ARCHIVAL RECORDS REGARDING THE TIMAR SYSTEM IN AKSARAY SANJAK (1786-1793)

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 15, 777 - 798, 29.09.2025

Necmettin Aygün , Bahar Kaymaz

https://doi.org/10.53718/gttad.1657464

Öz

The contemporary political and social structure is fundamentally linked to continuities or ruptures of the past. Within this framework, the Timar System, with its enduring influence on the state, society, villages, and peasants, stands as one of the institutions demonstrating continuity in Turkish history. This study introduces six different archival documents dated 1786, which emerged from the correspondences between two rival factions in Aksaray Sanjak and the central administration, driven by the competition to obtain the prestigious and economically significant position of Alaybeyi. Additionally, an eight-page register dated November 28, 1793, is examined, which includes the transcription and evaluation of records listing the former and newly appointed Timariots (Tımarlı Sipahi) in the sanjak. This register was prepared in response to an imperial decree regarding the confiscation of land grants from Timariots who failed to report for the Ordu-yı Hümayun (Ottoman Army) inspection during the 1787 Ottoman-Russian and Ottoman-Austrian wars, and their subsequent reassignment to Mülâzıms (junior officers). In this way, an attempt has been made to analyze the final days of the Timar system through the case of Aksaray Sanjak. The role of Alaybeyi was of particular importance due to his position as the head of Timariots and Zeamet holders, his ranking just below the Sancakbeyi (governor of the sanjak) in customary administration, and his role in submitting recommendations during Timar appointments. The process of Zeamet and Timar allocations began with the Alaybeyi’s proposal, and Timar holders would gather under his banner to mobilize for military campaigns. Consequently, securing the office of Alaybeyi at the local level became a significant area of competition. Ultimately, although the Timariots, who once formed the core combat force of the Ottoman army, had lost their military prominence due to changing political, economic, and military conditions, they continued to play an influential role in the political order of rural areas as a deeply rooted institution of central authority at the close of the 18th century.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire , Aksaray Sanjak , Timar System , Provincial Administration , Political Order.

AKSARAY SANCAĞINDA TIMAR DÜZENİNE DAİR ARŞİV KAYITLARI (1786-1793)

Öz

Günümüzdeki siyasî ve sosyal yapı, esasında geçmişteki süreklilikler veya kopuşlar ile irtibatlıdır. Bu çerçevede Tımar Sistemi, devlet ve topluma; köye ve köylüye devam edegelen tesiri ile Türk Tarihinde süreklilik gösteren kurumlardan biridir. Bu çalışmada, saygınlığı ve itibarı yanında ekonomik yönü de bulunan alaybeyilik makamını elde etmek isteği doğrultusunda yaşanan rekabet bağlamında Aksaray Sancağında iki farklı hizbin devlet merkezi ile gerçekleştirdikleri yazışmalar neticesinde ortaya çıkan 1786 tarihli altı farklı arşiv belgesinin tanıtımları yapılmıştır. Ayrıca 1787 Osmanlı-Rus ve Osmanlı-Avusturya muharebelerinde ordu-yı hümayun yoklamasında bulunmayan tımarlı sipahilerin dirliklerinin alınıp mülâzımlara arz edilmesi ile alâkalı emre binaen hazırlanan ve sancağın eski ve yeni tımarlılarını gösteren 28 Kasım 1793 tarihli sekiz sayfalık defterin çeviri yazısı ve değerlendirmesine yer verilmiştir. Böylelikle son günlerini yaşamakta olan tımar düzeni, Aksaray Sancağı üzerinden görüntülenmeye çalışılmıştır. Alaybeyinin, tımar ve zeamet tasarruf eden sipahilerin âmiri olması, örfî yönetimde Sancakbeyinin ardından gelmesi ve tımar tevcihi sırasında arzda bulunması gibi hususiyetler bu makamı önemli kılmaktaydı. Zeamet ve tımar tevcihâtı alaybeyi arzı ile başlamakta, tımar erbâbı alaybeyi bayrağı altında toplanarak seferlere hareket etmekteydi. Dolayısıyla yerelde, alaybeyilik vazifesini elde etmek önemli bir rekabet alanını oluşturmaktaydı. Neticede, bir zamanlar Osmanlı ordusunun esas muharip gücünü oluşturan topraklı süvarilerin; tımarlıların değişen askerî, siyasî ve iktisadî şartlara bağlı olarak seferlerdeki ağırlığını kaybetmiş olsalar da merkezî otoritenin köklü bir kurumu olarak 18. yüzyıl sona ererken bilhassa kırsalın siyasal düzeninde etki göstermeye devam ettikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Aksaray Sancağı , Tımar Sistemi , Taşra İdaresi , Siyasal Düzen

Etik Beyan

Etik Kurul Kararından muaftır

Destekleyen Kurum

Destekleyen Kurum Yoktur

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi, Cevdet Timar (BOA. C. TZ.), 14/683, 1-6.
• BOA. Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d.), nr. 4947.
• BOA. Ali Emiri (AE). SMST.III., 48/3480.
• BOA. AE. SMST.III, 163/12766.
• BOA. AE. SOSM.III., 4/254.
• BOA. AE. SMST.II., 11/1056.
• BOA. AE. SSLM.III., 81/4908.
• BOA. 2 Numaralı Karaman Ahkâm Defteri, sayfa nr. 49, hüküm nr. 1 (49-1) ve 181-5.
• Koçi Bey Risalesi, haz. Yılmaz Kurt, Akçağ Yay., Ankara 2018.
• Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116 / 1688-1704), haz. Abdülkadir Özcan, TTK Yay., Ankara 2000.
• Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, haz. Şevki Nezihi Aykut, II. Cilt I. Kitap, TTK Yay., Ankara 2018.
• Ahmed Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, haz. Ziya Yılmazer, C. V, TTK Yay., Ankara 2024.
• AÇIKEL, Ali-Sibel Pekdoğan, “Osmanlı Devleti Tımar Sisteminde İntikal Meselesi, Sivas Sancağı Örneği (1573-1651)”, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 1 (Mart 2022), ss. 99-120.
• AFYONCU, Erhan, “XVII. Yüzyıl Osmanlı Bürokrasisinde İki Yeni Defter: Cebe ve Derdest Defterleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 15, S. I (2000), ss. 221-229.
• AGOSTON, Gabor, Osmanlı’da Ateşli Silahlar Ve Askeri Devrim Tartışmaları, çev. Kahraman Şakul, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 2015.
• AGOSTON, Gabor, Barut, Top ve Tüfek, çev. Kahraman Şakul, Ketebe Yay., İstanbul 2023.
• AYDIN, M. Âkif, Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet, Klasik Yay., İstanbul 2017.
• AYGÜN, Necmettin, Nüfus Defterleri’nde Aksaray’ın Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1830-1845), C. I, Aksaray Üniversitesi Yay., Ankara 2016.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Feodal” Düzen ve Osmanlı Tımarı”, Türkiye’de Toprak Meselesi Toplu Eserler 1, Gözlem Yay., İstanbul 1980, ss. 873-895.
• BEYDİLLİ, Kemal, Osmanlı’da Devletlerarası İlişkiler, Seçilmiş Makaleler I, Timaş Yay., İstanbul 2022.
• BRAUDEL, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası II, çev. Mehmet Ali Kılıçbay, C. II, Doğu Batı Yay., Ankara 2017.
• DARLING, Linda T., “Nasihatnameler, İcmal Defterleri, and the Timar -Holding Ottoman Elite in the Late Sixteenth Century- Part II, Including the Seventeenth Century”, Osmanlı Araştırmaları, S. 45 (2015), pp. 1-23.
• EMECEN, Feridun, “İsmâil”, DİA, C. 23 (2001), ss. 82-84.
• EMECEN, Feridun, “Ateşli Silahlar Çağı: Askerî Dönüşüm Çağı ve Osmanlı Ordusu”, Osmanlı Klasik Çağında Savaş, Timaş Yay., İstanbul 2010, ss. 27-70.
• ERDOĞAN ÖZÜNLÜ, Emine, Ayntâb Sipahileri, Berikan Yay., Ankara 2011.
• ERGENÇ, Özer, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminin Mâlî Nitelikleri”, Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2013, ss. 367-382.
• ERGENÇ, Özer, XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa, TTK Yay., Ankara 2014.
• GÖKMEN, Ertan, “1732 ve 1777 Yıllarına Ait Tımar ve Zeamet Kanunları”, Belgeler, C. XL, S. 44 (Aralık 2024), ss. 1-32.
• GRİSWOLD, William J., Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, çev. Ülkü Tansel, TVY Yay., İstanbul 2000.
• İNALCIK, Halil, “Centralization and Decentralization in the Ottoman Administration”, Studies in Eighteenth Century Islamic History, Ed. T. Naff and R. Owen, London and Amsterdam 1977, pp. 27-52.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış”, Doğu Batı, S. 17 (2002), ss. 9-34.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlılarda Raiyyet Rüsûmu”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yay., İstanbul 1993, ss. 31-65.
• İNALCIK, Halil, “Timar”, DİA, C. 41 (2012), ss. 168-173.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2004.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çev. Halil Berktay, C. I, Eren Yay., İstanbul 2004.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Diplomatik Açıdan Mahzar”, Tarih Dergisi (İstanbul Üniversitesi), S. 75 (2021), ss. 33-89.
• KOÇ, Yunus, Fatih Yeşil, Nizâm-ı Cedîd Kanunları (1791-1800), TTK Yay., Ankara 2012.
• KOLÇAK, Özgür, Ok, Tüfek ve At, TTK Yay., Ankara 2023.
• KÖSE, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Andlaşması, TTK Yay., Ankara 2006.
• KUNT, İ. Metin, “Müteşebbis Bir Osmanlı Veziri: Derviş Mehmed Paşa”, Toplum ve Bilim, S. 2 (1977), ss. 47-64.
• KURT, Yılmaz, “I. Ahmed (1603-1617) Dönemine Ait Bir Osmanlı Kānūnnâmesi”, Belgeler, S. 35 (Ocak 2010), ss. 1-122.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili, TTK Yay., Ankara 2013.
• ORHONLU, Cengiz, Nejat Göyünç, “Has”, DİA, C. 16 (1997), ss. 268-270.
• ÖZ, Mehmet, “Barkan ve Tımar Sistemi”, Bahaeddin Yediyıldız Armağanı, Ed. Ahmet Bican Ercilasun, TKAE Yay., Ankara 2017, ss. 267-275.
• ÖZEL, Oktay, “Şiddetin Egemenliği 1550 ila 1700 Arasında Celaliler”, Osmanlı Dünyası, Ed. C. Woodhead, Alfa Yay., İstanbul 2018, ss. 245-268.
• ÖZEL, Oktay, Türkiye 1643, İletişim Yay., İstanbul 2016.
• PAMUK, Şevket, Paranın Tarihi, TVY Yay., İstanbul 1999.
• PUNAR, Bünyamin, Askeri Dönüşüm Çağında Osmanlı Timar Sistemi (1645-1739), İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi SBE (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2024.
• SOYUDOĞAN, Muhsin, “Bir Timar, Bir Ömür: Divane Müslüm’ün Trajikomik Hikâyesi”, Toplum ve Bilim, S. 146 (2018), ss. 140-163.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, Dergah Yay., İstanbul 1985.
• ÜNSAL, Coşkun, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Askerî Değişim ve Kapıkulu Süvarileri (16-17. Yüzyıl)”, Harp Tarihi Dergisi, S. 7 (2023), ss. 1-38.
• YÖRÜK, Doğan, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı 1500-1584, Aksaray Valiliği Yay., Ankara 2019.