AN EVALUATION OF HISTORIOGRAPHY IN THE CONTEXT OF THE RELATIONSHIP BETWEEN PHILOSOPHY OF HISTORY AND MENTALITY

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 15, 993 - 1006, 29.09.2025

Adnan Kara

https://doi.org/10.53718/gttad.1719258

Öz

ABSTRACT
Historiography is not merely the recording of past facts; it is a multi-layered intellectual construction shaped by the historian’s mentality, narrative strategies, and the philosophy of history. The historian is expected not only to deal with historical information sources such as documents, evidence and records at the level of transmission, but also to reinterpret these elements with a methodological integrity and theoretical ground by subjecting them to a critical and multi-dimensional evaluation with an objective perspective as much as possible. In this process, the historian should not only place the data in a chronological order; he/she should contextualize them with a comparative analysis, structure them intellectually within an interpretive framework and question the conclusions he/she reaches from an epistemological perspective. In this context, one of the most basic dynamics of historiography, the "human factor", stands out as both a determining subject and an interpretive actor in the process of formulating historical knowledge. Therefore, how the historian's individual mentality, ideological orientation, cultural context and cognitive pre-structure affect this knowledge production process; and what limits this ideal objectivity effort encounters constitute one of the fundamental problems of this study. This study, centered on the concepts of history, the historian, and mentality, questions to what extent objectivity is possible in the formation of historical knowledge. It critically examines the impact of mental frameworks, methodology, language, and rhetoric on the construction of historical narratives. Drawing on the perspectives of thinkers such as Edward Carr, R. G. Collingwood, and Ibn Khaldun, the research analyzes how the historian’s epistemological stance, ideological orientations, and cultural context influence historiographical practices. The study also addresses issues such as overreliance on documents and popular historiography, arguing that historical texts are not merely representations of the past but reconstructions shaped to meet the intellectual needs of the present. Ultimately, this research aims to provide an interdisciplinary perspective on historiography through the lenses of historical philosophy, narrative theory, and mentality analysis.

Anahtar Kelimeler

Historiography , Mentality , Historian , Methodology , Rhetoric , Narrative , Philosophy of History

TARİH FELSEFESİ VE ZİHNİYET İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA TARİHYAZIMI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

ÖZ
Tarihyazımı, yalnızca geçmişin olgularını kaydetmekle sınırlandırılamayan; tarihçi zihniyeti, anlatı sanatı ve tarih felsefesiyle şekillenen çok katmanlı bir düşünsel inşa sürecidir. Bu süreçte tarihçi, verileri sadece kronolojik bir dizgeye yerleştirmekle kalmayıp onları karşılaştırmalı bir analizle bağlamsallaştırmalı, yorumlayıcı bir çerçevede düşünsel olarak yapılandırmalı ve ulaştığı sonuçları epistemolojik açıdan sorgulamalıdır. Bu bağlamda tarihyazımının en temel dinamiklerinden biri olan "insan faktörü", tarihî bilgiyi inşa etme sürecinde hem belirleyici bir özne hem de yorumsal bir öge işlevi görmektedir. Dolayısıyla, tarihçinin bireysel zihniyeti, ideolojik yönelimi, kültürel bağlamı ve bilişsel önyapısı ile bu bilgi üretim sürecine nasıl etki ettiği; söz konusu ideal nesnellik çabasının hangi sınırlarla karşılaştığı bu araştırmanın ana problematiklerinden biri olarak ele alınmaktadır. Tarih, tarihçi ve zihniyet kavramları etrafında şekillenen bu araştırmada, özellikle tarihsel bilginin oluşumunda objektiflik iddiasının ne ölçüde mümkün olabileceği sorgulanırken; zihinsel arka plan, metodoloji, dil ve retoriğin tarihyazımı üzerindeki etkileri de derinlemesine tartışılmaktadır. Edward Carr, R. G. Collingwood ve İbn Haldûn gibi düşünürlerin yaklaşımlarından hareketle, tarihçinin epistemolojik duruşu, ideolojik eğilimleri ve içinde bulunduğu kültürel koşulların tarihî anlatıyı nasıl biçimlendirdiği analiz edilmiştir. Ayrıca tarihyazımında belgeye aşırı bağımlılık ve popüler tarihçilik gibi sorunlara da eleştirel bir perspektifle yaklaşılmış; tarihî metinlerin sadece geçmişin temsili değil, aynı zamanda bugünün düşünsel ihtiyaçlarına cevap veren yeni bir kurgu olduğu savunulmuştur. Bu çalışmada, tarih felsefesi, anlatı teorisi ve zihniyet analizi ekseninde tarihyazımına disiplinlerarası bir bakış kazandırmak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihyazımı , Zihniyet , Tarihçi , Metodoloji , Retorik , Anlatı , Tarih Felsefesi

Kaynakça

• ALBAYRAK, Ahmet, “İbn Haldun’un Medeniyet Tasarımı ve İnsan”, Journal of Islamic Research, 21/1, 2010, ss. 7-20.
• ALKAN, Necmeddin, “Efsaneden Aydınlanmacı Geleneğe Tarih Düşüncesi”, Tarihyazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji, Ed. Ahmet Şimşek, İstanbul 2011, ss. 21-37.
• AYCAN, İrfan, SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, İdeolojik Tarih Okumaları, Ankara Okulu, Ankara 2002.
• AYCAN, İrfan, SÖYLEMEZ, Mahfuz, vd, Apokrif Tarih Yazıcılığı Mısır'ın Fethi Bağlamında Bir Eser İncelemesi, Ankara 2003.
• BİNGÖL, Sedat, “Paul Ricoeur’de Sembol Hermeneutiği”, Kaygı Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, 21/2, 2022, ss. 698-720.
• BRAUDEL, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası 1, çev. M. A. Kılıçbay, İstanbul 1989.
• BREISACH, Ernst, Tarihyazımı, çev. H. Kocaoluk, İstanbul 2009.
• BURKE, Peter, Annales Okulu, çev. M. Küçük, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2014.
• CARR, Edward Hallet, Tarih Nedir?, çev. M. G. Gürtürk, İstanbul 2012.
• CARR, E. Hallet, FONTANA, José, Tarih Yazımında Nesnellik ve Yanlılık, çev. Ö. Ozankaya, Ankara 1992. COLLINGWOOD, Robin George, Tarih Tasarımı, çev. K. Dinçer, İstanbul 1990.
• ÇAPRAZ, Hayri, ŞAHİN, Gülşah, “Akdeniz’de Buğdayın Yolculuğu: Fernand Braudel’in “Uzun Süre” Teorisi (Longue Durée) Bağlamında Bir İnceleme”, Tarihyazımı, 6/1, 2024, ss. 50-67.
• ÇELİK, Ezgi Ece, “Bir Dis/Ütopya Olarak Pozitivizm Karşısında Farklı Bilimsel Yaklaşımlar”, DTCF Dergisi, 58/2, 2018, ss. 1609-1627.
• ÇETİN, Altan, Memlûk Devleti’nin Kuzey Sınırı, Ankara 2009.
• ÇETİN, Altan, ÇAĞ, Galip, İbn Haldun Umranında Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, İstanbul 2015.
• ÇÖREKÇİOĞLU, Hakan, “Aristoteles’in Retorik Teorisi: Politik Yaşamı Savunmak”, Felsefe Dünyası, 50/2, 2009, ss. 161-183.
• EVANS, Richard J., "Giriş", Tarih Nedir?, Edward Hallet Carr, çev. M. G. Gürtürk, İstanbul 2012, ss. 10-43.
• FAY, Brian, Çağdaş Sosyal Bilimler Felsefesi, çev. İ. Türkmen, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2012.
• FAZLURRAHMAN, Malik, Tarih Boyunca İslamî Metodoloji Sorunu, çev. S. Akdemir, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001.
• FOUCAULT, Michel, Entelektüelin Siyasi İşlevi Seçme Yazılar 1, çev. O. Akınhay, F. Keskin, vd., Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2020.
• GÜL, Serkan, “Anlatı Tarih Üzerine Tartışmalar ve Yeni Yaklaşımlar”, Karadeniz Araştırmaları, 38, 2013, ss. 105-117.
• HALİL, İmaduddin, Ömer b. Abdülaziz Dönemi ve İslâm İnkılâbı, çev. U. Dalar, İstanbul 1984.
• HALKIN, Léon-Ernest, Tarih Tenkidinin Unsurları, çev. B. Yediyıldız, Ankara 2000.
• HOBSBAWM, Eric John, Tarih Üzerine, çev. O. Akınhay, Ankara 1999.
• İBN HALDÛN, Muhammed el-Hadramî, Mukaddime, I, çev. H. Kendir, Ankara 2004.
• KARA, Adnan, Bir Memlüklü Aydın, Bürokrat ve Tarihçi İbn Kesîr, İlâhiyât, Ankara 2023.
• KRACAUER, Siegfried, Tarih Sondan Bir Önceki Şeyler, çev. T. Birkan, Metis Yayınları, İstanbul 2014.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Tarih Araştırmalarında Usûl, Kubbealtı, İstanbul 1997.
• MACİT, Abdülkadir, EROL, Halil İbrahim, “Mısır’da Tarih Yazıcılığı”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 11/1, 2025, ss. 178-209.
• MEMİŞ, Ekrem, Tarih Metodolojisi, Ekin Yayınevi, Bursa 2014.
• MUNSLOW, Alun, Tarihin Yapısökümü, çev. A. Yılmaz, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2000.
• ÖNER, Necati, Felsefe Yolunda Düşünceler, Ankara 1999.
• ÖZÇELİK, İsmail, Tarih ve Metodolojisi, Gazi Kitaabevi, Ankara 2014.
• ÖZTÜRK, A. Serdar, “Alternatif Edebiyat Öğretimi: Yeni Tarihselci Metotla Edebiyat Öğretimi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1/2, 2016, ss. 105-111.
• ÖZTÜRK İbrahim Hakkı, “Bilimsel (Modern) Tarihten Parçalanmış (Postmodern) Tarihe”, Tarih Nasıl Yazılır? Tarihyazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji, Ed. Ahmet Şimşek, İstanbul 2011, ss. 39-66.
• POYRAZ, Hakan, “Tarihin Amacı Ve Tarihçinin Rolü Üzerine Bir Deneme”, Akademik İncelemeler, 2/1, 2007, ss. 27-36.
• REYHAN, Cenk, “Tarih, Tarihçilik Ve Tarihyazımı Üzerine Bazı Gözlemler”, Turkish History Education Journal, 7/2, 2018, ss. 578-603.
• RICOEUR, Paul, The Symbolism of Evil, (Fransızca’dan çev. Emerson Buchanan), Beacon Press, Boston 1972.
• _________, Yoruma Dair Freud ve Felsefe, çev. Necmiye Alpay, Metis Yayınları, İstanbul 2007.
• _________, Yorumların Çatışması Hermenoytik Üzerine Denemeler-Birinci Cilt, çev. Hüsamettin Arslan, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2009.
• _________, Hafıza, Tarih, Unutuş, Çev. M. Emin Özcan, Metis Yayınları, İstanbul 2012.
• RUBY, Christian, "Tarih Nedir?", çev. B. Yediyıldız, Belleten, 40/213, Ankara 1991, ss. 579-586.
• STANFORD, Michael, Tarihin İncelenmesi İçin Bir Kılavuz, çev. C. Cemgil, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010. SUBKÎ, Ebû Nasr Abdulvehhâb, Tabakâtu'ş-Şâfiiyye, 1-9, Hicr, 1413/1993.
• ŞİMŞEK, Ahmet, “Sunuş”, Tarih Nasıl Yazılır? Tarihyazımı İçin Çağdaş Bir Metodoloji, Ed. Ahmet Şimşek, İstanbul 2011, ss. 11-19.
• ŞULUL, Kasım, Kâfiyeci’de Tarih Usûlü, İnsan Yayınları, İstanbul 2003.
• _________, "Kafiyeci’nin (788-879/1386-1474) Tarih Metodolojisi İle İlgili Görüşleri", Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13-14, İzmir 2001, ss. 217-239.
• TEKELİ, İlhan, Tarihyazımı Üzerine Düşünmek, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara 1998.
• TEZCAN, Selim, “Hayden Whıte Ve Tarih Anlatısı Sorunu”, Turkish History Education Journal, 7/2, 2018, ss. 632-661.
• TOGAN, A. Zeki Velidî, Tarihte Usûl, Enderun Kitabevi, İstanbul 1985.
• VEYNE, Paul, Tarih Nasıl Yazılır?, çev. N. Özyıldırım, Metis Yayınları, İstanbul 2014.
• WHITE, Hayden, “The Value of Narrativity in the Representation of Reality”, Critical Inquiry, 7/1, 1980, ss. 5-27.
• WILDE, Oscar, Tarihsel Eleştirinin Doğuşu, çev. B. Taş, Alakarga Sanat Yayınları, İstanbul 2018.
• YEDİYILDIZ, M. Asım, "Tarih Felsefesi Üzerine Bazı Düşünceler", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/1, 2003, ss. 167-183.