Galata Para Vakıflarında Kredi Çeşitlendirmesi: Zimem Kayıtları Üzerinden Bir İnceleme (1680-1690)

Yıl 2024, Cilt: 6 Sayı: 6, 193 - 217, 20.12.2024

Sadullah Yıldırım , Muhammet Yeniyurt , Ömer Faruk Mete

https://doi.org/10.59054/hed.1563791

Öz

Nakit bir mal ile kurulan vakıflar Osmanlı vakıf sistemi içinde para vakıfları olarak nitelendirilmiştir. Sermayesi nakitten oluşan bu vakıflar ihtiyacı olan kişilere belirli oranlarda ribh ile kredi kullandırarak vakfın devamlılığını amaçlamıştır. Bu yönüyle Osmanlı ekonomisinde para vakıfları, bir tür finansal kuruluş işlevi görmüştür. Diğer finansal kurumlar gibi, para vakıfları da sağladıkları kredinin geri dönüp dönmeyeceği konusunda bir riskle karşı karşıya kalmışlardır. Kredi portföyünü çeşitlendirmenin kredilerden doğan riskleri indirgemede etkin bir yöntem olduğu finans literatüründe genel kabul görmektedir. Bu çerçevede para vakıflarının faaliyetlerini irdeleyen çalışmalar hâlâ yapılmamıştır. Bu çalışmada para vakıflarının kullandırdıkları kredileri temerrüt riski farklılaşan sosyal gruplar arasında nasıl çeşitlendirdiği çeşitlilik endeksi (1-Herfindahl endeksi) yardımıyla incelenmiştir. Çeşitlilik endeksi, para vakfının müşteri portföyünde rastgele iki kişi seçildiğinde bunların farklı sosyal gruplardan olma ihtimalini göstermektedir. Bu endeks hesaplanırken 1680-1690 yılları arasında Galata'da bulunan 64 adet para vakfına ait 1.050 adet zimem kaydı kullanılmıştır. İncelenen vakıflar için ortalama çeşitlilik endeksi 0,53, medyan çeşitlilik endeksi ise 0,6 olarak hesaplanmıştır. Bu rakamlar günümüz bankalarının çeşitlilik endeksleri ile karşılaştırılabilir düzeyi ifade etmektedir. Bununla birlikte para vakfı sermaye büyüklükleriyle çeşitlilik endeksi arasındaki ilişki ortaya konmuştur. Sermaye miktarı ile çeşitlilik endeksi arasında aynı yönlü bir ilişki bulunmuş ama bu pozitif ilişkinin, belirli bir sermaye seviyesinden sonra ortadan kalktığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Galata, Para Vakıfları, Herfindahl Endeksi, Çeşitlilik Endeksi, Zimem Kayıtları, Şeriyye Sicilleri

Credit Diversification in Galata Cash Waq fs: An Analysis Based on Zı̇̇mem Records (1680-1690)

Öz

In the Ottoman waqf system, endowments based on cash were referred to as cash waqfs. These waqfs, with cash as their capital, aimed to sustain their operations by offering loans with a set profit margin (ribh) to those in need. Therefore, cash waqfs played a role similar to financial institutions within the Ottoman economy. Like other financial institutions, they faced the challenge of whether the loans they provided would be repaid. It has been argued in in finance literature that diversifying a loan portfolio is a key strategy for minimizing the risks associated with lending. However, there has been limited research on how cash waqfs managed default risks. This study examines how cash waqfs diversified the loans they offered across different social groups, each with varying levels of default risk, using the fractionalization index (1-Herfindahl index). This index shows the likelihood that two randomly chosen individuals from a waqf's portfolio would belong to different social groups. The analysis uses 1050 zimem records from 64 cash waqfs in Galata, for the period 1680-1690. The results show that the average fractionalization index is 0.53, and the median is 0.6, suggesting that the diversification level of these waqfs was comparable to that of modern banks. Furthermore, the relationship between the capital sizes of the cash waqfs and the diversity index is examined. Although a positive relationship exists between the capital amount and the diversity index, this relationship disappears after reaching a certain level of capital.

Anahtar Kelimeler

Galata, Cash Waqf, Herfindahl Index, Fractionalization Index, Zimem Records, Court Registers

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA): İstanbul Müftülüğü, (İSTM.ŞSC.14.d. Şer‘iyye Sicil Defterleri_14 Galata Mahk.) no. 144.
• Kitaplar, Tezler ve Makaleler:
• Acharya, Viral V., Iftekhar Hasan, ve Anthony Saunders: “Should Banks Be Diversified? Evidence from Individual Bank Loan Portfolios”, The Journal of Business, C. 79, S. 3 (2006), s. 1355-1412.
• Ahbab, Yakup: “Kalkandelen Para Vakıfları”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, C. 3, S. 5 (25 Temmuz 2017), s. 49-71.
• Alkan, Mustafa: “Uşak Para Vakıfları (1890-1923)”, Belleten, C. 70, S. 258 (20 Ağustos 2006): s. 743-74.
• Atar, Abdülkadir: “Osmanlı Döneminde Safranbolu Para Vakıfları”, Vakıf lar Dergisi, S. 52 (31 Aralık 2019), s. 93-122.
• Aydın, Hacı Veli: “Selanik'te 18. Yüzyılın İlk Yarısında Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri”. Tarih İncelemeleri Dergisi, C. 29, S. 1 (01 Haziran 2014), s. 87-106.
• Barkan, Ömer [Lütfi]: “Edirne Askerî Kassamı'na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler, C. III, S. 5-6 (1966): s. 1-479.
• Berger, Allen N.: Iftekhar Hasan, ve Mingming Zhou. “The Effects of Focus Versus Diversification on Bank Performance: Evidence from Chinese Banks”. Journal of Banking & Finance, Performance Measurement in the Financial Services Sector, C. 34, S. 7 (01 Temmuz 2010), s. 1417-35.
• Berki, Ali Himmet: Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler, 2. Baskı, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, 1965.
• BIS: “Measuring and Controlling Large Credit Exposures”, 28 Ocak 1991. https://www.bis.org/ publ/bcbsc121.htm.
• Bulut, Mehmet: “Waqf, Economy and Finance in the Ottoman Civilization of the Balkans”, Adam Academy Journal of Social Sciences, C. 7, S. 2 (31 Aralık 2017), s. 129-48.
• Bulut, Mehmet, ve Cem Korkut: “Finansal İstikrar ve Para Vakıfları Etkisi: Rumeli Para Vakıfları Örnekleri”, İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi (İEFD), C. 2, S. 1 (2016), s. 55-76.
• Bulut, Mehmet, ve Cem Korkut: “Osmanlı Para Vakıfları ve Çağdaş Faizsiz Finans Kurumlarının Karşılaştırılması”, Vakıflar Dergisi, S. 46 (30 Aralık 2016), s. 23-46.
• Coşgel, Metin M., Hamdi Genç, Emre Özer, ve Sadullah Yıldırım: “Gender and Justice: The Status of Women in Ottoman Courts”, The Economic History Review, C. 77, S. 4 (2024), s. 1251-81.
• Çağatay, Neşet: «Osmanlı İmparatorluğu'nda Riba-Faiz Konusu, Para Vakıfları ve Bankacılık”, Vakıf lar Dergisi, S. 9 (2006), s. 39-66.
• Çağlar, İlker Mümin, ve Abdullah Doğtekin: «Manisa Para Vakıfları [1867-1912]», Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 14 (15 Nisan 2022), s. 1-28.
• Çiftçi, Cafer: «18. Yüzyılda Bursa'da Para Vakıfları ve Kredi İşlemleri», Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 23, S. 36 (01 Ekim 2004), s. 79-102.
• Çiftçi, Cafer: Bursa'da Vakıf ların Sosyo-Ekonomik İşlevleri: Avârız Vakıf ları, Hirfet Vakıf ları, Para Vakıf ları, Selâtin Vakıf ları, 1. Baskı, Bursa: Gaye Kitabevi, 2004.
• Çizakça, Murat: «Ottoman Cash Waqfs Revisited: The Case of the Bursa 1555–1823», Foundation for Science Technology and Civilization, 2004.
• Çizakça, Murat: Risk Sermayesi, Özel Finans Kurumları ve Para Vakıf ları, İslami İlimler Araştırma Vakfı Araştırma Vakfı, 1993.
• Devrim Yalçın ve K. Batu Tunay, “Kredi Portföylerinde Sektörel Yoğunlaşma ve Risk İlişkisi: Türkiye Örneği”, Finansal Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, C. 12, S. 22 (2020): s. 344-58.
• Diamond, Douglas W.: “Financial Intermediation and Delegated Monitoring”, The Review of Economic Studies, C. 51, S. 3 (01 Temmuz 1984), s. 393-414.
• Döndüren Hamdi, “Osmanlı Tarihinde Bazı Faizsiz Kredi Uygulamaları ve Modern Türkiye’de Faizsiz Bankacılık Tecrübesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17, sy 1 (01 Ocak 2008): 1-24.
• Dumlu, Emrullah: “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal - Çivizâde, Birgivî)”, İlahiyat Tetkikleri Dergisi, S. 44 (30 Aralık 2015), s. 303-37.
• Durmuş, Abdullah: “Para Vakıfları İle Faizsiz Bankacılık İşlemleri Arasında Bir Mukayese”, Uluslararası Finansal Ekonomi ve Bankacılık Uygulamaları Dergisi, C. 3, S. 2 (31 Aralık 2022), s. 1-18.
• Durmuş, Muhammed Emin, ve İsmail Bektaş: “Osmanlı'da Muhasebe Usulü ve Vakıf Muhasebe Kayıtları Okuma Kılavuzu”, PESA Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 2 (01 Haziran 2017), s. 196-209.
• Genç, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi II, Ötüken Neşriyat, 2023.
• Genç, Mehmet: Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi, 15. Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Güner, Mehmet Fatih: “Osmanlı Döneminde Para Vakıfları ve Günümüz Finansal Piyasalarında Para Vakıflarının Yeri”, Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 23, S. 2 (30 Aralık 2019), s. 249-69.
• Güney, Necmeddin: “Osmanlı'da Para Vakfı Uygulamasına Güçlü Bir İtiraz: İmam Birgivî'nin Para Vakfı Aleyhindeki Görüşleri”, Mütefekkir, C. 6, S. 11 (30 Haziran 2019), s. 13-32.
• Gürsoy, Çiğdem: “Para Vakıfları Kapsamında Sosyo-Ekonomik Bir Analiz: Davudpaşa Mahkemesi Kayıtları (1634-1911)”, Belleten, C. 81, S. 290 (01 Nisan 2017), s. 159-90.
• Hilmi Efendi, Ömer: İthafü'l-Ahlaf fi Ahkami'l-Evkaf, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1977.
• İnalcık, Halil: «Capital Formation in the Ottoman Empire», The Journal of Economic History, C. 29, S. 1 (1969), s. 97-140.
• Jensen, Michael C.: “Agency Costs of Free Cash Flow, Corporate Finance, and Takeovers”, The American Economic Review, C. 76, S. 2 (1986), s. 323-29.
• Karaman, Oktay: “Osmanlı Dönemi̇̇nde Trabzon ve Çevresi̇̇nde Kurulan Para Vakıfları (1858- 1920)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, C. 15, S. 30 (29 Nisan 2021), s. 451-72.
• Kayahan, Cantürk, ve İrfan Görkaş: “Osmanlı Dönemi Bölgesel Kalkınmanın Finansman Aracı Olarak Para Vakıflarının Kullanımı”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, S. 44 (01 Ekim 2009), s. 212-27.
• Kayahan, Cantürk, İrfan Görkaş, ve Halime Önk: “Osmanlı Dönemi̇̇ Para Vakıflarıyla Günümüz Katılım Bankalarının Karşılaştırılması”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 28 Aralık 2016, s. 70-90.
• Kıvrım, İsmail: “Osmanlı Dönemi'nde Rize ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları (1859-1913)”, Vakıf lar Dergisi, S. 46 (30 Aralık 2016), s. 97-116.
• Korkut, Cem ve Mehmet Bulut, “XV. ve XIX. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Para Vakıfları ve Modern Finans Kurumlarının Karşılaştırılması”, Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 7, S. 2 (2017): s. 167-94.
• Kuran, Timur: “The Provision of Public Goods Under Islamic Law: Origins, Impact, and Limitations of The Waqf System”, Law & Society Review, C. 35, S. 4 (2001), s. 841-97.
• Kurt, Ismail: Para Vakıf ları: Nazariyat ve Tatbikat, 2. Baskı, İstanbul: İslami İlimler Araştırma Vakfı Araştırma ve-İnceleme Dizisi, 2015.
• Levent, Adem: “Kurumlar ve İktisadi Gelişme: Timur Kuran'ın İslam Ekonomisi Yaklaşımının Metodolojik Analizi”, İnsan ve Toplum, C. 9, S. 1 (10 Mart 2019), s. 29-50.
• Oğuzhan Ece ve Bülent Diclehan Çadırcı, “Kredi Portföy Yoğunlaşma Düzeyinin Finansal İstikrar ve Performans Üzerine Etkisi: İkili Bankacılık Sisteminde Karşılaştırmalı Bir Analiz”, İktisat Politikası Araştırmaları Dergisi, C. 9, S. 2 (2022): s. 523-56.
• Okur, Kaşif Hamdi: “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 4, S. 7-8 (30 Aralık 2005), s. 33-58.
• Orbay, Kayhan: “Vakıf Muhasebesi ve Kurumsal Etkinlik; Kayıt Sistemi, Defterler ve Denetim”, 1719-30. Ankara, 2018.
• Özcan, Tahsin: Osmanlı Para Vakıf ları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Türk Tarih Kurumu yayınları. VII. dizi, sayı 199. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Özdeğer, Mehtap, ve Çiğdem Gürsoy: «Tarihle Diyalog Kurmada Osmanlı Vakıflarının Yeri Ve Önemi: Mahmut Paşa Mahkemesi Para Vakıfları (1834-1914)», Vakıflar Dergisi, S. 61, (30 Haziran 2024), s. 27-50.
• Özvar, Erol, ve Sadullah Yıldırım: «Long-Term Changes in the Creation of New Cash Waqfs in İstanbul», Bilig, S. 102 (27 Temmuz 2022), s. 27-51.
• Shim, Jeungbo: “Loan Portfolio Diversification, Market Structure and Bank Stability”, Journal of Banking & Finance, S. 104 (01 Temmuz 2019), s. 103-15.
• Sumer, Serpil, ve Turan Öndeş: “Para Vakıfları ile Katılım Bankalarının Fon Kullandırma Yöntemleri”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 24 (20 Ocak 2023), s. 111-17.
• Şahin, Baha Mücahid: «Osmanlı İstanbul'u Eyüp Bölgesindeki Vakıfların Faiz ve Kira Gelirlerinin Nakit Sermayeleri Üzerindeki Etkisi: Panel Veri Analizi (1769-1773)», İstanbul İktisat Dergisi, C. 70, S. 1 (30 Haziran 2020), s. 183-203.
• Şimşek, Mehmet: «Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar», Ankara Üniversitesi İlahiyat Dergisi, S. XXVII (1985), s. 207-20.
• Taşkaya, Arzu Baykara: “Rodos Adası'nda Para Vakıfları”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, S. 14 (15 Nisan 2022), s. 61-94.
• Türkmen, Mustafa Nuri: “Halep Para Vakıfları Muhasebeleri̇̇ni̇̇n Kısa Bi̇̇r Değerlendi̇̇rmesi̇̇”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, C. 1, S. 9 (01 Haziran 2012), s. 121-31.
• Türkmen, Ömer Sait: “Amasya ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, S. 20 (15 Aralık 2023), s. 1-21.
• Yeniyurt, Muhammet: “Vakıf Muhasebe Defterinden Hareketle Galata Vakıfları ve Mali̇̇ Yapıları (1686-1688)”, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, S. 54 (13 Ekim 2023), s. 193-226.
• Yılmaz Türkmen, Sibel, ve İhsan Yiğit: “Diversification in Banking and its Effect on Banks' Performance: Evidence From Turkey”, American International Journal of Contemporary Research, C. 2 (01 Aralık 2012), s. 111-19.