Osmanlı Devleti'nde Nikâh Muameleleri (1876-1922)

Yıl 2022, Cilt: 4 Sayı: 4, 129 - 151, 30.12.2022

Mustafa Çakıcı

Öz

Nikâh, İslam hukukunda teklif ve bu teklifin kabul edilmesini içeren bir akit olarak görülmüştür. İki şahit huzurunda yapılmakla geçerlilik kazanan bu akit, İslam'ın ilk dönemlerinden itibaren kayıt altına alınmaya çalışılmıştır. Dört Halife devrinden başlayarak, Selçuklular, Memlükler, Osmanlılar ve diğer İslam devletlerinde, devlet otoritesinin katılımı zorunlu olmasa da, nikâh işlemlerinin kayıt altına alınması devamlılık göstermiştir. Osmanlı Devleti'nde ilk dönemlerden itibaren kadıların ya bizzat kendileri ya da izin verdiği imamlar, gayrimüslimlerde ise cemaatlerin ruhani reisleri veya onların izin verdiği papaz veya hahamlar nikâh işlemlerini gerçekleştirmekteydi. Tanzimat'tan sonra uygulama aynı paralelde devam etse de, nikâhla ilgili kayıtları daha iyi hâle getirmek için birçok yasal düzenleme yapıldı. Bu etkinliği artırmak için nikâh işlemini bildirim yükümlülüğünü yerine getirmeyenlere, bazı cezalar öngörüldü. Ancak bu konudaki en köklü değişikliği, 1917 yılında çıkarılan Hukuk-ı Aile Kararnamesi getirdi. Bu kararnamede Müslümanlara ait hükümlerin yanında gayrimüslimlere ait hükümlere de yer verildi. Gayrimüslimlere ait aile hukuku ihtilaflarının çözüm yeri, şerʻiyye mahkemeleri oldu. Uzun ömürlü olmayan bu kararname, 1919 yılında yürürlükten kaldırıldı.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, nikâh, izinname, evlilik, evlenme ilmühaberi

Marriage Proceedings in the Ottoman Empire (1876-1922)

Öz

In Islamic law, marriage is seen as a contract that includes an offer and the acceptance of this offer. This contract became valid when made in the presence of two witnesses and has been tried to be recorded since the early Islamic times. Beginning with the Rashidun Caliphate, Seljuks, Mamluks, Ottomans and other Islamic States recorded marriage processes even if state authority was uninvolved. Since the earlier times muslim judge (kadı) himself or an imam with the permit of the kadı carried out the legal processes of the marriages in the Ottoman Empire. Spiritual leaders of the non-muslims, or priests and rabbis with permits from their respective leaders, performed these processes for their people. After the proclamation of the Imperial Edict of Gülhane, lots of legislative arrangements has been made to improve the records of the marriages. Penalties have been determined for people that did not inform the authorities about their marriages. However the most radical change in this subject came in 1917 with The Decree of Hukuk-ı Aile. This decree contained provisions about both muslims and non-muslims. With the Decree of Hukuk-ı Aile, disputes of non-Muslims over law of domestic relations were to be resolved in the religious Sharia courts. The Decree of Hukuk-ı Aile did not last long and was repealed in 1919.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, marriage, weddings, marriage certificates, letter of permit

Kaynakça

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) (Belge referans bilgileri dipnotlarda gösterilmiştir.)
• Cevdet Adliye (C.ADL)
• Dahiliye Nezâreti Mektûbi Kalemi (DH.MKT)
• Dahiliye Nezâreti Sicill-i Nüfus Müdiriyeti Evrakı (DH.SN.M)
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Defterleri (İST.MŞH.DFT3.d)
• Sadaret Divan-ı Hümâyûn Kalemi Mukâvelenameler (A. DVN.MKL)
• Sadaret Mektubi Kalemi (A.MKT)
• Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vâlâ (A.MKT.MVL)
• Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A.MKT.UM)
• Yabancı Arşivler Makedonya Arşivi (YB.021)
• Kitap ve Makaleler “Hukuk-ı Aile Kararnamesi”, Düstur, II. Tertip, C. 9, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928, s. 762-774.
• “Hukuk-ı Aile Kararnamesine Müteallık Muâmelât-ı İdariye Hakkında Nizamname”, Düstur, II. Tertip, C. 2, İstanbul: Matbaa-i Osmaniyye, 1330, s. 52-57.
• “İzdivaç ve Tenâküh Maddesi Hakkında Tenbihatı Hâvi İlânname”, Düstur, I. Tertip, C. 1, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289, s. 736-741.
• Sicill-i Nüfus Nizamnamesi Makamına Kâim Olmak Üzere Tadilen Kaleme Alınıp Meriyet-i Ahkâmına Bi'l-istizân İrâde-i Seniyye-i Hazret-i Hilâfetpenâhi Şeref-müteallık Buyurulan Nizamname Suretidir, Dersaadet - İkdam Matbaası, 1319/1903.
• Atar, Feridun: “Nikâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 33, 2007, s. 112-117.
• Aydın, Mehmet Akif: “Hukuk-ı Âile Kararnamesi”, DİA, C. 18, 1998, s. 314-318.
• Cin, Halil: İslam ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1974.
• Erdem, Hüseyin: “İslam-Osmanlı Aile Hukukunda Gayrimüslimler”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi (TAAD), S. 24, 2016, s. 639-661.
• Habib, Habibullah: “Osmanlı Devleti'nde Vekâlet Akdinin Uygulanması (1008-1009/1599-1600 Tarihli B-18 Numaralı Şer‘iyye Sicili Örneği)”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA), C. 7, S. 1, 2021, s. 460-483.
• Kama, Sezen: “Osmanlı Hukukunda Evlilik Akdi ve Söz Konusu Akdin 1869 Tarihli Tabiiyet-i Osmaniye Kanunnamesine Göre Osmanlı Tabiiyetine Etkisi”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası (İÜHFM), C. 71, S. 1, İstanbul 2013, s. 673-708.
• Karaaslan, Arzu: “Osmanlı Toplumunda Ailenin Teşekkülünde İlk Adım: Namzedlik”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, C. 5, S. 2, 2015, s. 186-199.
• Küçüktiryaki, Ahmet Yasin: “Osmanlı Devletinde Tanzimat Sonrası Aile Hukuku Alanındaki Gelişmeler ve Hukuk-ı Aile Kararnamesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 13, S. 26, 2014/2, s. 177-201.
• Öztürk, Said: “Osmanlı'da Çok Evlilik”, Türkler Ansiklopedisi, C. 10, ed. Hasan Celal Güzel-Kemal Çiçek-Salim Koca, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, s. 375-385.