An Examination of the Attitude of the Ottoman Empire and Sharifate of Mecca Towards the Safavid Subjects and Pilgrims in the XVII Century

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 6, 165 - 191, 20.12.2024

Attallah Alrawashdeh

https://doi.org/10.59054/hed.1475128

Öz

This article endeavors to elucidate the significant challenges encountered by pilgrims and subjects of the Safavid Empire (Ajam) within the Ottoman lands during the XVII. century. The primary focus of the article revolves around the security of the routes employed by Iranian pilgrims embarking on their journeys to the Hejaz, the ensuing impacts of these travels on them and the Hejaz, and diverse facets of their activity in the region. Furthermore, a meticulous examination is conducted on the stances of both Ottoman and Safavid authorities, alongside those of the Sharifate of Mecca and Arab tribes, pertaining to the safety of Iranian pilgrims, as well as their approaches in managing interactions with them. Within the article, particular emphasis is placed on details surrounding the decision to prohibit subjects of the Safavid Empire from undertaking the pilgrimage, and the subsequent implementation of these decisions within the Hijaz. Adopting a historical research methodology, the article systematically compares and analyzes narratives extracted from Arabic, Ottoman, and Persian sources. The Hejaz region is pivotal within this research, serving as the epicenter for events, and the occurrences are correlated with the tenures of the Sharifs of Mecca and their ascendancy dates. The article culminates in various conclusions, with the foremost among them highlighting that the endeavors of the Ottoman Empire, driven by economic and political motivations, played a pivotal role in navigating the Safavid pilgrims and exerting pressure upon them. Additionally, religious motivations and sectarian disparities emerge as discernible factors contributing to the disagreements with subjects of the Safavid State, particularly in relation to the applied restrictions, notably within the Hejaz.

Anahtar Kelimeler

Hajj, Safavid Pilgrims, Ajam, Sharifs of Mecca

XVII. Yüzyılda Safevî Hacılarına Yönelik Osmanlı Devleti ve Mekke Şerifliğinin Tutumu Üzerine Bir İnceleme

Öz

Bu makale, XVII. yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Safevî Devleti hacılarının (Acem), özellikle Arap bölgelerinden geçerken karşılaştığı önemli sorunları incelemeyi hedeflemektedir. İranlı hacıların Hicaz’a seyahatlerinde kullandıkları güzergâhların güvenliği, bu yolculukların Hicaz’daki etkileri ve yaşam biçimlerine dair çeşitli yönler, makalenin temel odak noktalarını oluşturmaktadır. Ayrıca, Osmanlı ve Safevî otoritelerinin yanı sıra Mekke şerifliği ve Arap kabilelerinin, İranlı hacıların güvenliği ve onlarla başa çıkma konusundaki tutumları detaylı bir şekilde incelenmiştir. Makalede, Osmanlılar tarafından Safevî tebaasının hac ibadetini yasaklama kararının alındığı ve bu kararların Hicaz’da nasıl uygulandığına dair ayrıntılara da vurgu yapılmıştır. Çalışmada, Arapça, Osmanlıca ve Farsça kaynaklardaki verilerin karşılaştırılması ve analiz edilmesiyle tarihsel bir araştırma yaklaşımı benimsenmiştir. Osmanlı kroniklerinde genellikle Acem hacıları hakkında detaylı bilgiye ulaşılamazken, Arap kaynakları ve Osmanlı arşivindeki belgeler bu konuda önemli bilgiler sağlamaktadır. Hicaz bölgesi, olayların merkezi olarak ele alınmış ve bu olaylar Mekke şerifleri ve makamına geliş tarihleriyle ilişkilendirilmiştir. Makaleden çıkarılabilecek en önemli sonuçlardan biri Osmanlı Devleti’nin ekonomik ve politik motivasyonlarla, Safevî hacılarıyla ilgilenme ve onlar üzerlerinde baskı kurma eğilimde olduğudur. Ayrıca, dinî nedenler mezhep farklılıkları ve Safevî Devleti ve tebaasıyla yaşanan anlaşmazlıklar özellikle Hicaz’da Acem hacılarına kısıtlama uygulanmasında etkili olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hac, Safevî Hacıları, Acem, Mekke Şerifleri

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Sicillatı Mühimme Defterleri (A. DVNS. MHM. d), 7/2717; 12/896; 24/124 ; 89/238; 101/172, 173; 102/ 171, 176, 820; 106/1279 108/1, 24, 558, 605, 1279; 110/1767, 1793, 1826 .
• Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A. DVNS. NMH. d), 5/76; 78; 101; 115; 118; 119; 120; 121; 220; 221.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi, Evrak (TS. MA. e), 535/28; 854/79; 303/93.
• Topkapı Sarayı Müzesi, Kutsal Emanetler, Millî Saraylar Koleksiyonu: Kâbe Anahtarı ve Kesesi: No 21/1 6.
• Diğer Kaynaklar: Alrawashdeh, Attallah: “17. Yüzyılın Ortalarında Hicaz'da Osmanlı Devleti: Şerif Zeyd bin Muhsin (1632-1666) Dönemi Üzerine Bir Çalışma”, Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology, 33, 1 (2023), 1-23.
• el-Âmilî, Razıyyuddîn b. Muhammed : Tanzîdü'l-‘ukûdi's-seniyye bi-temhîdi'd-Devleti'l-Hasaniyye, neş. Mehdî Recâ‘î, Kum: Merkez-i Tahkik-i Ensâbi'l-Eşrâf, 2009.
• el-Ayyâşî, Abdullah b. Muhammed: er-Rıhletü'l-Ayyâşiyye, nşr. Said Fazilî ve Süleyman Kuraşi, 2 cilt, Abu Dabi: Dâru's-Suveydî, 2006.
• Batkitar, Fatma: “İranlı Kadın Hacıların Seyahatnâmelerinde Bağdat: Sosyal Hayat ve Mezhep”, Şarkiyat Mecmuası, 43, (2023), 85-100.
• Caferyân, Rasul: “Huccac-i Şi‘î Der Dovrey-i Safevî”, Mikât, 1, 4, (1372/1994), 117-128.
• Caferyân, Resul: Kaveşhây-ı Tâze Der Bâb-ı Ruzigâr-i Safevî, Kum: Edyan, 2015.
• Çolak, Songül: IV. Murad'ın Bağdad Seferi Menzilnâmesi (1638), İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2016.
• Dahlân, Ahmed b. Zeynî: Hulâsatü'l-kelâm f î beyâni ümerâi'l-Beledi'l-Harâm, nşr. Ebû Abdullah Muhammed Hasan, Suudi Arabistan: Arzu'l-harameyn li't-tibâ‘a ve'n-neşr, ty.
• De Gaury, Gerald: Rulers Of Mecca, çev. Muhammed Şihab, Mısır: Medbûlî, 2000.
• Doğan, Esra: “16-18. Yüzyılda Osmanlı Doğu Vilayetlerinde Safevi/Acem Hacılarıyla İlgili Değerlendirmeler”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21/1, (Mart 2019), 359-378 .
• Doğan, Esra: “Osmanlı Safevi Türk Şâireleri ve Mesnevi Hac Hatıraları”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 1/ 17, (2014), 155-182.
• Doğan, Esra: “Râhhây-ı Hac Der Dovre-i Safevî”, Mikât-i Hac, sayı 57, (1385/2006), 98-116 .
• Eskandar Beg Monshi: History of Shah Abbas the Great (Tārīk-e ‘Alamara-ye Abbasi), translated by Roger M. Savory, Colorado: Westview Press, 1930.
• Evliya Çelebi : er-Rihletü'l-Hicâziyye, çev. Ahmed Mursî, Mısır : Daru'l-âfâki'l-‘Arabiyye, ty.
• Evliya Çelebi: Seyâhatnâme (Osmanlıca Tıpkıbasım), 10 cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Faroqhi, Suraiya: Hacılar ve Sultanlar Osmanlı Döneminde Hac 1517-1638, çev. Gül Çağlı Güven, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt, 1995.
• el-Gazzî, Necmeddîn: Hüsnü't-tenebbüh li-mâ verede fi't-teşebbüh, Suriye: Daru'n-nevâdir, 2011.
• Gökçek, Mehmet Fatih: “IV. Murad'ın Bağdat Seferi'ne Dair Anonim Bir Eser: Feth-ı Bağdâd Kıssası”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (Ocak 2018), s. 269-296.
• Hibrî, Abdurrahman Efendi: IV. Murad'ın Bağdad Seferi, Târih-i Feth-i Bağdad, haz. Ahmet Üstüner, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2021.
• İlhan, Avni: “Atebât”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: (1991), 4.Cilt, 49-50.
• el-İsâmî, Abdülmelik b. Hüseyin : Samtu'n-nücûmi'l-‘avâlî f î enbâi'l-evâil ve't-tevâlî, nşr. Adil Ahmed, 4 cilt, Beyrut: Daru'l-kütübi'l-‘ilmiyye, 1998.
• İsfahânî, Şehrbânû Bîgem: Sefernâme-i Manzum-i Hac, neş. Resul Caferyân, Tahran, 2007.
• Kadızâde Ahmed Çelebi: Fetihnâme-i Bağdad, Mısırlı Bir Divan Çavuşunun Kaleminden IV. Murad'ın Bağdad Seferi, haz. Mehmet Fatih Gökçek, İstanbul: Libra Kitap, 2021.
• el-Kârî, Ali el-Herevî: Şemmu'l-‘avârız f î zemmi'r-revâfız, Londra: Merkez el-Furkân, 2004.
• Kâtip Çelebi: Fezleketü't-Tevârîh, nşr. Seyyid Muhammed, Mısır: Cenûbu'l-vâdî Üniversitesi, 2003.
• Kırca, Ersin: “Dönemin Yazarlarının Gözünden Kemankeş Kara Mustafa Paşa (1639-1644)”, Hazine- i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi, (2023), 33-62.
• Kırca, Ersin: Sadrazamlardan Mektuplar, İstanbul: Kitapyurdu Doğrudan Yayıncılık, 2020.
• Küpeli, Özer, “Irak-ı Arap'ta Osmanlı–Safevi Mücadelesi (XVI-XVII. Yüzyıllar)”, History Studies International Journal of History, Ortadoğu Özel Sayısı, 2010, 227-244.
• Küpeli, Özer, Osmanlı-Safevi Münasebetleri (1612-1639), (Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• L. York Leach, Paintings from India, The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art, volume 8, London, 1998.
• el-Murâdâbâdî , Rafî‘uddin: er-Rihletü'l-Hindiyye ile'l-Cezîreti'l-‘Arabiyye, çev. Semîr İbrahim, Kahire: el-Meclisu'l-a‘lâ li's-sekâfe, 2004.
• en-Nablusî, Abdulganî: el-Hakîka ve'l-mecâz f î'r-rihle ilâ Bilâdi'ş-Şâm ve Mısr ve'l-Hicâz], Kahire: el-Hey’etü'l-Mısriyyetü'l-‘âmme lil-kitâb,1986.
• Naîmâ, Mustafa: Târih-i Na‘îmâ, nşr. Mehmet İpşirli, 6. Cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Naṣirî, Ali Naqî: Mirza Naqî Nasirî, Titles & Emoluments in Safavid Iran: A Third Manual of Safavid Administration, Mage Publishers, 2008.
• Pitts, Joseph: (A faithful account of the religion and manners of the Mahometans) Rihletü Joseph Pitts ilâ Mısır ve Mekke ve'l-Medine, çev. Abdurehman Abdullah, Kahire: el-Hey’etü'l-Mısriyyetü'l-‘âmme lil-kitâb, 1995.
• Râşid Mehmed Efendi: Târîh-i Râşid ve Zeyli Râşid Mehmed Efendi Çelebizâde İsmâil Âsım Efendi, Haz. Abdülkadir Özcan ve diğeri, İstanbul: Klasik, 2013.
• Rudi Matthee: “Between Arabs, Turks and Iranians: The Town of Basra, 1600-1700”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London vol: 69, no.1, 2006. 53-78.
• Savory, Roger: Safevîler Devrinde İran, çev. Özgür Kolçak, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2021.
• Silâhdar, Fındıklılı Mehmed Ağa: Nusretnâme İnceleme Metni (1106-1133/1695-1721), haz. Mehmet Topal, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2018.
• es-Sincârî, Ali b. Tâceddin: Menâihü'l-kerem f î ahbâri Mekke ve'l-beyt ve vülati'l-harem, nşr. Cemil Abdullah el-Mısrî, 6 cilt, Mekke: Câmi‘atü Ümmü'l-kurâ, 1998.
• Taberî, Muhammed b. Ali: İthâfü fuzalâi'z-zemân bi-târihi vilâyeti Benî'l-Hasan, tah. Muhsin Muhammed, 2 cilt, Kahire: Daru'l-kitabi'l-câmi‘î, ty.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• ez-Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmud: el-A‘lâm, 8 cilt, Beyrut: Darü'l-ilm lil-melayîn, 2002.