III. Murad’ın Devlet Adamlarından Kara Üveys Paşa’nın Hayatı ve Muhallefatı (1591)

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 4, 53 - 81, 30.12.2022

İlhan Gök

Öz

Kara ve defterdar gibi unvanlarla anılan Üveys Çelebi, Aydın'ın köklü ve tanınmış ailelerinden gelen Kadı Muhiddin Mehmed'in oğludur. Üveys Çelebi kadılık yapan babasının yolundan giderek Tire kadısı oldu. Bir av sırasında Saruhan Sancakbeyi olan Şehzade Murad'la tanışmasından sonra sancak defterdarlığına getirildi. Şehzade'nin 1574'te III. Murad (1574-1595) unvanıyla tahta çıkması ile İstanbul'a giden Üveys Çelebi o sıra sadrazam olan Sokullu Mehmed Paşa (ö. 1579) ile girdiği iktidar mücadelesini kazandı. Sultan üzerindeki etkisi giderek artınca başdefterdarlık görevine getirildi. Bir müddet sonra da Budin Beylerbeyliğine tayin edildi. Bu görevden sonra sırasıyla Halep ve Şam beylerbeyliğine getirilen Üveys Paşa, Mısır Valisi İbrahim Paşa ile İstanbul'a geldi ve başdefterdarlık görevine tekrar tayin edildi. Kısa bir süre sonra da Mısır valiliği görevine getirildi. 1591 tarihinde çıkan ayaklanmadan etkilenip üzüntüden vefat etti ve malları müsadere edildi. Dönemin kronikleri ve arşiv kayıtlarından Üveys Paşa'nın kariyerindeki yükselişi, III. Murad üzerindeki nüfuzu ve kazandığı şöhreti açıkça görülmektedir. Bu çalışma Paşa'nın sahip olduğu şöhretinin yanında birçok değerli eşyasının kaydedildiği muhallefat kayıtlarına odaklanmıştır. Makalede entelektüel bir kişiliğe sahip olduğunu gösteren kitapları, sahip olduğu mal varlıkları detaylı bir şekilde incelenmiş ve literatüre kazandırılması hedeflenmiştir. Çalışmada müsadere ve muhallefat kavramları ele alındıktan sonra Paşa'nın hayatı, tespit edilen mal varlıkları incelenip elde edilen verilerin değerlendirilmesi şeklinde bir yöntem izlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Müsadere, Muhallefat, Mısır, Üveys Paşa

Teşekkür

ilginiz için teşekkür ederim

The Life and Inheritance of Kara Üveys Pasha, One of the Statesmen of Murad III (1591)

Öz

Üveys Çelebi, known by titles such as Kara and defterdar, was the son of Kadı Muhiddin Mehmed, from one of the well-established and well-known families of Aydın. Üveys Çelebi followed in the footsteps of his father who was a kadi (muslim judge) and became the kadi of Tire. After meeting Prince Murad, who was the Governor of the Sanjak of Saruhan, during a hunting trip, he was appointed as the Sanjak bookkeeper. When the Prince ascended the throne as Murad III (1574-1595) in 1574, Üveys Çelebi went to Istanbul and won the power struggle with Sokullu Mehmed Pasha (1579 d.), who was the Grand Vizier at the time. As his influence on the Sultan gradually increased, he was appointed as the chief bookkeeper. After a while, he was appointed as the Beylerbey of Budin. Following this assignment, Üveys Pasha was appointed as the Beylerbey of Aleppo and Damascus respectively and later came to Istanbul with Ibrahim Pasha, the Governor of Egypt, and was reappointed as the chief bookkeeper. Shortly afterwards, he was appointed as the Governor of Egypt. He was badly affected by the uprising in 1591 and died of grief and his properties were confiscated. The chronicles and archival records of the period clearly show the rise of Üveys Pasha's career, his influence on Murad III and the fame he gained. This study focuses on Pasha's muhallefat records, which record many of his valuable possessions as well as his fame. In the article, his books, which show that he had an intellectual personality, and his assets are analyzed in detail and it is aimed to bring them into the literature. After discussing the concepts of confiscation and muhallefat, the Pasha's life, his assets, are examined and the data obtained are evaluated.

Anahtar Kelimeler

Müsadere, Muhallefat, Mısır, Üveys Paşa

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları ve Yazma Eserler
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
• Bâb-ı Âsafî, Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d) Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD.d) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defteri (TS.MA.d) Mehmed bin Yusuf Hallak, Tarih-i Mısır, (İstanbul Üniversitesi Yazmaları, Nekty00628)
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akıllı, Kadir: Peçevî Tarihi (184b-218a Metin, Dizin, Özel Adlar Sözlüğü), (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2008.
• Ayvansarâyî Hüseyîn Efendi, Alî Sâtı‘ Efendi, Süleyman Besîm Efendi, Hadîkatü'l-Cevâmi‘ (İstanbul Camileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi‘mârî Yapılar, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Barkan, Ömer: “Edirne Askerî Kassamı'na Ait Tereke Defterleri (1545-1659), Türk Tarih Belgeleri Dergisi, III/5-6(1966), 1-449.
• Bostancı, H. Muharrem: 19 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil-Metin), (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Bozkurt, Fatih: “Osmanlı dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11/22 (2013), s. 193-229.
• Cumhuriyetin 50. Yılında Aydın 1973 İl Yıllığı, haz. Cevat Ergenekon, İzmir: Karınca Matbaacılık (tarihsiz).
• Dağlı, Barış: Kelime Kazanımı Üzerine Bir Araştırma (Kıyafet ve Kumaş Adları Örneği), (Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2007.
• Demirsoy, Soner: Vekāyi‘-i Ali Paşa(İnceleme-Metin), (Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2010.
• Devellioğlu, Ferit: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, haz. Aydın Sami Güneyçal, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1999.
• Emine, Dingeç: “18. Yüzyılın İkinci Yarısında Saray Atlarının Binit Takımları”, U.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(20) 2011/1, s. 1-20.
• Efeoğlu, Zekiye: Evliya Çelebiye Göre Mısır Beylerbeylerinin Mısır'a Geliş ve Gidişleri, (Yüksek Lisans tezi), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Gelibolulu Mustafa Âli, Künhü'l-Ahbâr, yay. haz. Ali Çavuşoğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Gök, İlhan: “Diyarbekir Valisi Hüzeyin Paşa-zade Sarı Mustafa Paşa'nın Hayatı ve Muhallefatı”, Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, 2/2 (2020), s. 23-57;
• Gökbilgin, M. Tayyib: “Kara Üveys Paşa'nın Budin Beylerbeyliği 1578-1580”, Tarih Dergisi, 2(2020), s. 17-34.
• Gökpınar, Bekir: “Rakka valisi Hamalızâde Ahmed Paşa'nın Muhallefatı”, Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5/1 (2020), s. 144-191.
• Gökpınar, Bekir: “Şam Valisi Vezir Topal Yusuf Paşa'nın Muhallefatı (1716)”, SDÜ Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (56) 2022, s. 130-150.
• Jorga, Nicolae: Osmanlı Tarihi, C. 3, yay. haz. Erhan Afyoncu, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul:Yeditepe Yayınları, 2005
• Joseph Freiherr von Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi-IV, yay. haz. Mümin Çevik, Erol Kılıç, İstanbul:Üçdal Neşriyat, 1992.
• Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Târîhi, C. II, haz. Şevki Nezihi Aykut Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2004.
• Işık, Mustafa: XVI. Yüzyılda Osmanlı Hakimiyetinde Budin, (Doktora Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Kara, Nimet: Pervâne bin Abdullah'ın Kitâb-ı Melhame'si Üzerine Tarihî Dil Bilgisi Çalışması, (Yüksek Lisans Tezi) Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Koçu, Reşat Ekrem: Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları, 1969.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî Yahud Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniyye (4/1), haz. Mustafa Keskin v.dğr., İstanbul: Sebil Yayınevi, 1997.
• Joseph Freiherr von Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi-IV, yay. haz. Mümin Çevik, Erol Kılıç, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
• İnalcık, Halil: “15. Asır Türkiye İktisadî ve İctimaî Tarihi Kaynaklar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15 (1953), s. 52-75.
• Kütükoğlu, Bekir: “Murad III” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2006, XXXI, 172-176.
• Özcan, Tahsin: Muhallefat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2020, XXX, 405-406.
• Özdemir, Fatih: 17. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Istabl-ı Âmire (Has Ahûr) Teşkilâtı, (Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Pakalın, Mehmet Zeki: Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), Ankara: Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu, 1972.
• Pakalın, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-II, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2004.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid: XVI. Asırda Mısır Eyâleti, İstanbul: İstanbul Fakültesi Basımevi, 1990.
• Seçkin, Selçuk: “17. Yüzyılın Önemli Minyatürlü Yazması Vekayi-i ‘Ali Paşa”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 21 (2007), s. 95-122.
• Selânikî Mustafa Efendi, Tarihi Selânikî-I, haz. Mehmet İpşirli, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999), s. 112. Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak-zâde Tarihi-II, haz. Vahit Çubuk, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989), s. 332.
• Tarama Sözlüğü I, haz. Ömer Asım Aksoy, Dehri Dilçin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Taşkın, Osman: “Sultan I. Abdulhamid'in Adamı Karavezir Seyyid Mehmed Paşa'nın Hayatı ve Muhallefâtı”,Tarih ve Gelecek Dergisi, 5(3) 2019, s. 546-571.
• Taşkın, Osman- Kırca, Ersin: “Pargalı İbrahim Paşa'nın Müsadere Olunan Muhallefatı ve Mal Varlığına Ait Kayıtlar”, History Studies, 13(3) 2021, s. 1009-1036.
• Telci, Cahit: “Osmanlı Devleti'nde 18. Yüzyılda Muhallefat ve Müsadere Süreci”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 22/2 (2007), s. 145-166.
• Tomar, Cengiz: “Müsâdere”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 2006, XXXII, s. 65-67.
• Türkal, Merve Karaçay: “Erzurum Valisi Şahin Mustafa Paşa'nın Muhallefatı” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Prof. Dr. Fuat Sezgin Özel Sayısı) (2019), s. 283-295.
• Türkal, Merve Karaçay “Bağdat Valisi Ahmed Paşa'nın Muhallefatı (1692-1694), Selçuk Türkiyat, 52 (2021), s. 213-237.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, III/I, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2016.
• Ünal, Mehmet Ali: “Osmanlı Devleti'nde Müsadere”, Türk Dünyası Araştırmaları, 49 (1987), 95-111.
• Yıldız, Murat: “Bir Osmanlı Veziriazamının Mal Varlığı: Amcazâde Hüseyin Paşa'nın Muhallefatı”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 26 (Bahar 2012), s.
• Yiğit, Osman: Topkapı Sarayı Arşivi 34 Numaralı Filori Defteri, (Yüksek Lisans Tezi) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2018.
• Zinkeisen, Johann Wilhelm: Osmanlı İmparatorluğu Tarihi C. 3, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul: Yeditepe, 2011.