FROM THE HAREM TO THE MARKETPLACE: MORALI BEŞİR AĞA’S ECONOMİC RELATİONS WİTH EUROPEAN MERCHANTS AND LUXURY CONSUMPTİON İN 18TH-CENTURY ISTANBUL

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 15, 759 - 776, 29.09.2025

Merve Karakulak

https://doi.org/10.53718/gttad.1733927

Öz

Beginning in the second half of the 17th century, the Ottoman palace became the center of factional conflict amid the bureaucratization of the empire and the rise of the scribal class. As the political authority of the sultan became increasingly symbolic, palace eunuchs emerged as powerful actors within the expanding bureaucratic decentralization. In this context, the Chief Black Eunuch, who was responsible for managing the imperial harem, began to assert himself as a central figure in opposition to the scribal elite. By assuming control over the administration of the the Haremeyn Endowments, the Chief Black Eunuchs not only gained influence in matters of appointment and dismissal but also came to control vast wealth through their role as stewards of these endowments. By the 18th century, the wealth they oversaw became integrated into the dynamics of international trade. The influence of the Chief Black Eunuchs extended beyond the palace walls and reached into Istanbul’s commercial centers. These figures became major consumers of urban goods, investing heavily in mansion construction, furnishings, jewelry, and imported European textiles and household items. As such, they emerged as prominent clients of European merchants and the moneychangers (sarrafs) who controlled the capital markets of Istanbul. Among these eunuchs, Moralı Beşir Ağa-who served during the reign of Sultan Mahmud I and was particularly known for his fondness for European luxury goods and jewelry-played a prominent role in transmitting European fashion to the Ottoman court. This study examines the commercial ties and financial transactions of Moralı Beşir Ağa, focusing specifically on an estate inventory (muhallefat) dated July 23, 1752 (11 Ramadan 1165), prepared following his execution and that of his entourage, including his treasurer (hazinedar), secretary (kâtib), and moneychanger (sarraf). The document provides detailed insight into his debt and credit relations with local artisans, moneychangers, and European merchants in Istanbul. This study thus offers valuable data on Moralı Beşir Ağa’s commercial networks and relationships with moneychangers, shedding light on the luxury consumption patterns of the palace elite in 18th-century Istanbul. Through the lens of his estate records, the changing consumption habits of the Ottoman court, as well as the mechanisms of wealth accumulation and redistribution, are analyzed within the broader socio-economic dynamics of the period.

Anahtar Kelimeler

18th Century , Dârüssaâde Ağaları , Moralı Beşir Ağa , Luxury Consumption , European Merchants.

HAREMDEN ÇARŞIYA MORALI BEŞİR AĞA’NIN AVRUPA TÜCCARIYLA EKONOMİK İLİŞKİLERİ VE 18. YÜZYIL İSTANBUL’UNDA LÜKS TÜKETİM

Öz

Osmanlı sarayı, 17. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlayan bürokratikleşme ve kalemiyenin yükseliş sürecinde hizip çatışmalarının merkezi durumuna geldi. Padişahın siyasi nüfuzu sembolik hale geldikçe artan bürokratik âdem-i merkezi ortamda saray ağaları bir güç odağına dönüştü. Osmanlı hareminin idarecisi Dârüssaâde Ağalığı, kalemiyenin karşısında merkezi bir figür olarak belirmeye başladı. Haremeyn Evkafı’nın nazırlığını üstlenen Dârüssaâde Ağaları hem azil ve tayinlerde oynadıkları rollerle hem de evkaf nazırlığı sayesinde büyük miktarda serveti kontrol etmeye başladı. 18. yüzyıl itibariyle kontrol ettikleri servet, Osmanlı Devleti’nin uluslararası ticaretinin konusu haline geldi. 18. yüzyılda Darüsaade Ağaları’nın etki alanı saray surlarının dışına uzanarak İstanbul’daki ticaret merkezlerine kadar ulaştı. Konak inşaatı, mefruşat, mücevherat alımı, Avrupai türde dokuma ve ev eşyası tedarikine büyük harcamalar yapan Darüsaade Ağaları, Avrupalı tüccarları ve İstanbul sermaye piyasasını kontrol altında tutan sarrafların başlıca müşterisi oldu. Darüsaade Ağaları silsilesinde bilhassa mücevharat ve Avrupa emtiasına düşkünlüğü ile bilinen Sultan I. Mahmud döneminde görev yapan Dârüssaâde Ağası Moralı Beşir Ağa, bir bakıma İstanbul’daki Avrupai modanın taşıyıcılığını üstlendi. Bu çalışmada Moralı Beşir Ağa ve kapı halkından hazinedarı, kâtibi ve sarrafının siyaseten katlinden sonra düzenlenen 23 Temmuz 1752 (11 Ramazan 1165) tarihli, doğrudan Moralı Beşir Ağa’nın İstanbul esnafı, sarraflar ve Avrupalı tüccarlarla borç-alacak ilişkisini konu edinen muhallefat kaydı üzerinden, Avrupalı diplomatlarla ve tacirlerle münasebetleri ele alınacaktır. Bu bakımdan çalışma, Moralı Beşir Ağa’nın ticari bağlantıları ve sarraflarla ilişkilerini, İstanbul’daki saray elitlerinin lüks tüketim alışkanlıklarını aydınlatacak türde veriler sunmaktadır. Çalışmada XVIII. yüzyılda saray çevresinin değişen tüketim alışkanlıklarının ve servetin konsolidasyon ve dağıtım süreçlerinin Moralı Beşir Ağa’nın muhallefatı üzerinden değerlendirilmesi amaçlanmıştır

Anahtar Kelimeler

18. Yüzyıl , Dârüssaâde Ağaları , Moralı Beşir Ağa , Lüks Tüketim , Avrupa Tüccarları

Teşekkür

Teşekkür ederim

Kaynakça

• D.BŞM.MHF.d., 12602, 8 Ramazan 1165/20 Temmuz 1752.
• ABOU-EL-HAJ, Rifaʿat Ali, Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries, Syracuse University Press, Syracuse, 2005.
• AHMED, Resmi Efendi, Hamîletü’l-Küberâ, haz. Ahmet Nezihi Turan, İstanbul 2000.
• AKSAN, Virginia H., Ottoman Wars 1700–1870: An Empire Besieged, Pearson/Longman, Harlow, 2007.
• ALTINDAĞ, Ülkü, “Dârüssaâde”, DİA, C. 9, 1994, s. 1-3.
• ARTAN, Tülay, “Terekeler Işığında 18. Yüzyıl Ortasında Eyüp’te Yaşam Tarzı ve Standartlarına Bir Bakış: Orta Halliliğin Aynası”, 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, Ed. Tülay Artan, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1998.
• AYCİBİN, Zeynep, “Sultan I. Mahmud ve Dârüssaâde Ağası Moralı Beşir Ağa”, Gölgelenen Sultan Unutulan Yıllar I. Mahmud ve Dönemi (1730-1754), C. I, haz. Hatice Aynur, Dergâh Yay., İstanbul 2020, s.72-89.
• BOZKURT, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Sakarya 2011.
• ELDEM, Edhem, “Istanbul: From Imperial to Peripheralized Capital”, The Ottoman City between East and West: Aleppo, Izmir, and Istanbul, Ed. Edhem Eldem, Daniel Goffman, and Bruce Masters, Cambridge University Press, Cambridge 1999, s. 135-206.
• EXERTZOGLOU, Haris, “The Cultural Uses of Consumption: Negotiating Class, Gender and Nation in the Ottoman Urban Centers During the 19th Century”, International Journal of Middle East Studies. 35(1), 2003, s. 77-101.
• FAROQHİ, Suraiya, Subjects of the Sultan: Culture and Daily Life in the Ottoman Empire, I.B. Tauris, Londra 2005.
• FLACHAT, Jean-Claude, Observations Sur Le Commerce Et Sur Les Arts D’une Partie De L’Europe, De L’Asie, De L’Afrique, Et Même Des Indes Orientales, II, Lyon 1766.
• FRİERSON, Elizabeth B. “Cheap and Easy: The Creation of Consumer Culture in Late Ottoman Society”, Donald Quataert (Ed.), Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire 1550-1922, State University of New York Press, New York 2000.
• GÖÇEK, Fatma Müge, Rise of the Bourgeoisie, Demise of Empire: Ottoman Westernization and Social Change, Oxford University Press, New York 1996.
• GREGORY, Clark, The Consumer Revolution: Turning Point in Human History, or Statistical Artifact?, SSRN, 2010, s. 1-21.
• HATHAWAY, Jane, Beşir Ağa: Osmanlı Hareminin Baş Hadım Ağası, çev. Ahmet Fethi Yıldırım, Vakıf Bank Kültür Yay., İstanbul 2021.
• HATHAWAY, Jane, Dârüssaâde Ağası Osmanlı Sarayında Afrikalı Bir Güç Odağı, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2022.
• İZZÎ, Süleyman Efendi, İzzî Tarihi, haz. Ziya Yılmazer, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları:119, İstanbul 2019.
• JOHN, Brewer and Roy Porter, Consumption and the World of Goods, Routledge, London 1993.
• KARABABA, Eminegül, Origins of a Consumer Culture in an Early Modern Context: Ottoman Bursa, Bilkent Üniversitesi, (Yayımlanmamış Doktora tezi), Ankara 2006.
• KARACA Yılmaz ve diğerleri, haz., İstanbul Kadı Sicilleri: İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1027/M. 1618), ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, İstanbul 2010.
• KEYDER, Çağlar, State and Class in Turkey: A Study of Capitalist Development, Verso, London 1987.
• MCKENDRİCK, Neil, Brewer, John, Plumb, J. H., The Birth of a Consumer Society: The Commercialization of Eighteenth-Century England, Europa, London 1982.
• NECİPOĞLU, Gülru, 15. ve 16. Yüzyılda Topkapı Sarayı: Mimari, Tören ve İktidar, çev. Ruşen Sezer, YKY. İstanbul 2007.
• NEUMANN, Christoph K., “Birey Olmanın Alameti Olarak Tüketim Kalıpları: 18. Yüzyıl Osmanlı Meta Evreninden Örnek Vakalar”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, 2009, S. 8, s. 7-47.
• ÖZCAN, Abdülkadir, “Beşir Ağa, Moralı”, DİA, C.5, İstanbul 1992, s. 555-556.
• PAMUK, Şevket, A Monetary History of the Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2004.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı-Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• PEIRCE, Leslie P., Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, Tarih Vakfı Yurt Yay. İstanbul 2002.
• TOLEDANO, Ehud R., “The Imperial Eunuchs of Istanbul: From Africa to the Heart of Islam”,Middle Eastern Studies, 20/3, 1984, s. 379-390.
• QUATAERT, Donald, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550–1922: An Introduction, SUNY Press, New York 2000.
• SÜREYYA, Mehmed, Sicill-i Osmanî, C. 2, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996, s. 371.
• Şem’dânîzâde Fındıklılı Süleyman Efendi Tarihi Mür’i’t-Tevârih, C. 1, haz. Münir Aktepe, İstanbul 1976.
• TANINDI, Zeren, “Topkapı Sarayı’nın Ağaları ve Kitapları”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 3, 2002, s. 41-56.
• TURAN, Ahmet Nezihi, “Mahremiyetin Muhafızları Dârüssaâde Ağaları”, Osmanlı Araştırmaları, C.19, S. 19, İstanbul 1999, s.123-148.
• TOPRAK, Zafer, İttihat-Terakki ve Devletçilik: Türkiye'de Ekonomi ve Toplum (1908-1950), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1995.
• ULUÇAY, Çağatay, Harem II, TTK, Ankara 2001.
• UNAT, Faik Reşit, 173,0 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser: Abdi Tarihi, TTK, Ankara 2020.
• UZUNÇARŞILI, İ. Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK, Ankara 2014.