Kemankeş Kara Mustafa Pasha through the Eyes of the Writers of the Period (1639-1644)

Yıl 2023, Cilt: 5 Sayı: 5, 33 - 62, 28.12.2023

Ersin Kırca

https://doi.org/10.59054/hed.1389910

Öz

Although Kemankeş Kara Mustafa Pasha was illiterate, he was one of the successful grand viziers who came to power in the 17th century. Sultan Ibrahim (1640-1648) was a naive sultan with a weak personality who was influenced by his surroundings. Despite this, the state was managed well in the first four years of the Grand Viziership of Kemankeş Mustafa Pasha and the recommendations of Koçi Bey. Kemankeş Mustafa Pasha had the coinage corrected, which led to a recovery in the currency, which in turn led to a revival of trade in the country and an abundance of food and necessities in the cities. Mustafa Pasha also increased the revenues of the treasury by land registry. Despite these achievements, Mustafa Pasha's excessive determination to rule the state on his own led him to remove those who could be his rivals from the capital or to have them killed by deception. Kara Mustafa Pasha secretly provoked the Janissaries against Silahdar Yusuf Pasha, whom he saw as his rival, and this attempt led to his execution. After his death, the state was plunged into political and economic chaos until 1656. Previous studies about Kemankeş Kara Mustafa Pasha were discussed mostly on the basis of the information provided by Naima and Katib Çelebi. In this article, Kemankeş Mustafa Pasha's actions and personality will be evaluated based on the narratives of Ottoman historians such as Anonymous Ottoman Vekayinamesi, Abdurrahman Hibrî Efendi, Kâtib Çelebi, Evliya Çelebi, Topçular Katibi Abdülkadir Efendi, Kara Çelebizâde Abdülaziz Efendi, Vecihî, Ahmed bin Yakub, Mehmed Halife, Solakzâde Mehmed Hemdemi, Naîmâ Mustafa Efendi and Habsburg Ambassador Rudolf Schmid, and it is aimed to provide a new perspective on the subject by comparing the views of these writers.

Anahtar Kelimeler

Kemankeş Kara Mustafa Pasha, Sultan İbrahim, Grand Vizier, Cinci Hodja

Dönemin Yazarlarının Gözünden Kemankeş Kara Mustafa Paşa (1639-1644)

Öz

Kemankeş Kara Mustafa Paşa (ö. 1644), okuma yazma bilmemesine rağmen, XVII. yüzyılda iktidara gelen başarılı sadrazamlardan biridir. Koçi Bey'in tavsiyeleri ve Kemankeş Mustafa Paşa'nın yöneticiliği sayesinde, Sultan İbrahim’in saltanatının ilk dört yılında (1639-1644) sorunsuz bir devlet yönetimi sergilenmişti. Bu süreçte sikke tashihi yapılarak paranın ayarı düzeltilmesiyle paralel olarak ülkede ticaret canlanmış, gıda ve ihtiyaç maddelerinde bolluk yaşanmıştı. Ayrıca arazi tahriri yaptırılmış, kapıkulu askerlerinin sayısı azaltılmış, sarayın gereksiz masrafları kısılarak hazinenin gelirleri arttırmıştı. Kemankeş Mustafa Paşa bu başarılarına rağmen, devleti tek başına yönetme hususundaki aşırı kararlılığı, onu kendisine rakip olabilecek kişileri bir şekilde merkezden uzaklaştırma ya da hile ile öldürtme yoluna sevk etmiştir. Kendine rakip olarak gördüğü Silahdar Yusuf Paşa'ya karşı yeniçerileri el altından kışkırtma teşebbüsü ise onun idamına neden olmuştur. Onun ölümünden sonra 1656 yılına kadar devlet siyasi ve ekonomik bir kaosa sürüklenmiştir. Kemankeş Kara Mustafa Paşa hakkında daha önce yapılan çalışmalar daha çok Naîmâ ve Kâtib Çelebi'nin verdiği bilgiler ekseninde ele alınmıştır. Bu makalede Anonim Osmanlı Vekayinamesi, Abdurrahman Hibrî Efendi, Kâtib Çelebi, Evliya Çelebi, Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi, Kara Çelebizâde Abdülaziz Efendi, Vecihî, Ahmed bin Yakub, Mehmed Halife, Solakzâde Mehmed Hemdemî, Naîmâ Mustafa Efendi gibi Osmanlı tarihçileri ile Habsburg Elçisi Rudolf Schmid'in anlatılarından yola çıkılarak Kemankeş Mustafa Paşa'nın icraatları ve kişiliği değerlendirilmiş, ayrıca bu yazarların görüşleri karşılaştırılmalı olarak ele alınmak suretiyle konuya yeni bir bakış açısı kazandırılması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kemankeş Kara Mustafa Paşa, Sultan İbrahim, Veziriazam, Cinci Hoca.

Kaynakça

• Abdurrahman Hibrî Efendi: IV. Murad'ın Bağdad Seferi, Târih-i Feth-i Bağdad, haz. Ahmet Üstüner, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2021.
• Afyoncu, Erhan: “Mevâcib”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 29, 2004, s. 418-420.
• Ahmed bin Ya‘kûb Tarihi: haz. Buğra Atsız, İstanbul: Post Yayın Dağıtım, 2016.
• Aktemür, Ramazan: Anonim Osmanlı Vekayinâmesi (H. 1058-1106/M. 1648-1694) Metin ve Değerlendirme, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• Aktepe, Münir; “Mustafa Paşa”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979, s. 730-732.
• Arabacı, Şule: Sultan İbrahim'in Kişiliği ve Devlet Yöneticiliği (1640-1648), Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, Kocaeli 2023.
• Atabinen, Reşit Saffet: “Galatada, Kemankeş Kara Mustafapaşa Camii Avlusunda T.T.O.K. Arşivleri ve Kitaplığı”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, Sayı 86 (1949); s. 3-6.
• Aykun, Muhittin Abdurrahman Hibrî Efendi, Defter-i Ahbâr (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• BOA. İE.HR 1/18.
• BOA. TSMA.e, 801/1-28.
• BOA. TSMA.e, 798/52.
• BOA. TSMA.e, 881/74.
• Çeribaş, Volkan: “Sultan İbrahim Döneminde Sadaretin İki Farklı Yüzü: Kemankeş Kara Mustafa Paşa ve Hezarpare Ahmed Paşa”, OTAM, Sayı 51, (2022), s. 99-125.
• Çoban, Ahmet: Hadikatü'l-Vüzerâ Adlı Eserin Tenkitli Transkripsiyonu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2005.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa: “Yok Olan Bir Yapı: Kemankeş Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları, Yıldız Demiriz'e Armağan, haz. Baha Tanman, Uşun Tükel, İstanbul: Simurg Kitapçılık ve Yayıncılık, 2001, s. 33-39.
• Çolak, Songül: IV. Murad'ın Bağdad Seferi Menzilnâmesi (1638), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2016.
• Du Loir, IV. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları, Du Loir Seyahatnamesi, çev. Mustafa Daş, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2016.
• Ercan, Hüseyin Onur: “Otuz Yıl Savaşları Sırasında Osmanlı Payitahtında Bir Habsburg Elçisi: Rudolf Schmid'in Nihaî Raporu Işığında Sultan İbrahim Han ve Veziriazam Kemankeş Mustafa Paşa (1640-1643)”, Osmanlı'da Siyaset ve Diplomasi, Osamer, İstanbul 2016, s. 43-56.
• Ercan, Hüseyin Onur: Osmanlı-Habsburg Diplomasisi: Rudolf Schmid'in Nihaî Raporunun Türkçeye Çevirisi Ve Otuz Yıl Savaşları İle İlişkisi (1629-1643), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
• Ertürk, Volkan: “Tokat-Yıldızeli Hattındaki Kemankeş Kara Mustafa Paşa'nın Hankâh ve Câmi Evkafının 1845 Tarihli Muhasebe Defteri'nin Değerlendirilmesi”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 25-26 Eylül 2014, Bildiriler, Cilt 1, Tokat 2015, s. 421-429.
• Gökpınar, Bekir: “Osmanlı Kronikleri Işığında Sultan İbrahim ve Dönemi”, ETÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 10 (2020), s. 1-22.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi: I. Kitap I. Cilt, haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Hammer, Joseph Von: Büyük Osmanlı Tarihi, 5. Cilt, Üçdal Neşriyat, (yıl ve yer yazılmamış).
• Kadızâde Ahmed Çelebi, Fetihnâme-i Bağdad, Mısırlı Bir Divan Çavuşunun Kaleminden IV. Murad'ın Bağdad Seferi, haz. Mehmet Fatih Gökçek, (İstanbul: Libra Kitap, 2021).
• Kahraman, Hüseyin: Kemankeş Kara Mustafa Paşa Vakıf ları, (Yüksek Lisans Tezi), Mehmet Âkif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• Karaça, Kemal: Kemankeş Kara Mustafa Paşa'nın Baniliği, (Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Kâtib Çelebi: Fezleke, II. Cilt, haz. Zeynep Aycibin, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın, 2016. Kaya, Nevzat: “Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 24, 2001, s. 382-384.
• Koçi Bey Risaleleri: haz. Zuhuri Danışman–Seda Çakmakçıoğlu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2007. Kumrular, Özlem; Kösem Sultan, İktidar, Hırs, Entrika, İstanbul: Doğan Kitap, 2015.
• Kütükoğlu, Mübahat S: “1624 Sikke Tashihinin Ardından Hazırlanan Narh Defterleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Şehabeddin Tekindağ Hatıra Sayısı, (1984), 123-182. Mehmed Halife: Tarih-i Gılmânî, haz. Ömer Karayumak, Tercüman 1001 Temel Eser, (Yer ve Yıl Yazılmamış).
• Müteferrika Ahmed, Târîhü'l-İhtimâm Bi-Fethi Dâri's-Selâm, haz. Mehmet Fatih Gökçek, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2020.
• Naîmâ Mustafa Efendi: Târih-i Na‘îmâ, III. ve IV. Cilt, haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Oral, Ertuğrul: Mehmed Halife Tarih-i Gılmanî, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2000.
• Özcan, Abdülkadir: “Kemankeş Mustafa Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), c. 25, 2022, s. 248-250.
• Özcan, Abdülkadir: IV. Murad Şarkın Sultanı, İstanbul: Kronik Kitap, 2016.
• Özgül, İbrahim: Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi'nin Ravzatü'l-Ebrâr Adlı Eseri (1299-1648), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Erzurum 2010.
• Peirce, Leslie: Harem-i Hümayun, Osmanlı İmparatorluğunda Hükümranlık ve Kadınlar, 4. Baskı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002.
• Sahillioğlu, Halil: “XVII. Asrın İlk Yarısında İstanbul'da Tedavüldeki Sikkelerin Rayici”, Belgeler, Cilt 1, sayı 1-2 (1993), s. 227-233.
• Solakzâde Mehmed Hemdemî: Solakzâde Tarihi, sad. Vahit Çabuk, İstanbul: İBB Kültür Aş. Yayınları, 2016.
• Şahin, Harun: “Osmanlı Devlet ve Ekonomi Düzeninde Değişim: Kemankeş Kara Mustafa Paşa Layihası”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 43 (2015), s. 184-191.
• Şenödeyici, Özer - Koşik, Halil Sercan: “IV. Murad'ın Bağdat Seferi Hakkında Yazılmış Bir Kaside: Tulu'î'nin Pesendîde-nâme'si”, Asos Journal, Sayı 2/1 (2014), s. 133-150.
• Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadrî) Efendi Tarihi, II. Cilt, haz. Ziya Yılmazer, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2003.
• Tosundur, Salih: Kemankeş Kara Mustafa Paşa'nın Hayatı ve Sadrazamlığı, (Yüksek Lisan Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Uluçay, M. Çağatay: “Koçi Bey'in Sultan İbrahim'e Takdim Ettiği Risale ve Arzları”, Zeki Velidi Togan'a Armağan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010, s. 181, 191.
• Unat, Faik Reşit: “Sadrazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa Layihası”, Tarih Vesikaları, Cilt 1, Sayı 6 (1942), s. 443-480.
• Uşşâkîzâde İbrâhîm Hasîb Efendi, Zeyl-i Şakâ’ik Uşşâkîzâde'nin Şakâ’ik Zeyli, haz. Ramazan Ekinci, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, III. Cilt, I. Kısım, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Vecihî Tarihi, haz. Buğra Atsız, İstanbul: Post Yayın Dağıtım, 2016.
• Yıldırım, Nermin: Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi'nin Zafername Adlı Eseri (Tarihçe-i Feth-i Revan ve Bağdad) Tahlil ve Metin, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.
• Yücel, Yaşar: Osmanlı Ekonomi-Kültür-Uygarlık Tarihine Dair Bir Kaynak Es‘âr Defteri [1640 Tarihli], Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.
• Zinkeisen, Johann Wilhelm: Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C.4, çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2011.