Feth Ali Şah Dönemi: İran-İngiltere İlişkilerinde Hindistan ve Hacı Halil Han Kazvinî Olayı

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 2, 538 - 548, 27.10.2025

Mustafa Tanrıverdi , Mikail Devebakan

https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1688679

Öz

Hindistan; sahip olduğu zengin doğal kaynakları, stratejik coğrafi konumu ve köklü tarihsel mirası nedeniyle tarih boyunca büyük güçlerin ilgisini çeken ve hâkimiyet kurmak istedikleri önemli bir bölge olmuştur. Özellikle 18. yüzyılın sonlarından itibaren İngiltere’nin doğuya yönelik yayılmacı politikaları çerçevesinde Hindistan; yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda askerî ve siyasi açıdan da hayati bir coğrafya olarak değerlendirilmiştir. Bu durum, İngiltere’nin Hindistan üzerindeki nüfuzunu artırmak istemesine ve bu amaca hizmet edecek yeni stratejik açılımlar aramasına neden olmuştur. Bu bağlamda Hindistan’a giden yolda bir geçiş noktası konumundaki İran, İngilizler açısından vazgeçilmez bir jeopolitik öneme sahip olmuştur. İran coğrafyasının kontrolü ya da bu ülke ile kurulacak dostane ilişkiler, İngiltere’nin Hindistan’daki çıkarlarını güvence altına almak bakımından büyük önem arz etmiştir. İngiltere’nin bu stratejik hesaplamalar doğrultusunda İran ile diplomatik ilişkiler kurma yönündeki ilk adımlarından biri, Sir John Malcolm başkanlığında İran’a gönderilen diplomatik heyetle gerçekleşmiştir. Malcolm’un diplomatik misyonu yalnızca siyasi ilişkiler kurmakla sınırlı kalmamış, aynı zamanda İran’da İngiltere’ye yönelik bir ittifak zemini oluşturmaya da hizmet etmiştir. İran ise aynı dönemde kuzeyde artan Rus tehdidi karşısında İngiltere ile kurulacak müttefiklik ilişkisini güvenlik açısından bir sigorta olarak görmüştür. Bu karşılıklı menfaatler çerçevesinde İngiltere’nin teklifiyle İran’dan Hindistan’a resmî bir temsilcinin gönderilmesine karar verilmiş ve bu görev Hacı Halil Han’a verilmiştir. Ancak bu diplomatik sürecin trajik bir noktaya evrilmesi, Hindistan’a gönderilen İran elçisi Hacı Halil Han’ın öldürülmesiyle sonuçlanmıştır. Bu makalede Kaçar Hanedanı’nın ikinci hükümdarı Feth Ali Şah döneminde İran-İngiltere ilişkilerinde Hindistan’ın stratejik konumu, İngiltere’nin bu bölgedeki politikaları ve söz konusu elçilik hadisesi detaylı şekilde ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İran , İngiltere , Hindistan , Hacı Halil Han Kazvinî

Teşekkür

Çalışmalarınızda kolaylıklar dilerim. Selam ve saygılarımla

The Era of Fath Ali Shah: India in Iran-Britain Relations and the Incident of Haji Halil Khan Qazvini

Öz

India has been an important region that has attracted the attention of major powers throughout history and that they have sought to dominate due to its rich natural resources, strategic geographical location and deep-rooted historical heritage. Especially since the late 18th century, India has been considered a vital geography not only economically but also militarily and politically within the framework of England’s expansionist policies towards the East. This situation led England to seek to increase its influence over India and to explore new strategic initiatives to achieve this goal. In this context, Iran, which served as a transit point on the route to India, held indispensable geopolitical importance for the England. Control over Iran’s geography or the establishment of friendly relations with this country has been of great importance in securing England’s interests in India. One of the first steps taken by the England towards establishing diplomatic relations with Iran in line with these strategic calculations was the diplomatic delegation sent to Iran under the leadership of Sir John Malcolm. Malcolm’s diplomatic mission was not limited to establishing political relations, but also served to create a basis for an alliance with the England in Iran. Iran, on the other hand, viewed the alliance with the England as a security guarantee against the growing Russian threat in the north during the same period. Within the framework of these mutual interests, it was decided to send an official representative from Iran to India at the suggestion of England, and this task was assigned to Haji Khalil Khan. However, this diplomatic process took a tragic turn when Haji Khalil Khan, the Iranian ambassador sent to India, was assassinated. This article examines in detail the strategic position of India in Iran-England relations during the reign of Fath Ali Shah, the second ruler of the Qajar dynasty, England’s policies in the region, and the aforementioned embassy incident.

Anahtar Kelimeler

Iran , England , India , Haji Khalil Khan Qazvini

Kaynakça

• Bayur, Y. H. (1987). Hindistan tarihi (Cilt 3). Türk Tarih Kurumu.
• Alkaç, Ö. (2023). Türk ve İran basınında İran Meşrutiyet hareketi (1906-1909). Selenge Yayınları.
• Bina, A. E. (2004). Tarih-i siyasi ve diplomasi-i İran (Cilt 1). İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran.
• Bulut, Y. (2003). Hindistan’da İngiliz sömürgeciliği, oryantalizm ve William Jones. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(6), 71-106.
• Doğan, O., & Erdoğan, A. (2017). XIX. yüzyılda İngiliz sömürgeciliğinde Hindistan’ın yeri ve önemi. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 16(3), 839-847. https://doi.org/10.21547/jss.320177
• Ferhemendzade, F. (2021). Nüfuz-ı İngiliz der cereyan-ı cenghâ-yı İran ve Rus Devre-i Feth Ali Şah. https://psri.ir/?id=84igr8y3
• Gardanne, K. A. (1983). Memuriyet-i Jeneral Gardan der İran (A. İkbal, Çev.). İntişarat-ı Nigah.
• Hairî, A. (1986). Nohastîn rûyârûyiha-yı endîşegerân-ı İran ba do rûye-i temeddün burjuvazi-i Garb. Emir Kebir.
• Harrington, J. (2010). Sir John Malcolm and the creation of British India. Palgrave Macmillan.
• Hidayet, R. K. (2001). Tarih-i ravzatü’s-safâ-yı Nasırî (C. Keyanfer, Haz., Cilt 13). Esatir.
• Hollingbery, W. (1814). A journal of observations, made during the British embassy to the court of Persia in the years 1799, 1800 and 1801. From the Press of Ferrıs.
• Hollingbery, W. (1984). Ruzname-i sefer-i heyet-i Sir John Malcolm (E. H. Eminî, Çev.). Ketab Saray.
• Hurmuci, M. C. (1965). Tarih-i Kaçar: Hakayıkü’l-ahbar-ı Nasırî (H. Hidivcem, Haz.). Zevâr.
• Kâimmakâm, C. (1947). Tarih-i tehevvulât-ı siyasi-i nizam-ı İran. Şirket-i Metbû’ât.
• Karadeniz, Y. (2019). İngiltere’nin doğu Hind kumpanyası üzerinden Hindistan’ı sömürgeleştirmesi süreci ve bu süreçteki İran siyaseti (1600-1834). Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, (93), 43-58. http://dx.doiorg/10.16992/ASOS.14986.
• Karadeniz, Y. (2020). İran tarihi (1700-1925). Selenge Yayınları.
• Kurat, A. N. (1987). Rusya tarihi (2. baskı). Türk Tarih Kurumu.
• Mahmud, M. (1974). Tarih-i revâbit-i siyasi-i İran ve İngiliz (Cilt 1). İkbal.
• Malcolm, J. (1826). The political history of India from 1784 to 1828 (Cilt 1). John Murray-Albenmarle-Street.
• Malet, A., & Isaac, J. 1983). Tarih-i karn-ı hîcdehom: İnkılab-ı kebir-i Fransa ve İmparatori-i Napolyon Bonapart (R. Yasemî, Çev.). İbn-i Sina.
• Markhan, C. (1988). Tarih-i İran der Devre-i Kaçar (M. R. Ferzane, Çev.). Neşr-i Ferheng-i İran.
• Mazenderanî, G. V. (1971). Mecmû’e-i ahdnâmeha-yı tarihî-i İran. İntişârât-ı Vezaret-i Umur-ı Harici.
• Mirza Salih, G. H. (2000). Tarih-i sefaret-i Hacı Halil Han ve Muhammed Nebi Han be Hindistan. Kevir.
• Mohdevî, A. H. (2013). Tarih-i revâbit-i harici-i İran (18. baskı). Emir Kebir.
• Naibyan, C. (1994). Revâbit-i İran ba duvel-i harici der Devre-i Kaçariye. Ferdabe.
• Nevaî, A. (1985). İran ve cihan (Cilt 2). Mu’essese-i Neşr-i Homa.
• Ramazanî, R. (2023). Tarih-i siyaset-i harici-i İran (N. İslamî & Z. Pizikiyân, Çev.). Neşr-i Ney.
• Piri, M. (2011). Role of India in the formation of political relations between İran and Britain during the Period of Fath Ali Shah Qajar. Journal of Subcontinent Researches University of Sistan and Baluchestan, 3(7), 117-136.
• Sipehr, M. T. L. (2011). Nasihü’t-tevârih tarih-i Kaçariye (C. Giyanfer, Haz., Cilt 1). Esatir.
• Sykes, P. (1915). A history of Persian (Cilt 1). Macmillan and Co.
• Şemim, A. A. (2014). İran der Devre-i saltanat-ı Kaçar (12. baskı). Mudebbir.
• Taceddinî, J. (2017). Vakâyi-i Hind yaddaşthâ-yı rûzname-i Abdüllatif Şuşterî der Bombay. Fasılname-i Mütâlaât-ı Şebe-i Kara Danişgâh-ı Sistan ve Belucistan, 9(32), 79-94.
• Taçbehş, A. (2013). Siyasetha-yı isti’mâr-i Rusya tezari İngilistan ve Fransa der İran. İkbal.
• Verheram, G. (1988). Nizam-ı siyasi-i ve sazmanha-yı içtimâî der asr-ı Kaçar. Mu’în.
• Watson, R. G. (1975). Tarih-i İran (A. V. Mazenderanî, Çev.). Emir Kebir.
• Wright, D. (1989). İraniyan der miyân-ı İngiliziha (K. İmamî, Çev.). Neşr-i Nov.