Hadis Usûlünde Bâtıl Kavramının Kullanımı Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 14, 502 - 532, 31.07.2025

Mehmet Emin Çiftçi

https://doi.org/10.61218/hadith.1655157

Öz

Bu çalışmada muhaddisler tarafından sıkça kullanılan ve hakkında müstakil bir çalışma yapılmamış olan bâtıl kavramının hadis usûlündeki kullanımı incelenmiştir. Hadisler hakkında verilen hükümlerin doğru tespiti için ilk dönemde kullanılan kavramların hangi âlim tarafından ne maksatla kullanıldığını ve bunların hangi süreçlerden geçtiğinin bilinmesi önem arz etmektedir. Dolayısıyla ilk olarak erken dönemlerden günümüze kadar kronolojik bir biçimde hadis metinlerinde, usûl eserlerinde ve hadis şerhlerinde bâtıl ifadesinin kullanımları tespit edilmiştir. Daha sonra ilk dönemlerden günümüze âlimlerin bu kavramı hangi anlamlarda değerlendirdikleri araştırılmıştır. Bâtıl kelimesi, hadis ile fıkıh ilimlerinin ortak kullandıkları bir kavram olmakla beraber bu çalışma daha çok muhaddislerin bâtıla yükledikleri anlamlara yoğunlaşmıştır. Muahhar bazı kaynaklara göre bâtıl, mevzû manasına gelmektedir. Yapılan araştırmada ise bu kavramın zayıf, çok zayıf, mensûh, münker, uydurma, hüccet olmayan gibi birçok manada kullanıldığı tespit edilmiştir. Hadisçiler dışındaki İslam âlimleri bazen bâtıl kavramını mürekkep bir kelimeyle birlikte anlamını da vererek kullanmışlardır. Ancak muhaddisler tarafından bâtıl ifadesi için herhangi bir tanım yapılmamıştır. Muhaddislerin bâtıl kavramını ele alışları üzerine yapılan geniş araştırma neticesinde, bunun çok anlamlı bir kavram olduğu ve bu nedenle mantıksal bir tanımının yapılmasının güç olduğu belirlenmiştir. Bu çalışma ile bâtıl kavramının anlam çerçevesinin tespit edilmesi ve farklı kullanımlarının değerlendirilmesiyle hadis ilmine katkı sağlanması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Rivayet , Muhaddis , Hadis Usulü , Bâtıl Hadis.

An Examination of the Use of the Concept of Bātil in the Methodology of Ḥadīth

Öz

This article examines the meaning of the word bātil, which is frequently used in early hadith sources. Although it is a word frequently used by many hadith scholars to express the judgments of hadith, there is no independent research on bātil. In order to accurately determine the judgments given about the hadiths, it is important to know which scholars used the words used in the first period for what purpose and what processes these words went through. For this purpose, the use of the word “bātıl” in hadith texts, hadith and fiqh methods and hadith commentaries has been investigated chronologically from the early periods to the present day. In this research, it was determined that this word was used in many senses such as weak, very weak, mensūh, munkar, mawḍū, and non-authentic. Scholars sometimes expressed the meaning of the concept of “bātıl” by using a compound word. As a result of the extensive examination of the Muhaddithis' use of bātil, it has been possible to propose a definition. It is aimed to contribute to the hadith methodology literature by determining the meaning of the word bātil and creating a definition that is not included in the methods.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , Riwāyah , Ḥadīth scholar , Ḥadīth Methodology , Bātil

دراسة حول استخدام مصطلح باطل في علم مصطلح الحديث

Öz

شهدت المصطلحات في تاريخ الحديث مراحل متعددة. فبعض المصطلحات التي كانت تُستخدم في البداية بمعناها اللغوي أصبحت لاحقًا مفاهيم اصطلاحية رائجة، بينما ظل استخدام بعضها الآخر محدودًا. حاول المحدثون في بدايات علم الحديث التعبير عن آرائهم حول الروايات باستخدام المعاني الحقيقية أو المجازية لهذه الكلمات. فقد عبّر العلماء عن صحة الأخبار بمصطلحات مختلفة مثل: صحيح، مقبول، حسن، معروف، سقيم، ضعيف، غير صحيح، مزيف، باطل، موضوع. بعض هذه المصطلحات، أصبحت شائعة وتحولت إلى مفاهيم مستقرة في مصطلح الحديث، مثل: صحيح، ضعيف، منكر، موضوع؛ بينما فقدت مصطلحات أخرى مثل سقيم ومزيف أهميتها أو توقف استخدامها في الفترات اللاحقة.
من ناحية أخرى، من المعروف أن العديد من المفاهيم التي قد تحمل نفس المعنى تُستخدم في الأحاديث، وتُنسب إلى تلك المعاني المرادة أحكام مختلفة. لذلك، لا يمكن القول بأن جميع العلماء يستخدمون نفس المفاهيم للتعبير عن معنى مشترك. ولتحديد الأحكام الصادرة عن الأحاديث بشكل صحيح، لا بد من الوقوف على العلماء المتقدمين الذين استعملوا تلك المصطلحات وفي أي سياق أو معنى استخدموها. لأن المفهوم قد ينحرف أحيانًا عن المعنى الذي استخدمه المتقدمون من المحدثين إلى معنى آخر مختلف في الفترات اللاحقة. وإذا لم تؤخذ هذه النظرة في الاعتبار، فقد يؤدي ذلك إلى فهم الأحكام الصادرة بشكل غير صحيح. نظرًا لأنه لا يمكن تقييم جميع الكلمات المستخدمة فيما يتعلق بصحة الأحاديث في دراسة واحدة، فإن هذه المقالة تبحث في معنى واستخدام كلمة باطل فقط، والتي استُخدمت على نطاق واسع في مصادر الحديث منذ الفترة الأولى، ولكن لم يتم تعريفها ولم تصبح مصطلحًا. ولهذا الغرض، كان من المهم تحديد المعنى اللفظي لكلمة "باطل"، ثم البحث في استخداماتها كمصطلح في نصوص الحديث ومناهجه وشروحه من حيث التسلسل الزمني من العصور الأولى إلى يومنا هذا.

Anahtar Kelimeler

الحديث , الرواية , المحدث , علم مصطلح الحديث , الباطل

Kaynakça

• Abdurrezzâk, Ebû Bekr Abdurrezzâk b. Hemmâm es-Sanʿânî. el-Musannef. thk. Habîburrahmân el-Azamî. 11 Cilt. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Aclûnî, Ebû’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed el-Aclûnî. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs ammeştehera mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâs. thk. Abdülhamîd b. Ahmed. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2000.
• Ahmed Abdullah Ahmed - Riyâd Hüseyn Abdullatîf. “el-Hadîsü’l-bâtıl inde el-İmâm Ebû Hâtim er-Râzî: Dirâseten tatbikiyyeten min hilâli kitâbi ‘İlel’ li İbnihi Abdurrahman”. Al-Meezan for Law and Islamic Studies 2/2 (Haziran-2015), 297-318.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-İlel ve ma’rifetu’r-ricâl. thk. Vasiyüllah b. Muhammed Abbâs. Riyâd: Dârü’l-Hânî, 1422.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Câmiʿ fî’l-ʿilel ve maʿrifeti’r-ricâl. thk. Vasiyyullâh b. Muhammed Abbâs. Hindistan: y.y., 1408/1988.
• Ahmed İbn Hanbel, Ebû Abdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb Arnavût-Âdil Mürşid vd. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ahmed Naim Babanzade. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. Ankara: DİB Yayınları, 1982.
• Ali el-Kârî, Nureddin Ali b. Muhammed. el-Esrâru’l-merfuâtu fî’l-ahbâri’l-mevdûâ. Beyrût, Müessesetü'r-Risale, ts.
• Ali el-Kârî, Nureddin Ali b. Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu mişkâti’l-mesâbîh. 9 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 2002.
• Aynî, Bedreddîn Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ el-Aynî. Umdetü’l-kârî fî şerhi sahîhi'l- Buhârî. 25 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâs, ts.
• Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî Diyânüvî. Avnü’l-maʿbûd şerhu sünen-i Ebî Dâvud ve meahu Haşiyeti İbn Kayyım. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1415. Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleymân b. Halef. el-Müntekâ. 7 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1332.
• Baktır, Mustafa. “İçki (İslâm’da)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/458-462. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bardakoğlu, Ali. “Butlân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/476-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Huseyin. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Me’arif, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed b. Zuheyr b. Nâsır. Beyrût: Dâr-ü Tavki'n-Necât, 1422.
• Cevrekânî, Ebû Abdullâh el-Huseyn b. İbrâhîm b. el-Huseyn b. Caʿfer el-Hemezânî el-Cevrekânî. el-Ebâtîl ve’l-menâkîr ve’s-sihâh ve’l-meşâhîr. 2 Cilt. Riyad; Hindistan: Dâru’s-Semîʿî li’n-Neşri ve’t-Tevzîʿi; Muesseset-ü Dârü’d-Daʿveti’t-Taʿlîmiyyeti’l-Hayriyye, 1422/2002.
• Dârekutnî, Ebû’l-Hasan Ali b. Ömer. Sünen. thk. Şuayb Arnavût ve Arkd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed er-Râzî. el-Künâ ve’l-ʾesmâʾ. thk. Ebû Kuteybe Nazr Muhammed el-Feryâbî. 3 Cilt. Beyrût: Dârü İbn Hazm, 1421/2000.
• Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Abdullah el-İşbîlî. el-Mahsûl fî usûli’l-fıkh. Ummân: Dâru’l-Beyarik ,1999.
• Ebû Nasr el-Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğaf ûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Nuaym el-İsbahânî. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ,. Mısır: Dârü’s-Saâde, 1974.
• Ebû Yaʿla el-Ferrâʾ, Muhammed b. el-Huseyn İbnu’l-Ferraʾ. el-İddetu fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Alî b. Seyr el-Mubârekî vd. 5 Cilt. b.y.: y.y., 1410/1990.
• Ebû Yûsuf. Ya‘kûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Âsâr. thk. Ebû’l-Vefâ. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiye, ts.
• Ebû’l-Huseyn el-Basrî, Muhammed b. Alî et-Tayyib el-Basrî el-Muʿtezilî. el-Muʿtemed fî usûli’l-fıkh. thk. Halîl el-Meys. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1403. el-Beğavî, Ebû Muhammed el-Huseyn b. Mesʿûd b. Muhammed b. el-Ferrâʾ. Şerhü’s-sünne. thk. Şuʿayb el-Arnavût - Muhammed Zuheyr eş-Şâvîş. 15 Cilt. Dımaşk-Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• el-Cessâs, Ahmed b. Ali b. Ebû Bekir er-Râzî el-Cessâs el-Hanefî. el-Fusûl ve’l-usûl. Kuveyt: Vezâret-u Evkâf, 1994.
• el-Elbânî, Nâsırüddin el-Elbânî. Silsiletü’l-ehâdîs̱i’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve esseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. Riyâd: Dâru'l-Maârif 1992.
• Fettenî, Muhammed Tâhir b. Ali es-Siddîkî el-Hindî. Tezkiratu’l-mevdûât. İdâretü’-Tabaâtü'l-Münire, 1343.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Feyyûmî el-Hamevî. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr. thk. Abdülazîm eş-Şinnâvî. Beyrût: Mektebetü’l-İlmiye, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrût: y.y., 1413/1993.
• Ğenânîm, İnâd Ğâlib. “el-Hadîsü’l-bâtıl İnde İbn Hibbân: Dirâseten tatbikiyyeten min hilâli kitâbibi “el-Mecrûhîn”. Published by Arab Journals Platform 23/1 (Haziran-2022), 665-681.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1990.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetu ulûmi’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1977.
• Hattâbî, Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hattâbî. Me’âlimu’s-sünen. 4 Cilt. Haleb: Matbaâtü’l-ilmiye, 1932.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdilber en-Nemerî el-Kurtubî. el-İstizkâr. Beyrût: Darü’l-Kütübü’l-İlmiye, 2000.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdilber en-Nemerî el-Kurtubî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd, thk. Mustafa b. Ahmed el-Alevî. Mağrib: Vezâretü Umûmi'l-Evkâf ve'ş-Şüûni'l-İslâmiyye, 1976.
• İbn Battâl, Ebû Abdullâh b. Muhammed b. Muhammed el-Ukberî. el-İbânetu’l-kübrâ. thk. Rıdâ Muʿtî vd. 9 Cilt. Riyâd: el-Mektebü’l-İslâmî, 2005.
• İbn Battâl, Ebû’l-Hasan. Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyâd: Dârü’n-Neşr, 2003.
• İbn Cemâʿa, Ebû Abdullâh Muhammed b. İbrâhîm el-Kinânî. Îdâhü’d-delîl fî katʿi huceci ehli’t-taʿtîl. thk. Vehbî Suleymân. b.y.: y.y., 1410/1990.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Dureyd el-Ezdî. Cemheretu’l-luğa. thk. Remzî Munîr Baʿlebekkî. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 1408/1987.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekir Abdullah el-Kûfî. el-Musannef fî’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemal Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. el-İlel. 7 Cilt. Metâbiu’l-Humeydî, 2006.
• İbn Hacer, Ebû’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî - Abdulfettâh Ebû Ğudde. Lisânu’l-mîzân. 10 Cilt. Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmî, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî el-Askalânî. ed-Dirâye fî tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye. 2 Cilt. Beyrût: Dârul-Ma‘rife, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmedel-Endulusî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Fuad Şâkir. Beyrût: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîd, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî. en-Nübzetu’l-kâfîye fî ahkâmi usûli’d-dîn. thk. Muhammed Ahmed Abdulazîz. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1405. İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîh. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1988.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Zürʿaî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. İʿlâmu’l-muvakkıʿîn an Rabbi’l-Âlemîn. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlu Selman. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1991.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dineverî. Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Muammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-Arabî, ts.
• İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Alî b. el-Hasen. Muʿcemu’ş-şuyûh. thk. Vefâʾ Takiyuddîn. 3 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 1421/2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. el-Mevzûât. thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân. 2 Cilt. Medîne: Mektebetü’s-Selefiye, 1966.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Keşf li-müşkili’s-Sahîhayn. Riyâd: Darü’l-Vatan, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Nuzhetu’l-aʿyuni’n-nevâzir fî ilmi’l-vucûh ve’n-nezâîr. thk. Muhammed Abdulkerîm Kâzım er-Râdî. Beyrût: y.y., 1404/1984.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Taʿzîmu’l-futyâ. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âli Selmân. b.y.: y.y., 1427/2006.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tâhir b. Alî el-Makdisî eş-Şeybânî. Zahîretü’l-huffâz. thk. Abdurrahman el-Feryevâî. Riyâd: Darü’s-Selef, 1996.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî, Tavzîh li-şerhi’l-câmiʿi’s-sahîh, Suriye: Dâru'n-Nevâdir, 2008.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekir. İrşadü’s-sârî li şerhi sahîhi’l-Buhârî. 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’l-Kübrâ’l-Emîrî, 1323.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Ensârî. el- Câmi‘ li ahkâm’ul- Kur’an. thk. Ahmed el-Berdunî ve İbrâhîm Etfîş. 24 Cilt. Kahîre: Dârü’l-Kütübü’l-Mısrî, 1964.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî el-Muvatta. thk. Abdulvahâb Abdullatîf. Mektebetu’l-İlmiye, ts.
• Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn Moğultay b. Kılıç b. Abdillâh el-Bekcerî el-Hikrî, el-İ‘lâm bi-sünnetihî aleyhisselâm. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1999.
• Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî el-Münâvî, Feyzü’l-kadîr şerhu’l-Câmiʿi’s-sağir . 6 Cilt. Mısır: Mektebetu't-Ticariyye el-Kübrâ, 1356.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî, el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrût: Dârü İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Nesâî, Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünenü’l- kübrâ. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Nevevî, Ebû Zekeriyâ Muhyiddîn Yahya b. Şeref en-Nevevî. el-Minhâc şerhu sahîh-i Müslim b. el-Haccâc. 18 Cilt. Beyrût: Dârü İhyaü’t-Türâsi’l-Arabî, 1392.
• Subhî es-Sâlih. ‘Ulûmi’l-hadîs ve mustalahuh. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn,1983.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed es-Sehâvî. el-Makâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l-ehâdîsi’l-müştehire ʿale’l-elsine, thk. Muhammed Osmân. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-Arabî, 1958.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekir. el-Leʾâli’l-masnûʿa fi’l-ahbâri’l-mevzûʿa. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1996.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-cenne fi’l-ihticâc bi’s-sünne. Medine: el-Câmiatül İslâmiyye, 1409/1989.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hâşiyetu’s-Sindî alâ süneni’n-Nesâʾî. 8 Cilt. b.y.: Mektebü’l-Matbûʿâtü’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Müsned. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1370/1951.
• Şemsü’d-Dîn es-Sefîrî, Şemsü'd-Dîn Muhammed b. Ömar b. Ahmed es-Sefîrî eş-Şâfiʿî. el-Mecâlisu’l-vaʿziyye fî şerhi ehâdîsi Hayri’l-Beriyye. 3 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Taberânî, Ebû’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemü’l-evsat. thk. Târık b. İvadullah b. Muhammed - Abdülmuhsin b. İbrâhîm. 10 Cilt. Kâhire: Dârü’l-Haremeyn, ts.
• Takiyyuddîn es-Subkî, Ebü’l-Hasen Alî b. Abdulkâfî b. Ali b. Temmâm b. Hâmid. İbrâzü’l-hikem min hadîsi rufiʿa’l-kalem. Beyrût: Darü'l- Beşairi'l-İslamiyye., 1412/1992.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmed Fuad Şâkir. 5 Cilt. Mısır: (Mısır: Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Duafâü’l-kebîr. thk. Abdulmu’tî Emîn Kal’acî. Beyrût: Dârü’l-Kütübü’l-ilmiyye, 1984.
• Yahyâ b. Maîn, Ebû Zekeriyâ. Min kelâmi Ebû Zekeriyâ Yahyâ b. Maîn fi’r-ricâl, thk. Ahmed Muhammed Nûr Seyf. Dımeşk: Dârü’l-Me’mûn, ts.
• Zebîdî, Muhammed b. Muhammed b. Abdurrezzâk. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Heyet. 4 Cilt. Almanya: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed. Tezkiretü’l-Huffaz. Beyrût: Darü’l-Kütübü’l-İlmiye, 1998.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. en-Nuket alâ mukaddimeti İbnü’s-Salâh. thk. Zeynulʿâbidîn b. Muhammed Bilâ Ferec. 3 Cilt. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1419/1998.
• Zeynuddîn el-Irâkî, Ebû’l-Fadl Abdirrahîm b. el-Huseyn b. Abdurrahmân. Zeylu Mîzâni’l-İʿtidâl. thk. Alî Muhammed Mu‘avvad - Adil Ahmed Abdulmevcûd. Beyrût: y.y., 1416/1995.