AN ETHNO-CULTURAL EVALUATION OF THE DEVELOPMENT AND DIFFUSION OF THE YAKUT METHOD FROM YENISEY-LENA TO KAZAKHSTAN

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 15, 615 - 644, 29.09.2025

Gediz Tuluğ

https://doi.org/10.53718/gttad.1601953

Öz

The Yakut Method is a pottery-making technique that has been used since archaic times and is still used today by the Yakut and Shor Turks. This study identifies the "paddle and anvil" method in the region between the Yenisei and Lena Rivers in Siberia and shows how it evolved into the Yakut Method over time. It also proves that this method has been continuously used in different cultures. In the Early Neolithic period, almost all pottery vessels in the region between the Yenisei and Lena Rivers were made using “knocking out” method, a variant of the paddle and anvil method. The knocking out method, later spread to the Sayan-Altai region and reached Western Siberia during the Middle-Late Neolithic period. Wool, a key ingredient in the Yakut Method, arrived in the High Altai during the Early Neolithic period and remained a staple in the region until the Middle Bronze Age. In the Eneolithic period, it spread to Eastern and Northern Kazakhstan. Wool is used with the knocking out method to prevent deformation in thin pottery paste. The knocking out method used in the Yakut Method definitively appears in the Middle Neolithic in Altai area with the Posol'skaya vessels. It continues through the Eneolithic and Bronze Age, and it is still used among local cultures. In the Late Neolithic Period, the false textile method seen on Kiprino pottery vessels in the Upper Ob geography confirms the Baikal burial customs and east-west migrations. These migrations were later followed by migrations from the Sayan-Altai geography to Kazakhstan. The earliest evidence of ceramic vessels used for libation in the Yakut Method is found in the Karasuk and Begazy Dandybai cultures. Subsequently, an Issyk Kurgan belonging to the Pazyryk Culture yielded a silver bowl, which was likely utilized for libation practices. This artifact bears a readable Turkish Runic inscription, confirming its ethno-cultural identity. Subsequently, these libation vessels reached the Classical Turkish Period, undergoing a transformation that resulted in the form observed on the Tashbaba steles. These vessels, which are undoubtedly analogous to the Yakut Korons, capture attention due to their striking resemblance to Scythian and Hun cauldrons. In addition to the molding techniques, burial customs, petroglyphs, anthropological, and genetic data indicate that the Turkish language may have entered the Sayan-Altai region at an earlier point in time than previously assumed, during the Early-Middle Neolithic Period.

Anahtar Kelimeler

Pottery , Yakut Method , Paddle and Anvil Method , Knocking Out Method , Turkic Languages

YENİSEY-LENA’DAN KAZAKİSTAN’A YAKUT METODUNUN GELİŞİMİ VE YAYILIMININ ETNO-KÜLTÜREL AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Öz

ÖZ
"Yakut Metodu", kökeni arkaik dönemlere dayanan ve Yakut ve Şor Türkleri arasında günümüze kadar devam eden bir keramik yapım tekniğidir. Bu çalışma, "örs ve çekiç" yönteminin Sibirya’nın Yenisey-Lena Nehirleri arasında kalan bölgede tespit edilmesini ve zamanla Yakut Metodu’na evrilmesini ele almaktadır. Ayrıca, bu yöntemin farklı kültürlerdeki sürekliliği de gözler önüne serilmektedir. Erken Neolitik Dönem’de, Yenisey-Lena Nehirleri arasında kalan bölgede, keramik kapların neredeyse tamamında, örs ve çekiç yönteminin bir çeşidi olan tokaçlama yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntem daha sonra, Orta-Geç Neolitik Dönem’de, Sayan-Altay coğrafyasına yayılarak, Batı Sibirya’ya ulaşmıştır. Yakut metodunda kullanılan ve keramik katkı maddesi olan yün, Erken Neolitik Dönem’de Dağlık Altaylara girer ve Orta Tunç Çağı’na kadar yakın coğrafya kaplarında görülür. Eneolitik Çağ’da, Doğu ve Kuzey Kazakistan’a yayılır. Yün, tokaçlama yöntemiyle birlikte kullanılarak, ince keramik hamuru yapımında deformasyonu önlemeye yardımcı olur. Yakut Metodu’nda kullanılan tokaçlama yöntemi, Orta Neolitik Dönem’de, Posol’skaya kapları ile Altay bölgesinde karşımıza çıkar. Eneolitik ve Tunç Çağı içerisinden devam ederek, yerel kültürler arasında kullanılmaya devam eder. Geç Neolitik Dönem’de, Yukarı Ob coğrafyasında Kiprino keramik kapları içerisinde görülen sahte ağ baskı yöntemi, Baykal kökenli ölü gömme adetleriyle, doğu-batı yönlü göçleri teyit eder. Bu göçler, daha sonra Sayan-Altay coğrafyasından Kazakistan’a doğru yayılarak, Kazakistan’ın doğusundaki Eneolitik kültürlerin temelini atar. Yakut Metodu ile yapılan libasyon için kullanılan keramik kaplar, ilk olarak Karasuk ve Begazı Dandıbay kültürlerinde ortaya çıkar. Daha sonra Pazırık Kültürü’ne ait Issyk Kurganı’nda muhtemelen libasyon amaçlı kullanılmış gümüş tasta, Türkçe okunabilen Runik yazıtla, etno-kültürel kimliğini teyit eder. Daha sonra bu libasyon kapları, Klasik Türk Dönemi’ne kadar ulaşarak, “Taşbaba” stellerinde gördüğümüz formuna dönüşür. KaplarKoronları ile benzerliği tartışmasız olan bu kaplar, İskit ve Hun kazanlarına olan fiziksel benzerlikleriyle dikkat çeker. Kalıplama yöntemlerine ilave olarak, ölü gömme adetleri, petroglifler, antropolojik ve genetik veriler incelendiğinde, Türkçenin Sayan-Altay coğrafyasına, tahmin edilenden çok daha önce, Erken-Orta Neolitik Dönem’de girmiş olabileceğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

: Keramik , Yakut Metodu , Örs ve Çekiç Yöntemi , Tokaçlama Yöntemi , Türk dilleri.

Etik Beyan

Çalışmam herhangi bir etik kurul izni gerektirmemektedir. Çalışmanın hazırlanmasında ve yayın sürecinde hiçbir etik kural ihlali yapılmadığını kabul ve beyan ederim.

Kaynakça

• AGEEVA, E.I., Maksimova A.E., “Otchot Pavlodarskoy Ekspeditsii 1955 Goda”. Tr. IIAE AN Kaz.SSR. T. VII. Archeology, Alma Ata, 1959, ss. 32-58.
• ALEKSİYEV, A.N., “Istoriya i Kul'tura Vostoka Azii”, Rossiyskaya Akademiya Nauk Sibirskoye Otdeleniye Komissiya Povostokovedeniyu Institut Arkheologii i Etnografii, Izdatel'stvo Instituta Arkheologiii i Etnografii So Ran Sb. Ras, Novosibirsk 1996.
• ALEKSİYEV, A.N., “O Proiskhozhdenii Yakutskikh Choronov”. Severo-Vostochnyy Gumanitarnyy Vestnik, C. 1(10), 2015, ss. 55-61.
• ABDULGANEV, M. T., Kungrova N., Kiryuşin Yu. F. (2011). Mnogosloynoye Poseleniye Komarovo-1 V Retrospektive İstorii Zaseleniya Oz. Itkul, Altayskiy Universitet Imeni Devleta, Barnaul 2011, ss. 25-31.
• BAYBURT, A.Z., Merkezî Kazakistan Geç Tunç Çağı Begazı-Dandıbay Kültürü: Çevresel İlişkiler ve Köken Sorunu. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2019.
• BERDNİKOV, I.M., Lokhov D.N., Keramika v Arkheologii: Opisaniye, Analiz, Metody Issledovanıya Uchebnoye, Posobiye, Irkutskiy Gosudarstvennyy Universitet, Irkutsk 2014.
• BERDNİKOV, I.M.,” Klyuchevyye Aspekty İstoriko-Kul'turnykh Protsessov Na Yuge Sredney Sibiri V Epokhu Neolita (Po Materialam Keramicheskikh Kompleksov)”, Seriya Geoarkheologiya. Etnologiya. Antropologiya, 2013, s. 203-229.
• BERDNİKOV, I.M., “K Voprosu O Tipologii Setchatoy Keramiki Yuga Sredney Sibiri”, Materialy V Mezhdunarodnoy Nauchnoy Konferentsii, Drevniye Kul'tury Mongolii i Baykal'skoy Sibiri, Kyzyl, 15-19 Sentyabrya 2014 Goda, Chast' 1, 2014, s. 14-15.
• BERDNİKOV, I.M., I.V Ulanov, “Some Aspects of Molding Technology of Posolskaya Pottery in the South of Central Siberia”, Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences, C. (2015/8), 2015, ss. 574-584.
• BERDNİKOV, I.M., Ulanov, I.V., Sokolov, N.B., “Sravnitel'nyy Analiz Ranneneolıtıcheskoy Setchatoy i Khaytinskoy Keramiki Mnogosloynogo Mestonakhozhdeniya Yelovka-Nugan i (Tunkinskaya Dolina)”, Materialy VII Mezhdunarodnoy Nauchnoy Konferentsii, Krasnoyarsk, Krasnoyarsk SFU, 2016, ss. 29-38.
• BERDNİKOV, I.M., Ulanov I.V., Sokolov, N.B., “Neoliticheskoye Goncharstvo Baykalo-Yeniseyskoy Sibiri:Tekhnologicheskiye Traditsii V Territorial'no-Khronologicheskom Kontekste”, Stratum Plus, 2017 ss. 275-300.
• BERDNİKOV, I.M., “Middle Neolithic Burials in Baikal -Yenisey Siberia: Problems of Cultural Identity and Genesis”, Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, C. 51/1, 2023, ss. 42-51.
• BERDNİKOV, I. M., Sokolov N.B., “Sotsiokul'turnaya Dinamika V Neolite Baykalo-Yeniseyskoy Sibiri: Problemy, Gıpotezy, Fakty, Neolit i Epokha Rannego Metalla Yevrazii: Kul'turno-Khronologicheskiye Kompleksy, Pogrebal'nyye i Tekhnologicheskiye Traditsii”, Arkheologiya Yevraziyskikh Stepey 2023, C. 4, s. 174-191.
• BERKANT, E.B., Genetik ve Arkeolojik Araştırmalar Işığında Üst Paleolitik Çağ'da Arkaik Altay Halklarının Doğu Sibirya'dan Göçleri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2020.
• BLAZHEC, V., Altaic Languages History of research, survey, classification, and a sketch of comparative grammar. Masaryk University Press, Bruno 2019.
• BOBRİNSKY, A.A., Goncharstvo Vostochnoy Yevropy, Nauka RAN, Moskova 1978.
• BOBROV, V.V., “On the Problem of Interethnic Relations in South Siberia in the Third and Early Second Millennia B.C”. Arctic Anthropology, C. 25/2, 1988, s. 38-46.
• BOBROV, V.V., “Issledovaniya Poseleniya Tanay-4A”, i Nekotoryye Problemy Zapadno-Sibirskoy Arkheologii, Problemy Arkheologii, Etnografii, Antropologii Sibiri i Sopredel'nykh Territoriy. T. 3. Materialy V Godovoy Itogovoy Sessii Instituta Arkheologii i Etnografii SO RAN, Posvyashchennyye 40-Letiyu Sibirskogo Otdeleniya RAN i 30-Letiyu Instituta Istorii, Filologii i Filosofii SO RAN Novosibirsk, 1997, s. 138-143.
• BOBROV, V.V., “Bol'shemysskaya Kul'tura, Kul'tura Kak Sistema V Istoricheskom Kontekste”: Opyt Zapadno-Sibirskikh Arkheopogo-Etnografıcheskikh Soveshchaniy Soveshchaniy Materialy XV Mezhdunarodnoy Zapadno-Sibirskoy Arkheologo-Etnograficheskoy Konferentsii, Tomsk, 19-21 Maya, 2010, s. 110-113.
• BOBROV, V.V., Moroçkin, G.A., “Krokhalovskaya Kul'tura Ranney Bronzy Na Territorii Kuznetskoy Kotloviny (Spetsifika Material'nogo Kompleksa I Khronologiya)”, Vestn. Tom. Gos. Unta. Ser.: Istoriya, C. 4 (42), 2016, s. 108–112.
• ÇIYORNİH, E.N., Kuzminih, S.V., Drevnyaya Metallurgiya Severnoy Yevrazii (Seyminsko-Turbinskiy Fenomen, Nauka, Moskova 1989.
• DYAKANOV, V.M., “Ceramics of the Ulakhan-Segelennyakh Culture, Early Bronze Age, Yakutia”, Archaeology Ethnology and Anthropology of Eurasia, 2012, s. 106-115.
• FUKUDA, M., Shevkomud, I.Ya., Kunikita, Dai, Dyakonov, V.M., Gorshkov, M.V., Gabrilchuk, M.A., “Sıalah-type pottery at the Dalzha-2 site in the Amur river mouth”, Notes of the Grodekov Museum, C. 39, Khabarovsk, 2020, s. 84-94.
• GENİNG, V.F., Gusentsova, T.M., Kondratyev, O.M., Stefanov, V.I., Trofimenko, V.S., “Periodization of Neolithic and Bronze Age settlements in the Middle Irtysh region”, Problems of Chronology and Cultural Affiliation of Archaeological Monuments of Western Siberia, Tomsk. [https://arheologija.ru/gening-gusentsova-kondratev-stefanov-trofimenko-periodizatsiya-poseleniy-neolita-i-bronzovogo-veka-priirtyishya/](https://arheologija.ru/gening-gusentsova-kondratev-stefanov-trofimenko-periodizatsiya-poseleniy-neolita-i-bronzovogo-veka-priirtyishya/), 1970, Erişim tarihi: 23.06.2024, 11:55.
• GLUŞKOV, I.G., Keramika Kak Istoricheskiy Istochnik, Izdatel'stvo Instituta Arkheologii i Etnografii Sibirskogo Otdeleniya RAN, Novosibirsk 1996.
• GLUŞKOV, I.G., Glushkova T.N., Vekstil'naya Keramika Kak Istoricheskiy Istochnik, Po Materialam Bronzovogo Veka Zapadnoy Sibiri, Izdatel’stvo Tobol. ped. İnstituta, Tobol 1992.
• GLUŞKOV, I.G., Petrov, A.I. “Pamyatniki Samus'sko-Seyminskoy Epokhi V Lesnom Priirt’sh’ye”, Problemy Etnıcheskoy İstorii Tyurkhskikh Narodov Sibiri i Sopredel'nykh Territoriy Sbornik Nauchnykh Trudov, Ministerstvo Vysshego i Srednego Spetsial'nogo Obrazovaniya Rsfsr Omskiy Gosudarstvennyy Universitet Omsk, 1984, s. 21-57.
• GEREBENYUKOV, V.I., “Arkheologicheskoye Izucheniye Neolita i Eneolita Vostochnogo i Tsentral'nogo Kazakhstana (50—60-Ye Gg. Khkh Stoletiya)”, Vestnik Nizhnevartovskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Istoriya i Arkheologiya. Vestnik NVGU. No: 4/2015, 2015, s. 60-66.
• GORİUNOVA, I.O., Markhaeva, A.D., Novikov, G.A., “Posolsk type pottery of Chivyrkuisky Bay Coast Settlements of Lake Baikal”, Journal of the Laboratory of Ancient Technologies, C. 15 (3), 2019, s. 47-61.
• GÜNERİ, A.S., Türk Altay Kuramı, Arkeolojik Belgeler Işığında Kuzey Asya’da Türklerin Erken Kültür Tarihi, Kaynak Yayınları İstanbul 2018.
• GÜNERİ, A.S., Bayburt A., Tuluğ, G., The Evaluation of the Inscribed Silver Bowl Found in Issyk Kurgan Within Its Archaeological Context, International Journal of Turkology, 2022, s. 54-66.
• GÜNERİ, A.S., Türk Altay Kuramı, Arkeolojik Belgeler Işığında Kuzey Asya’da Türklerin Erken Kültür Tarihi, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2023.
• GRAYZNOV, M.P., “Pamyatniki karasukskogo etapa v Tsentral'nom Kazakhstane”, Sovetskaya Arkheologiya XVI, 1952. s. 129-162.
• KİÇİGİN, D.E., “Keramika Senogdinskogo Tipa Stoyanki Baltakhanova III (Severo-Zapadnoye Poberezh'ye Baykala)”, Drevniye Kul'tury Mongolii i Baykal'skoy Sibiri, Chitá, 13-19 Fevralya, 2013, s. 279-283.
• KİÇİGİN, D.E.,” Keramika S Ottiskami Shnura Zapadnogo Poberezh'ya Ozera Baykal: Nekotoryye Voprosy Formovki Sosudov”, Izvestiya Laboratorii Drevnikh Tekhnologiy, C. 4 (13), 2014 s. 27-44.
• KİÇİGİN, D.E., “Formovka Sosudov Senogdinskogo Tipa Po Sledam-Priznakam Formovochnykh Operatsii (Pribaikaa'ye)”, Rossiyskaya Akademiya Nauk Institut Istorii Material'noy Kul'tury Gosudarstvennyy Ermitazh Samarskiy Gosudarstvennyy Sotsial'no-Pedagogicheskiy Universitet Drevneyshey Keramiki, Traditsii i Innovatsii V Izuchenii Drevneyshey Keramiki, Saint Petersburg, 2016, s. 143-145.
• KİLUNOSKAYA, M.E., “Pogrebal'nyye Pamyatniki Tuvy Ot Drevnosti Do Srednevekov'ya”, Rossiyskaya Akademıya Nauk Institut Istorii Material'noy Kul'tury Gosudarstvennyy Ermitazh Trudy Iimk Ran. Tom 47 Drevniye Nekropoli, Pogrebal'no-Pominal'naya Obryadnost', Pogrebal'naya Arkhitektura i Planirovka Nekropoley, Sankt-Peterburg, 2018, s. 92-105.
• KİRYUŞİN, Yu.F., Eneolit i Rannyaya Bronza Yuga Zapadnoy Sibiri, Izdatel'stvo Altayskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Oformleniye, Barnaul 2002.
• KİRYUŞİN, Yu. F., Eneolit i Bronzovyy Vek Yuzhno-Tayezhnoy Zony Zapadnoy Sibiri, Monografiya İzdatel'stvo Altayskogo Universıteta, Barnaul 2004.
• KİRYUŞİN, K. Yu., Kiryushin, Yu. F., Glushkov, I. G., “Ispol'zovaniye Volosa Zhivotnykh V Goncharnoy Traditsii Neoliticheskikh Kompleksov Poseleniya Tytkesken'-2”, Arkheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, 4/52, 2012, s. 41-50.
• KİRYUŞİN, K.Y. Stepanova, N.F. “Ceramics from Novoilyinka III, a Chalcolithic Site in Kulunda”, Western Siberia, Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, C. 44/3, 2016, s. 101-110.
• KİRYUŞİN, Yu.F., Kiryuşin, K. Yu., “Boynikhinskiy Tip Keramiki: Problemy Khronologii i Periodizatsii”, Problemy Arkheologii, Etnografii, Antropologii Sibiri i Sopredel'nykh Territoriy, C. XXIII, 2017, s. 128-130.
• KİRYUŞİN, Yu. F., Stepanova, N.F.,” Keramika Neolita – Ranney Bronzy S Poseleniya Alekseyevka-1 (Rezul'taty Tekhniko-Tekhnologicheskogo Analiza i İzucheniya Ornamenta)”, Teoriya i Praktika Arkheologicheskikhissledovaniy, C. 4(20), Altayskiy Gosudarstvennyy Universitet Izdatel'stvo, Barnaul, 2017, s. 27-38.
• KİRYUŞİN, K.Y., Kiryuşin, Yu.F., Solodovnikov K.N., Frolov, Y.V., Schmidt, A.V., Rezul'taty Radiouglerodnogo Datirovaniya Rannikh Pogrebeniy Firsovskogo Arkheologicheskogo Mikrorayona (Barnaul'skoye Priob'ye), Arkheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii Tom 49, C. 3, 2012, s. 24-31.
• KOMAROVA, M.N., “Neolit Verkhnego Priob'ya”, Kratkiye Soobshcheniya Instituta Istorii, Vyp. 64, Moskow, 1956, ss. 93-103.
• KOZİNTSEV, A.G., “The Origin of the Okunev Population, Southern Siberia: The Evidence of Physical Anthropology and Genetics”, Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, C. 48/4, 2020, ss. 135-145.
• KOZİNTSEV, A.G., “Patterns in the Population History of Northern Eurasia from the Mesolithic to the Early Bronze Age, Based on Craniometry and Genetics”, Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, C. 49/4, 2021, s.140-151.
• KOZİNTSEV, A.G., “The Origin of the Karasuk People: Craniometric Evidence”, Arkheologiya, Etnografiya i Antropologiya Yevrazii, C. 52/2, 2024, ss. 139-149.
• KUZMİNA, E.E., The Origin of Indo-Iranians, Brill, Boston 2007.
• KUZMİNA, E.E., “Kubkoobraznyye Sosudy Kazakhstana Epokhi Pozdney Bronzy.” V glub' vekov. Arkheologicheskiy Sbornik, 1974, s. 16-24.
• KUZMİN, Y.V., Vetrov, V.M., “The Earliest Neolithic Complex in Siberia the Ust-Karenga 12 Site and Its Significance For the Neolithisation Process in Eurasia”, Documenta Praehistorica XXXIV, 2007, s. 9-20.
• LEONTİYEV, S.N., Okunevskiy Sbornik Kul'tura i Yeye Okruzheniye 2, Germanskiy Arkheologicheskiy Institut, Sankt-Peterburgskiy Gosudarstvennyy Universitet, Saint Petersbug 2006, ss. 260-271.
• LEONTİYEV, S.N., “Epokhi Bronzy Nizhnego Techeniya R. Kazyr”, Izvestiya Laboratorii Drevnikh Tekhnologiy, Federal'noye Gosudarstvennoye Byudzhetnoye Obrazovatel'noye Uchrezhdeniye Vysshego Obrazovaniya Irkutskiy Natsional'nyy Issledovatel'skiy Tekhnicheskiy Universitet" Paleoekologiya. Kamennyy Vek. 2008, s. 65-91.
• LOPATİNA, O.A., Rel'yefnoye Prokatyvaniye Poverkhnosti Kak Prıyem Sozdaniya Tak Nazyvayemykh “Tekstil'nykh” Otpechatkov Na Drevney Keramike, Arkheologiya Yevraziyskikh Stepey, C. 4, 2017, s. 287-296.
• MAKAROV, N.P., “Khronologiya i Periodizatsıya Epokhi Neolita I Bronzy Krasnoyarskoy Lesostepi”, Izvestiya Laboratorii Drevnikh Tekhnologiy, IrGTU vyp. C. 3,2005, s. 151.
• MARÇENKO, Z.V., Grişin A.E, Garkuşa, Y.N., Kerbs, E.A., Neolithic Burials in the Zelinda River Mouth, Northern Angara: Burial Practices and Radiocarbon Chronology Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia, C. 50/3, 2022, s. 16-27.
• MASSON, V.M., Pshenitsyna M.N., Drevnosti Sayanogorska. Saint Petersburg, 1994.
• MERTS, V.K., “O Proiskhzzhdenii Kompleksov Pribaikal'skogo Tipa V Eneolite Kazakhstana”, ii Migratsionnyye Protsessy V Zapadnoy Sibiri V Drevnosti i Srednevekov'ye, Izdatel'stvo Agu, Barnaul, 1994, s. 39-43.
• MERTS, V.K., “Pogrebeniye Kamennogo Veka i Eneoliticheskiy Kompleks Stoyanki Shiderty 3”, Izucheniye Pamyatnikov Arkheologii Pavlodarskogo Priirtysh'ya, Pavlodar, 2002, s. 75-102.
• MERTS, V.K., Kratkaya Istoriya Razvitiya Mateial'noy Kul'tury Pavlodarskogo Priirtysh'ya, Posvyashchayetsya 30-Letiyu Pavlodarskoy Arkheologicheskoy Ekspeditsii, (1988-2018), Pavlodar 2019.
• MERTS, V.K., “K Voprosu O Kul'turno-Istoricheskikh Protsessakh V Neolite Severo-Vostochnogo Kazakhstana i Sopredel'nykh Regionov”, Arkheologiya Severnoy i Tsentral'noy Azii: Novyye Otkrytiya i Rezul'taty Mezhdistsiplinarnykh Issledovaniy, Sbornik Statey, Posvyashchennyy 75-Letiyu Professora Yu. F. Kiryushina, IAltayskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 2021 s. 107.
• METEL, I.V., “Problemy Arkheologii, Etnografii Istoriya Izucheniya Kompleksa Arkheologicheskikh Pamyatnikov «Omskaya Stoyanka»”, Magistra Vitae: Elektronnyy Zhurnal Po Istoricheskim Naukam i Arkheologii, C.2., 2016, s. 134-143.
• MOLODİN, V.I., Epokha Neolita i Bronzy Lesostepnogo Ob'-Irtysh'ya, Izdatel'stvo nauka Sibirskoye Otdeleniye, Nauka Yayınevi, Novosibirsk 1977.
• MOLODİN, V.I., Lamina, E.V., “Keramika Mogil'nika Sopka-2”, Akademiya Nauk Sssr Sibirskoye Otdeleniye Institut Istorii, Filologii i iilosofii Keramika Kak Istoricheskiy Istochnik Sbornik Nauchnykh Trudov, Novosibirsk 1989.
• NOVİKOV, A.G., Gorionova, O.I., Klementiev, A.M., Weber, A.W., “Kompleksy Rannego Neolita Geoarkheologicheskogo Ob"Yekta Bugul'deyka I (Zapadnoye Poberezh'ye Ozera Baykal)”, Seriya Geoarkheologiya. Etnologiya, Antropologiya, Izvestiya Irkutskogo Gosudarstvennogo Universiteta C. 45., 2023. s. 55–76.
• OKLADNİKOV, A.P., “Kamennyye Ryby (K Izucheniyu Pamyatnikov Neoliticheskogo Iskusstva Vostochnoy Sibiri)”, SA, C. 1., 1936, s. 215–245.
• OKLADNİKOV, A.P., “Neolit i Bronzovyy Vek Pribaikaliya”. lstoriko-arkheologicheskoye Issledovaniye Materialy i Issledovaniya po Arkheologii SSSR, Tom 18, Moskva, Leningrad 1950.
• OKLADNİKOV, A.P., Molodin, V.I., “Turochakskaya Pisanitsa (Altay, dolina R. Biya)”, Drevniye Kul'tury Altaya I Zapadnoy Sibiri, Sibirskoye Otdeleniye Izdatel'skogo Doma "Nauka", Novosibirsk, 1978, s. 11-21.
• ÖKSE, T., Ön Asya Arkeolojisinde Çanak Çömlek, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2012.
• PEDGURBUNSKY, V.I., Zametk, O Goncharstve U Yakutov, Vostochno-Sibirskiy Otdel Russkogo Gosudarstvennogo Geograficheskogo Obshchestva., Irkutsk 1928.
• POLOSMAK, N.V., “Keramicheskiy Kompleks Poselennya Krokhalovka-4”, Drevniye Kul'tury Altaya i Zapadnoy Sibiri, Sibirskoye Otdeleniye Izdatel'skogo Doma "Nauka", Novosibirsk, 1978, s. 36-40.
• PONOMAREVA, I.A., “The Angara Rock Art Style And The Emergence Of Ethno-Cultural Identity”,Oxford Journal Of Archaeology, 2018, C. 38-1, s. 8-38.
• RAHİMZHANOVA, S., Ananyevskaya, E. Zaibert, V.F., “Technological characteristics of the ceramics of the Botai culture in relation to the Eneolithic cultures of Northern Kazakhstan”, Archaeological Research in Asia, C. 29, 2022, s. 1-11.
• SADYAKOV T., Caspari G., Blochin J., Lösch S., Kapinus Y., Milella M., “The Kokel of Southern Siberia: New data on a post-Xiongnu material culture”, Plos One, 2021, s. 6.
• SAVALİEV, N.A. & Ulanov, I.V., “Keramika Rannego Neolita Mul'tisloychatogo Mestonakhozhdeniya Ust'-Khayta (Yuzhnoye Priangar'ye)”, Seriya, Geoarkheologiya, Etnologiya, Antropologiya, C. 29, Irkutsk 2019, s. 38-72.
• SEFERİADES, M.L., “An aspect of Neolithisation in Mongolia: the Mesolithic-Neolithic site of Tamsagbulag (Dornod district)”, Documenta Praehistorica XXXI, 2004, s. 139-149.
• SEMENOV, VI. A., “Stoyanki Kamennogo Veka V Tsentral'noy Tuve”, Ancient Cultures Of Mongolia, Southern Siberia And Northern Chinatransactions Of The XI th International Conference September 8–11, 2021, s. 33-36.
• SEMYONOV, V. & Kilunovskaya, M., “Ancient Cultures of Tuva and Its Environment in 4th–1st Millennia BC”, Oriental Courier, C. 1-2, 2019, s. 30-61
• ŞEVNİNA, I.V., The Pottery Of The Neolithic Tribes Of Torgay, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan Committee of Science Branch of Institute of Archaeology named after A.Kh. Margulan in Astana, Materials And Researches On Archeology Of Kazakhstan, The edition is based in 2012, C. IV, Astana 2014.
• ŞEVNİNA, I.V., Keramika Epokhi Neolita Turgayskogo Progiba, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kemerovskiy Gosudarstvennyy Universitet, Kemorovo 2019.
• STEFANOV, V.I., Stefanova V.K., Krochkova O.N. (2023). “O Kamennykh “Lunovidnykh” Podveskakh i Ikh Tayezhnykh Analogakh”, Vestnik Arkheologii, Antropologii i Etnografii, C. 3 (62), 2023, s. 50-59.
• SOKOLOVA L.A., “Okunev Cultural Tradition In The Stratigraphic Aspect. Archaeology”, Ethnology & Anthropology of Eurasia, C. 2 (30), 2007, s. 41-51.
• SOKOLOVA, L.A., Formirovaniye Okunevskogo Kulturnogo Kompleksa, (Yayınlanmamış Doktora Tezi) Sankt-Peterburg, Institut Istorii Material'noy Kul'tury RAN, Sankt-Peterburg 2009.
• STEPANOVA, N.F., “Predvaritel'nyye Itogi Issledovaniy Iskhodnogo Syr'ya i Formovochnykh Mass Keramiki Neolita-Bronzy Gornogo Altaya i Yego Predgoriy”, Zucheniye Istoriko-Kul'turnogo Nasledıya Narodov Yuzhnoy Sibiri, Gornogo Altaya, C. 7, 2008, s. 23-31.
• SVYAKO, S., Reimer J.P., “Freshwater Reservoir Effect on Redating of Eurasian Steppe Cultures: First Results for Eneolithic and Early Bronze Age Northeast Kazakhstan”, Radiocarbon, C. 57/4, 2015, s. 625–644.
• TSEDENOVA, N.V., “Keramika So Shnurovymi Otpechatkami V Baykal'skom Regione I Na Sopredel'nykh Territoriyakh”, Vevraziya V Kaynozoye. Stratigrafiya, Paleoekologiya, Kul'tury Uchrediteli. Irkutskiy Gosudarstvennyy Universitet, 2012, s. 239-246.
• TSETLİN, Y.B., Rossiyskaya Akademiya Nauk Institut Arkheologii Drevnyaya Keramika. Teoriya i Metody Istoriko-Kul'turnogo Podkhod, IA- RAN, Moskova 2012.
• TSETLİN, Y.B., Petrova, N. Yu. “Blizhniy I Dal'nıy Vostok: Obshcheye I Osobennoye Dvukh Tsentrov Proiskhozhdeniya Goncharstva”, Rossiyskaya Arkheologiya, C. 1,2020, s. 32-43.
• TUMEN, D., “Populations Migration During Prehistoric Period in Inner Asia, Ancient Cultures of the Northern Area of China”, Mongolia and Baikalian Siberia I, Cenference Paper, 2015, s. 141-151.
• TUMEN, D., Tsydenova, N., Erdene, M., Piezonka, H., Lorenz, S., Khenzykhenova D., Namzalova, O., “The Stone Age Burial Of Norovlyn Uul, Eastern Mongolıa: New Evidence On Anthropology, Subsistence And Environmental Setting”, Ancient Cultures of Mongolia, Baikal Siberia and Northern ChinaReports VII International Scientific Conference, Krasnoyarsk, October 3–7, 2016, s. 159-164.
• VASİLEV, V.E., “Kubok Choroon Ymyya – Simvol Kul'ta Plodorodiya: Genezis i Semantika Ritual'nykh Sosudov Naroda Sakha”,Severo-Vostochnyy Gumanitarnyy Vestnik, C. 3(16), 2016, s. 16-23.
• VETROV, V.M., Hommel P.N., “Vessels on the Vitim: ‘Neolithic’ Ceramics of the Upper Vitim Basin”, In: Jordan P, Gibbs K, eds. Ceramics in Circumpolar Prehistory: Technology, Lifeways and Cuisine. Archaeology of the North. Cambridge University Press, 2018, s. 37-62.
• VİNOGRADOV, A.V., Neolit i Ranniy Bronzovyy Vek Minusinskogo Kraya (Po Materialam Keramicheskikh Kompleksov Drevnikh Poseleniy), IIMK RAS, St. Petersburg 2022.
• VOROBYEV, S.A., “Opyt Eksperimental'nogo Modelirovaniya Neoliticheskoi Keramiki Yakutii i Nekotoryye Problemy Yeye Tekhnologii”, Arkheologiya Severo-Vostochnoy Azii,Astroarkheologiya, Paleometrologiya, Nauka, Novosibirsk, 1999, s. 64-86.
• VYBRANOV. A.V., Kravtsova A.S. Timoshchenko A.A., “Pogrebeniya Tagarskoy i Tesinskoy Kul'tur V Kurgane 1 Kurgannogo Mogil'nika Skal'naya-4”, Проблемы археологии этнографии антропологии Сибири и сопредельных территорий, C. XXVII, s. 921-927.
• WEBER, A.W., “Middle Holocene Hunter–Gatherers Of Cis-Baikal, Eastern Siberia: Combined Impacts Of The Boreal Forest, Bow-And-Arrow, And Fishing” Archaeological Research in Asia 24, 2020, s. 1-19.
• ZAKH, V.A., Epokha Neolita i Rannego Metalla Lesostepnogo Prisalair'ya i Priob'ya, Tyumenskoye Izdatel'stvo, IPOS SB RAS. Tyumen 2003.
• ZAKHAROV, S., Merts, V., Rakhimzhanova, S., “Gruntovyye Pogrebeniya Finala Kamennogo Veka Kurgannogo Mogil'nika Mayskoye V”, Severo-Vostochnyy Kazakhstan, C. 1 (23), 2024, s. 130-153.