih-i İçtimâi ve Siyasi-i İran, C. 2, İntişârât-ı Bunyâd, Tahran 1366.
• ÖZCAN, Azmi, “Haydarâbâd Nizamlığı”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 17, İstanbul 1998, ss. 32-35.
• RAİN, İsmail, Hukûk-i Begîran-ı İngiliz der İran, Çaphâne-i İlmi, Tahran 1373.
• RAİN, İsmail, Mirza Ebü’l-Hasan Han İlçi, Cavidan, Tahran 1357.
• RAMAZANÎ, Abbas, Mu’âhedât-ı Tarih-i İran, Terfend, Tahran 1386.
• SAADET NURİ, Hüseyin, Rical-ı Devre-i Kaçariye, Vahid, Tahran 1364.
• SAFÎ PUR, Ali Ekber, “Vasiyetname-i Mirza Ebü’l-Hasan Han İlçi Şirazî”, Gencîne-i Esnad, S. 54, 1383, ss. 13-23.
• SARIKÇIOĞLU, Melike, Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• SİPEHR, Muhammed Taki Lisanü’l-Mülk, Nasihü’t-Tevârih Tarih-i Kaçariye, tash. Cemşid Giyanfer, C. 1, Esatir, Tahran 1390.
• SOHRABİ, Naghmeh, Taken for Wonder Nineteenth-Century Travel Accounts from Iran to Europe, Oxford University Press, New York 2012.
• SOOFİZADEH, Abdolvahid, Kaçar Hanedanlığı Döneminde Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri (1795-1925), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• SOOFİ̇ZADEH, Abdolvahid-TÜRKER, Özgür, “Rusya-İran (Kaçar) İlişkileri Adına Dehşet Verici Bir Hadise: Rusya’nın Tahran Başkonsolosluğu Baskını ve Büyükelçi Aleksandr Griboedov ve Maiyetinin Katledilmesi (11 Şubat 1829)”, Belleten, C. 82, S. 294, 2018, ss. 569-586.
• SULTANZADE, Hüseyin, Tarih-i Medaris-i İran, Tahran 1364.
• ŞEMİM, Ali Asgar, İran der Devre-i Saltanat-ı Kaçar, 12. Baskı, Mudebbir, Tahran 1393.
• ŞİRAZÎ, Mirza Ebü’l-Hasan Han, Hayretnâme: Sefernâme-i Ebü’l-Hasan İlçi be London, haz. Hasan Murselevend, Mu’esses-i Hedemât-ı Ferhengi-i Resâ, Tahran 1364.
• TAHİRÎ, Ebü’l-Kasım, Tarih-i Revâbit-i Bazargânî ve Siyasi-i İran ve İngiliz, C. 1, İntişârât-ı Encümen-i Âsar-ı Millî, Tahran 1356.
• TERENZİO, Pio-Carlo, Rekabet-i Rus ve İngilis der İran ve Afganistan, terc. Abbas Azerin, İntişarat-ı Pengah Tercüme ve Neşr-i Kitab, Tahran 1359.
• TÜRKER, Özgür, “Mirza Ebûl Hasan Han İlci’nin Rusya Sefareti (1815-1816)”, Atlas International Congress on Social Sciences 7. (23-25 September 2020), Budapest Hungary, Ed. Henrietta Nagy-Ragif Huseynov, ISPEC Publications 2020, ss. 493-505.
• TÜRKER, Özgür, Güney Kafkasya’da Rusya-İran Nüfuz Mücadelesi (1779-1813), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2020.
• ULVÎ ŞİRAZÎ, Mirza Muhhamed Hadi Ulvî Şirazî, Sefernâme-i Mirza Ebul Hasan Han Şirazî (İlçi) be Rusiye, haz. Muhammed Golbon, Dünya-i Kitap, Tahran 1363.
• UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, yay. Bekir Sıtkı Baykal, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• UYAR, Mustafa, “İlhanlı İran Moğolları Ordusunda Hiyerarşi: Askerî Yetkililer ve Nitelikleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 49, S. 1, 2009, ss. 33-47.
• VERHERAM, Gulamrıza, Nizam-ı Siyasi-i ve Sazmanha-yı İçtimâî der Asr-ı Kaçar, Tahran 1367.
• YAŞAR AZAP, Eralp, “İran’da Feth Ali Şah Dönemi (1797-1834) Askerî Reformları ve Sonuçları”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 62, S. 2, 2022, ss. 1104-1129.
• YAŞAR AZAP, Eralp, Şah Mat: 1820-1823 Osmanlı-İran Savaşı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
• YAVERÎ, Negin, Ebü’l-Hasan Şirazî, 1399, www.cgie.org.ir/fa/article/226419 (27.08.2024).