Kadızâde Mehmed Efendi’nin “Risâle-i Kadızâde” Adlı Eseri ve Sıfatlarla İlgili Görüşleri -Transkripsiyon ve Değerlendirme-

Yıl 2021, Cilt: 3 Sayı: 1, 107 - 126, 30.06.2021

Ali Durmuş

Öz

Bu makale Kadızâde Mehmed Efendi’nin günümüze dek bilinmeyen ve çalışmamızla ortaya çıkarılan Risâle-i Kadızâde adlı eserinin transkripsiyon, değerlendirme ve tahlilinden oluşmaktadır. Kadızâde Mehmed Efendi, XVII. Yüzyılda Osmanlı’da ortaya çıkan ve bir asır kadar Osmanlı’yı siyasî ve dinî açıdan meşgul eden Kadızâdeliler Hareketinin öncüsü olarak bilinmektedir. Kadızâde hem fikirleri hem de eserleri sebebiyle tarihte dikkatleri üzerine çeken ve çeşitli ulema ve meşâyih tarafından eleştirilen bir kişidir. Risâle-i Kadızâde, Kadızâde Mehmed Efendi’nin Allah’ın ve peygamberlerin vâcip, muhal ve câiz sıfatlarını ele alan, kelime-i tevhidin İslâm inanç esasları açısından sıfatlarla ilişkilendirerek tahlilini yapan küçük bir risâledir. Kadızâde’nin kelam ilminde ulûhiyet konusu içerisinde yer alan sıfatlar hususundaki görüşlerini ortaya koyması bakımından önem arz etmektedir. Dolayısıyla bu makalede müellifin diğer eserlerindeki ilgili yerlere müracaat edilerek, onun Allah’ın sıfatları ve nübüvvet konularıyla ilgili düşünceleri temellendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca risâleden elde edilen bilgiler, çeşitli suçlamaların ve iftiraların merkezinde kalan Kadızâde Mehmed Efendi’nin mezhebî aidiyetinin tahlilinde kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Osmanlı Devleti, Kadızâdeliler Hareketi, Kadızâde Mehmed Efendi, Risâle-i Kadızâde

Kaynakça

• Atâî, Nevîzâde Atâullah Efendi. Hadâiku'l-Hakâyık. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Bağdatlı, Babanzâde İsmail Paşa. Hediyyetü’l-῾Ârifîn ve Esmâi’l-Müellifîn ve Âsâru’l-Muṣannifîn. çev. Kilisli Rıfat Bilge. tsh. İbnül Emin Mahmud Kemal İnal - Avni Aktuç. 2 Cilt. Ankara: MEB Yayınları, 1955.
• Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İşârâtü’l-Merâm min İbârâti’l-İmâm. nşr. Yûsuf Abdurrezzak. Kahire: y.y., 1368/1949.
• Bursalı, Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri 1299–1915. haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1333.
• Çelebî, Kâtip. Fezleke-i Kâtip Çelebi. 2 Cilt. Toronto: Toronto Üniversitesi Kütüphanesi, ts.
• Çelebî, Kâtip. Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübive’l-Fünûn. trc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
• Çelebi, Kâtip. Mizanu’l-Hak fî İhtiyâri’l-Ahakk. haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB Basımevi, 1972.
• Deniz, Sebahat. "Kadızâde Mehmed İlmî’nin Sultan IV. Murad için Yazdığı Manzum Duânâmesi”. Dîvân Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 1 (2008), 9-39.
• Durmuş, Ali. “Kadızâde Mehmed Efendi’nin Bilinmeyen Risâlesi Risâle-i Müdâfaʿa Işığunda Hayatı ve İlmi Kişiliği Tercüme Tahkik ve Değerlendirme”. Tokat İlmiyât Dergisi 8/1 (Haziran 2020), 321-350.
• er-Râzî, Fahreddîn. el-Muhassal. nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezher, t.s..
• Fığlalı, Ethem Ruhî. "İbn Sadruddîn eş-Şirvânî ve İtikadî Mezhepler Hakkındaki Türkçe Risalesi". Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24 (1981), 249-276.
• Gökçek, Mehmet Fatih. Behçetî Seyyid İbrahim Efendi Târîh-i Sülâle-i Köprülü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Hammer, Joseph Freiherrvon Purgstall. Büyük Osmanlı Tarihi. Yayına haz. Erol Kılıç - Mümin Çevik. 16 Cilt. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Mebhas-ı Îmân. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 5570, 233b-346a.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Kadızâde. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Atıf Efendi Koleksiyonu, 1728/1, 2a-5b.
• Kadızâde, Mehmed Efendi. Risâle-i Müdâfaa. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Koleksiyonu, 06 Mil Yz A 2688/3.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu῾cemü'l-Müellifîn Terâcimu Muṣannifi'l-Kütübi’l-῾Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, 1957.
• Mavil, Hikmet Yağlı. “Kelâmî Bir Problem Olarak Fiilî Sıfatlar”. Dergiabant 3/5 (2015), 175-193.
• Naima, Mustafa Efendi. Naima Tarihi. çev. Zuhuri Danışman. 6 Cilt. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınları, 1969.
• Ocak, Ahmet Yaşar. "XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Dinde Tasfiye (Püritanizm) Teşebbüslerine Bir Bakış: Kadızâdeliler Hareketi”, Türk Kültürü Araştırmaları Dergisi 17-21/1-2 (1979-1983), 208-225.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. Sad. Seyit Ali Kahraman, 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Vekâyi῾u’l-Fuzalâ. ed. Derya Örs. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Karesi Meşahiri. haz. Mehmet Sarı - Ahmet Karaman. Balıkesir: Zağnos Kültür ve Eğitim Vakfı, 1999.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. 4 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Peygamber”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/257-262. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yücedoğru, Tevfik. “Tekvin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/388-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.