19. Yüzyıl İngiliz Seyyahlarının Notlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Tatarlarca Yürütülen Rehberlik Hizmetleri

Yıl 2022, Cilt: 13 Sayı: 3, 1198 - 1212, 17.10.2022

Hadi Belge Murat Hanilçe

Öz

Avrupa başta olmak üzere, Batı dünyasından birçok gezgin 19. yüzyılda Osmanlı topraklarına gelmiş, çeşitli gözlem ve analizler yapmış, bunları not edip daha sonra kitaplaştırmışlardır. Gezginler kimi zaman ülkelerinden uzak coğrafyaları ve toplulukları tanıma arzusundaki bir maceracı veya Asya’nın cazip pazarlarında çıkarlarının peşinde koşan bir tüccar, bazen ilahi mesajı tüm insanlığa ulaştırmayı kendisine vazife edinmiş bir misyoner, bazen zengin Doğu medeniyetinin bilim ve sanatından bilgi devşirmeye çalışan bir oryantalist, bazen de ülkelerini temsil eden diplomat kimliğiyle Osmanlı topraklarında bulunmuşlardır. Seyyahların ilk defa karşılaştıkları coğrafyaların, yabancısı oldukları dillerin ve kültürlerin arasında gerçekleştirdikleri bu son derece zorlu seyahatlerin detayları merak konusu olmuştur. Bu merak seyahatname okurlarını Anadolu, Mezopotamya, İran, Kafkasya ve Asya’da gizemli ve tehlikeli yolculuklar yapan gezginlerin aldıkları bireysel ve kurumsal rehberlik hizmetleri hakkında düşünmeye de zorlamaktadır. Bu çalışmada, bazı İngiliz gezginlerin seyahat notlarından yola çıkılarak Osmanlı topraklarında Tatarlarca yürütülen rehberlik hizmetleri ele alınmıştır. Bu bağlamda rehberlik hizmetlerinin kurumsal çatısı, işleyişi, ücret politikası, yol hazırlıkları, menzilhanelerde sunulan konaklama, yeme-içme imkânları, Tatarların kıyafetleri ve karakter tahlillerine yer verilmiştir. Böylece, özelde Osmanlı topraklarında yabancı seyyahların yol boyunca aldığı rehberlik hizmetlerinin tanıtılması; genelde ise Osmanlı ulaşım, haberleşme ve turizm tarihine mütevazı bir katkı sunulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İngiliz, Osmanlı, Seyyah, Tatar, Rehber, Menzilhane

Guidance Services Carried Out by Tatars in The Ottoman Empire in The Notes of 19th Century British Travelers

Öz

Many travelers from the Western world, especially from Europe, came to the Ottoman lands in the 19th century, made various observations and analyzes, noted them down and later published them in a book. Travelers are sometimes an adventurer who desires to know geographies and communities far from their countries or a merchant pursuing his interests in the attractive markets of Asia, sometimes a missionary who takes it upon himself to convey the divine message to all humanity, and sometimes an orientalist trying to gather knowledge from the science and art of the rich Eastern civilization, and sometimes they were in the Ottoman lands with the identity of a diplomat to represent their countries. The details of these extremely difficult journeys that the travelers made between the geographies they encountered for the first time, the languages and cultures they were unfamiliar with have been a matter of curiosity.This curiosity also forces the readers of the travelogue to think about the individual and institutional guidance services received by travelers who make mysterious and dangerous journeys in Anatolia, Mesopotamia, Iran, the Caucasus and Asia. In this study, the guidance services carried out by Tatars in the Ottoman lands, based on the travel notes of some British travelers, are discussed. In this context, the institutional framework of the guidance services, its functioning, wage policy, road preparations, accommodation and food and beverage opportunities offered in the menzilhane, clothing of Tatars and character analyzes were included. Thus, in particular, the introduction of the guidance services received by foreign travelers along the way in the Ottoman lands is aimed, in general, making a modest contribution to the history of Ottoman transportation and communication.

Anahtar Kelimeler

British, Ottoman, Traveler, Tatar, Guide, Menzilhane

Kaynakça

• Açıkel, A. (2004). Osmanlı Ulak-Menzilhâne Sistemi Çerçevesinde Tokat Menzilhânesi (1690-1840). Tarih İncelemeleri Dergisi, 19 (2), 1-33. Ahipaşaoğlu, S. (2001). Turizmde Rehberlik. Ankara: Detay Yayıncılık.
• Alexander, J. E. (1827), Travels From India to England: Comprehending a Visit to the Burman Empire, and a Journey Through Persia, Asia Minor, European Turke, ın the years 1825-1826. London: Parbury, Allen.
• Belge, H. (2020). Seyyah William Ouseley’in Gezi Notlarında Amasya. Gültekin Gürçay (Ed.) Anadolu 5. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi-(26-27 Aralık 2020) Tam Metin Kitabı (s. 777-786) içinde. Diyarbakır: Ubak Yayınevi.
• Belge, H. (2021). İsveçli Gezgin Jean Otter’in Şark Seyahati: Tokat ve Amasya İzlenimleri (1734-1744). Turkish Studies-Historical Analysis, 16 (3), 251–266. DOI: https://doi.org/10.7827/Turkishstudies.51645.
• Canatar, M. (2002). “Kavas”. İslam Ansiklopedisi, 25, TDV Yayınları, Ankara, 66-68.
• Çadırcı, M. (1981). Posta Teşkilâtı Kurulmadan Önce Osmanlı İmparatorluğunda Menzilhâne ve Kiracıbaşılık. VIII. Türk Tarih Kongresi (11-15 Ekim 1976), Kongreye Sunulan Bildiriler II (s. 1359-1365) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Çerçi, F. (2003). Haberleşme Hizmetleri ve Osmanlı Devleti’nde Ulak Organizasyonu (Gelibolulu Mustafa Âlî’nin Bu Konudaki Görüşleri). Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 190-221.
• Çetin, C. (2007). İşlevleri ve Özellikleri Bakımından Konya Menzilleri (XVII.-XVIII. Yüzyıllar). Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 21, 295-344.
• Demiryürek, M. (2016). İngiltere Tercümanları ve 1758 Tercüman Reformu. Belleten, 80 (211), 439-482.
• Düstûr, Seyyâhîne Tercümanlık Edenler Hakkında Nizâmnâme (1939). 1. Tertip, Cilt: 6 (s. 784-785) içinde. Ankara: Devlet Matbaası.
• Düstûr, Seyyâhîne Tercümanlık Edenler Hakkında Nizâmnâme (1335). 1. Tertip, Cilt: Mütemmim (s. 188-189) içinde. Der-saadet: Hilal Matbaası.
• Ekin, Ü. (2022). Osmanlı İmparatorluğu’nda Ulaşım ve İletim Örgütlenmesi. Kadim, 3, 31-52.
• Fraser, J. B. (1838). A Winter’s Journey (Tâtar,) from Constantinople to Tehran: with Travels Through Various Parts of Persia. London: Richard Bentley.
• Geçmişten Günümüze Posta (2007). Ankara: PTT Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Genç, S. (2020). 1812 Yılında Batılı Bir Diplomat Sir Wlilliam Ouseley’in İzinde Kars’tan İstanbul’a Seyahat. 19 Mayıs Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (1), 4-34.
• Halaçoğlu, Y. (1981). Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilatı Hakkında Bazı Mülahazalar. Osmanlı Araştırmaları, 2, 123-132.
• Halaçoğlu, Y. (2004). “Menzil”. İslam Ansiklopedisi, 29, TDV Yayınları, İstanbul, 159-161.
• Halaçoğlu, Y. (2012). “Ulak”. İslam Ansiklopedisi, 42, TDV Yayınları, İstanbul, 77-79.
• Hanilçe, M. (2019). 1826 Sonbaharında Erzurum’dan İstanbul’a Seyahat-Britanyalı Asker James Edward Alexander: Hayatı ve Erzurum’dan İstanbul’a Yolculuğu. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 67-108.
• Hanilçe, M., Bulut, Y. (2020). James Morier’le 1809 Yazında Erzurum’dan Amasya’ya Seyahat. Türk Dünyası Araştırmaları, 126 (249), 409-448.
• Hanilçe, M. (2022). Batılı Seyyahların Gravürlerinin Gözünden Bir Osmanlı Kenti: Tokat. XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018, Ankara) Kongreye Sunulan Bildiriler 2 (s. 309-352) içinde. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Kartın, C. (2016). XIX ve XX. Yüzyıl’da İngiliz Seyyahların Gözüyle Doğu. Çağatay Özdemir ve Yunus Emre Tekinsoy (Ed.). Yabancı Seyahatnamelerde Türkiye (s. 83-110) içinde. Ankara: Türkyurdu Yayınları.
• Kaya, A., Yetgin, D. (2021). Seyahatnamelerde Turist Rehberleri. Turizm Akademik Dergisi, 2, 37-55.
• Lybyer, A. H. (1987). Osmanlı Türkleri ve Doğu Ticaret Yolları. Tarih İncelemeleri Dergisi, 3 (1), 141-157.
• Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani (1342). Sefername-yi Mirza Muhammed Hüseyin Ferahani, (Hafız Ferman Fermaniyan). Tahran. Orhonlu, C. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda Derbend Teşkilatı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Overland Journey From India to England. The Saturday Magazine, 1841, Vol.18, No. 561, 121-128.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. ve III. İstanbul: MEB Yayınları.
• Porter, R. K. (1822). Travels in Georgia, Persia, Armenia, Ancient Babylonia, During the Years 1817,1818, 1819 and 1820, Vol. II. London: Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown.
• Sak, İ., Çetin, C. (2004). XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Menziller ve Fonksiyonları: Akşehir Menzilleri Örneği. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 16, 179-221.
• Smith, E. ve Dwight, H. G. O (1834). Missionary Researches in Armenia: Including a Journey Through Asia Minor, and into Georgia and Persia with a Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas. London: George Whigtman.
• Tuzcu, A. (2013). Seyahatnamelerde Amasya. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları.