SAFEVÎ ETKİSİ ÖNCESİNDE ANADOLU’DA CA‘FERÎLİK

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 1, 63 - 92, 30.06.2018

Şaban Banaz

Öz

Ca‘ferîlerin
ve Ca‘ferîliğin Anadolu’ya ne zaman, nereden ve hangi yollarla girdiğinin
tespit edilebilmesi için Anadolu Türk tarihinde yaşanan dînî/mezhebî hayat
serüveninin bilinmesi gerekmektedir. Bu da Türklerin Anadolu’ya gelmezden önce
hangi mezheplerin etkisinde kaldıklarının, yerleştiklerinde hangi inançlarla
karşılaştıklarının ve yakın temas içerisinde bulundukları devletlerden inanç
noktasında ne denli etkilenip etkilenmediklerinin bilinmesine bağlıdır.

Konu hakkında yapılan çalışmalarda Ca‘ferîliğin ya da
îtikâdî alandaki ismiyle İmâmiye’nin Anadolu’ya girişi hakkında tarihi köken
irdelenirken birbirinden oldukça farklı, zıt fikirler ve tarihi
temellendirmeler yapılmakta; bu fikirler içinde Ca‘ferîliğin yeri hakkında ise değişik
görüşler ortaya atılmaktadır. Bu makalede Ca‘ferîliğin Anadolu’ya girişi ele
alınacak ve Anadolu’nun Erdebil Tekkesi etkisine girmeden önceki XI. ve XIV. yüzyıllar
arasındaki dînî/mezhebî ve sosyal hayatı hakkında bilgiler verilmeye
çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şiî, Ca‘ferî, Ca‘ferîlik, İmâmiye, Safevîler, Anadolu

Kaynakça

• Aka, İsmail, Timur ve Devleti, Ankara: TTK. Yay., 1991.
• Aka, İsmail, “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiîlik”, Milletler Arası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu, İstanbul: İlmi Neşriyat, 1993.
• Akyol, Taha, Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, İstanbul: Doğan Kitap Yay., 1999.
• Altıntaş, Hayrâni, Tasavvuf Tarihi, Ankara: AÜİF. Yay., 1986.
• Arayancan, Ayşe Atıcı, Dağın Efendisi Hasan Sabbah ve Alamut, İstanbul: Yeditepe Yay., 2011.
• Âşıkpaşazâde, Ahmed, Tevârih-i Âli Osman’dan Âşıkpaşa Tarihi, İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1332.
• Atalan, Mehmet, Şiîliğin Farklılaşma Sürecinde Ca‘fer es-Sâdık’ın Yeri, Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Avcu, Ali, Horasan-Mâverâünnehir’de İsmâilîlik, Ankara: Asitan Yay.,2014.
• Ayas, Mehmet Râmi, Türkiye’de İlk Tarikat Zümreleşmeleri, İstanbul: İz Yay., 2012.
• Babinger, Franz, Anadolu’da İslâmiyet, çev. Ragıp Hulusi, neşr. Mehmet Kanar, İstanbul: İnsan Yay., 1996.
• Bağlıoğlu, Ahmet, “Türklerde İslamlaşmayla Birlikte Mezhep Hareketleri Üzerine Bir Araştırma”, FÜİFD., Elazığ 1997, sayı: 2.
• Balcıoğlu, Tâhir Harîmi, Türkler Arasında Şiîlik Cereyanları, haz. Ali Birbiçer, İstanbul: Bilge Sanat Yay., 2007.
• Barkan, Ömer Lütfi, “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, Ankara: 1942, sayı: 2. Barthold, W., İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara: TTK. Yay., 1973.
• Baykara, Tuncer, Türkiye’nin Sosyal ve İktisâdi Tarihi (XI-XIV. Yüzyıllar), Ankara: TDV. Yay., 2000.
• Bozan, Metin, İmâmiyyenin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üni. Sos. Bil. Ens., Ankara 2004.
• Bitlisî, Şerefhan, Şerefnâme, (Osmanlı-İran Tarihi), çev. Osman Arslanoğlu, İstanbul: 2015.
• Bozkuş, Metin, Anadolu’da İslam ve Mezhepler, Sivas: Asitan Yay., 2011.
• Cahen, Claude, Türkler Nasıl Müslüman Oldular, İstanbul: Örgün Yayınları, 2011.
• Cahen, Claude, Osmanlılardan önce Anadolu, çev. Erol Üye Pazarcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay., 2002.
• Cahen, Claude, "Osmanlılardan Önce Anadolu’da Şiîlik Problemi”, AÜİF. İslami İlimler Dergisi, Ankara 1975, sayı: 11/2.
• Düzdağ, M. Ertuğrul, Şeyhülislam Ebussuûd Efendi’nin Fetvalarına Göre Kânûni Devrinde Osmanlı Hayatı, İstanbul: Şule Yay., 1998.
• Efendi, Hoca Sâdeddin, Tâcü’t-Tevarih, haz. İsmet Parmaksızoğlu, c. I-V, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay., 1992.
• el- Hüseynî, Sadreddin Ebu’l-Hasan Ali, Ahbâru’d-Devleti’s-Selçûkiyye, çev. Necati Nügal, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1943.
• el-Kummî, Ebu Ca‘fer (Şeyh Saduk), Risâletü’l-Îtikâdâti’l-İmâmiyye, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Ankara Üni. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Erdiç, Şaban, “Anadolu’da Ölümle İlgili İnanç ve Uygulamalara Sosyolojik Bir Yaklaşım –Elmalı Yöresi Örneği-“ Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 21, sy.1 (Haziran 2017), s. 172. ss 147-178.
• Erdiç, Şaban, “Osmanlı Şehir Tarihi yazımında Din ve Şehirleşme -Mustafa Vâzıh Efendi Örneği- Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Şuayip Özdemir ve Ayşegül Gün, Amasya: 2017.
• Erdiç, Şaban, “Bir İnşa Süreci Olarak Fenomenolojik Perspektifte Kutsal ve Kutsallaşma -Ziyaret Fenomeni Örneği-“, Milli Folklor, c. XV, sy. 114, (2017).
• Erkan, Ümit, 16. Yüzyılda Osmanlı’da Kızılbaş Ayaklanmaları, Ankara: Araştırma Yay., 2016.
• Eröz, Mehmet, Yörükler, İstanbul: Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yay., 1991.
• Fığlalı, Ethem Rûhi, Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yay., 2006.
• Fığlalı, Ethem Rûhi, Çağımızda Îtikâdi İslam Mezhepleri, Ankara: 1986.
• Gölpınarlı, Abdülbâki, Tarih Boyunca İslam Mezhepleri ve Şiîlik, İstanbul: Derin Yarınları, 2011.
• Gölpınarlı, Abdülbâki, Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatlar, İstanbul: Inkılap Kitabevi, 1985.
• Günay, Ünver- Güngör, Harun, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, İstanbul: Rağbet Yay., 2009.
• Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münâsebetleri, İstanbul: 1984.
• Hakyemez, Cemil, Osmanlı İran İlişkileri ve Sünnî-Şiî İttifakı, İstanbul: Kitap Yayınevi, 20016.
• Hamedâni, Ahmed Sabri, Ca‘ferî Mezhebi ve İmam Ca‘fer Sâdık Buyrukları, İstanbul: Kevser Yay., 2014.
• Hasluck, Frederick William, Sultanlar Zamanında Hristiyanlık ve İslam, çev. Timuçin Binder, c. I-II, İstanbul: Ayrıntı Yay., 2013.
• Hınz, Walter, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd, çev. Tevfik Bıyıkoğlu, Ankara: TTK. Yay., 1992.
• Hitti, P. K., Siyâsi ve Kültürel İslam Tarihi, İstanbu: İFAV. Yay., 2011.
• İbn Batuta, Seyahatnâme, çev. Mümin Çevik, İstanbul: 1983.
• Kara, Seyfullah, Selçukluların Dînî Serüveni, İstanbul: Şema Yay., 2006.
• Kâşânî, Abdullah b. Ali b. Muhammed, Tarih-i Olcaytu, thk. M. Hanbeli, Tahran: 1345.
• Kaşifü’l-Gıta, Muhammed Hüseyin, Ca‘ferî Mezhebi ve Esasları, Terc. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul: 1983.
• Köprülü, M. Fuad, Türk Târîh-i Dînîsi, haz. Metin Argun, Ankara: Akçağ Yay., 2005.
• Köprülü, M. Fuad, Anadolu’da İslâmiyet, haz. Metin Argun, Ankara: Akçağ Yay., 2005.
• Köprülü, M. Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, Ankara: Ötüken Yay., 1988.
• Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müüesseselerine Tesiri, İstanbul: Ötüken Yay., 1986.
• Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Akçağ Yay., 2009.
• Kutlu, Sönmez, Mezhepler Tarihine Giriş, İstanbul: Dem Yay., 2010.
• Kutlu, Sönmez, İmam Mâturîdi ve Mâturîdilik, Ankara: Otto Yay., 2011.
• Mes’ûdî, Ebû’l-Hasan, Murûcü’z-Zeheb ve Meâdinu’l-Cevher, tahk., M. Muhyiddin Abdülhamid, c. I-IV, Kahire: 1964.
• Miquel, Andre, İslam ve Medeniyeti, terc. A. Fidan-H. Menteş, Ankara: Birleşim Yay., 1991.
• Mutlu, İsmail, Tarihte ve Günümüzde Ca‘ferîlik, İstanbul: Mutlu Yay., 1995.
• Müneccimbaşı, Derviş Dede Ahmed Efendi, Sahâifü’l-Ahbâr, İstanbul: Matbaa-ı Âmire, 1868.
• Nizâmülmülk, Kıvâmüddin Ebu Ali Hasan b. Ali b. İshak, Siyâsetnâme, Terc. Nureddin Bayburtlugil, İstanbul: Dergah Yay., 1997.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türkler Türkiye ve İslam, İstanbul: İletişim Yay., 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar,Orta Çağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri (Selçuklu Dönemi) İstanbul: Kitap Yay., 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Alevî ve Bektâşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yay., 2012.
• Ocak, Ahmet Yaşar,Bektâşi Menkıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç Motifleri, İstanbul: İletişim Yay., 1983.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı Aleviliğin Tarihsel Altyapısı, İstanbul: Dergah Yay., 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar,Türk Sûfiliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yay., 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik: Kalenderîler, Ankara: TTK. Yay., 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Türk Heteredoksi Tarihinde Zındık, Harici, Rafızi, Mülhid ve Ehl-i Bid’at Terimlerine Dair Bazı Düşünceler”, İÜEF. Tarih Enstitüsü Dergisi, 1981-1982, Sayı: 12.
• Öz, Mustafa, Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Özgüdenli, Osman G., Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul: Kaknüs Yay., 2006.
• Öztürk, Emine, Dînî ve Kültürel Ritüelleriyle Ca‘ferîlik, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2014.
• Paşa-Zâde, Kemal Târih-i Âl-i Osman, İstanbul Millet Kütüphanesi, Ali Emiri Bölümü, Tarih, No: 29, Varak 108.
• Saray, Mehmet, Türk İran Münâsebetleri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yay., 2006.
• Sarıkaya, Saffet, Anadolu Aleviliğinin Tarihi Arka Planı, İstanbul: Frida Yayınları, 2011.
• Sevim, Ali, Anadolu’nun Fethi, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1988.
• Solakzâde, Mehmet Hemdemi Çelebi, Solakzâde Tarihi, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1928.
• Sümer, Faruk, Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara: TTK. Yay., 1999.
• Sümer, Faruk, Çepniler, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1992.
• Şahin, Hanefi, İlhanlılar Döneminde Şiîlik, İstanbul: Ötüken Yay., 2010.
• Şahin, Hanefi, Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı, Mana Yay., İstanbul 2016.
• Şapolyo, Enver Behnan, Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, İstanbul: Türkiye Yay., 1964.
• Şehbenderzâde , Ahmed Hilmi, İslam Tarihi, neşr. Mümin Çelik, İstanbul: Doğan Güneş Yay., 1971.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim, el-Milel ve’n-Nihal, thk. Ahmet Fevzi Muhammed, I-III, Beyrut: Darü’l-Ma’rife, 1992.
• Şeker, Fatih Mehmet, İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru, Ankara: TDV. Yay., 2012.
• Şeyh Bedreddin Mahmut, Vâridat, terc. Mustafa Rahmi Balaban, İstanbul: Anahtar Kitaplar Yay., 1947.
• Tabatabâi, Allame M. Hüseyin, Tüm Boyutlarıyla İslamda Şia, çev. Kadir Aras-Abbas Akyüz, İstanbul: Kevser Yay., 2009.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed İbn Cerîr, Târîhu’l-Ümem ve’l-Mulûk, c. I-V Beyrut: 1987.
• Taylor, John Boer, “Sûfilerin Manevî Atası Ca‘fer es-Sâdık” çev. Mehmet Atalan, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Elazığ 2000, sayı: 5.
• Turan, Osman, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul: Ötüken Yay., 2010.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Yay., 2011.
• Turan, Osman, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, İstanbul: Nakışlar Yay., 1978.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara: TTK. Yay., 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, Ankara: TTK. Yay., 1988.
• Üçer, Cenksu, “Türk Boylarının Aleviliği ve Sünnîliği Üzerine Bazı Düşünceler”, Ondokuz Mayıs Üni. İlahiyat Fak. Dergisi, Samsun 2005, sayı: 20-21.
• Ünal, Oğuz, Türkiye Tarihine Giriş Horasan’dan Anadolu’ya, Ankara: Töre Devlet Yay., 1980.
• Üzüm, İlyas, “Alevîlik-Ca‘ferîlik İlişkisi veya İlişkisizliği”, İslâmiyât Dergisi, Ankara 2003, cilt: 6, sayı: 3. Yıldız, Hakkı Dursun, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul: İlgi Yay., 1980.