Hemodiyaliz Uygulanan Hastalarda Hastalık Algısının, Umudun ve Hasta Güçlendirmenin İncelenmesi/ Examination of Illness Perception, Hope and Patient Empowerment in Patients Undergoing Hemodialysis

Yıl 2024, , 73 - 87, 31.05.2024

Yağmur Özmen , Zülfünaz Özer

https://doi.org/10.47565/ndthdt.2024.84

Öz

Amaç: Bu çalışma hemodiyaliz uygulanan hastalarda hastalık algısı, umut ve hasta güçlendirme düzeyleri arasındaki ilişkinin incelenmesi amacıyla yapılmıştır.
Gereç ve Yöntem: Tanımlayıcı ve kesitsel tipte olan bu araştırma, İstanbul’da Kasım 2023 ile Ocak 2024 tarihleri arasında 253 hemodiyaliz hastası ile yapıldı. Çalışma verileri, “Kişisel Bilgi Formu, Hastalık Algısı Ölçeği, Sürekli Umut Ölçeği, Hasta Güçlendirme Ölçeği” ile yüz yüze görüşme yoluyla toplandı.
Bulgular: Hastaların yaş ortalaması 57,13±14,32 yıl, hemodiyalize girme süresi 71,34±65,6 ay olup Hastalık AlgısıÖlçeği alt boyutlarından Hastalık tipi 4,43±2,99, Süre (akut/kronik) 18,35±1,99, Sonuçlar 19,39±5,16, Kişisel kontrol 18,52±3,03, Tedavi kontrolü 17,12±2,98, Hastalığı anlayabilme 13,79±3,94, Süre (döngüsel) 14,62±3,36, Duygusal temsiller 18,56±6,2, Psikolojik atıflar 18,69±5,2, Risk faktörleri 21,27±6,72, Bağışıklık 9,68±2,77, Kaza veya şans 5,33±2,08 bulundu. Sürekli Umut Ölçeği 39,64±11,32, Hasta Güçlendirme Ölçeği alt boyutlarından Karar alma 3,33±0,8, Kimlik özdeşlik 3,12±0,98, Kişisel kontrol 3,36±1,02, Bilme anlama 3,42±0,96 ve Başkaları ile etkileşim 3,26±1,1 puan bulundu. Sürekli Umut Ölçeği ile sonuçlar (r=-,300, p<0,01), hastalığı anlayabilme (r=-,337, p<0,01) ve duygusal temsiller (r=-,191, p<0,01) arasında ve Hasta Güçlendirme Ölçeği ile sonuçlar (r=-,364, p<0,01), Hastalığı anlayabilme(r=-,448, p<0,01) ve Duygusal temsiller (r=-,279, p<0,01) arasında negatif ilişki saptandı. Sürekli Umut Ölçeği ve alt boyutları ile Hasta Güçlendirme Ölçeği arasında pozitif ilişki saptandı (r=,762, p<0,01). Sonuç: Hastalığın negatif sonuçlarının, kişinin hastalığını iyi kavrama düzeyini ve kişinin hastalığıyla ilgili endişelerini, umut ve güçlendirme düzeylerini azalttığı belirlendi. Hastaların umut düzeyi artıkça güçlendirme düzeylerinin de arttığı saptandı.

Anahtar Kelimeler

Hastalık Algısı, Hasta Güçlendirme, Hemodiyaliz, Hemşire, Umut

Etik Beyan

Bu çalışma için etik komite onayı, İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Etik Kurul Başkanlığı'ndan alınmıştır (Tarih ve no: 07.07.2023 tarih 2023/06 sayı). Çalışmaya katılanlardan bilgilendirilmiş onam alınmıştır.

Teşekkür

Çalışmamıza katılarak destek olan tüm hemodiyaliz hastalarına teşekkürlerimizi sunarız

Examination of Illness Perception, Hope and Patient Empowerment in Patients Undergoing Hemodialysis

Öz

Aim: This study aimed to examine disease perception, hope, and patient empowerment in patients undergoing hemodialysis.
Materials and Method: A descriptive cross-sectional study was conducted with 253 hemodialysis patients in Istanbul between November 2023 and January 2024. Data were collected through face-to-face interviews using a Personal Information Form, the Illness Perception Scale (IPS), Dispositional Hope Scale (DHS), and Patient Empowerment Scale (PES).
Results: The study included 253 hemodialysis patients in Istanbul with a mean age of 57.13±14.32 years. The average hemodialysis duration was 71.34±65.6 months. The subdimensions of the Illness Perception Scale (IPS) yielded the following mean scores: Disease Type 4.43±2.99 points, Duration (acute/chronic) 18.35±1.99 points, Results 19.39±5.16 points, points, Personal control 18.52±3.03 points, Treatment control 17, 12±2,98 points, Understanding the disease 13,79±3,94 points, Duration (cyclic) 14,62±3,36 points, Emotional representations 18,56±6,2 points, Psychological attributions 18,69±5,2 points, Risk factors 21,27±6,72 points, Immunity 9,68±2,77 points, Accident or chance 5,33±2,08 points. The Continuous Hope Scale was 39.64±11.32 points, alternative ways 20.88±5.82 points, activist thinking 18.76±6.11 points from the sub-dimensions of the Continuous Hope Scale. Patient Empowerment Scale 3,29±0,84 points, Patient Empowerment Scale sub-dimensions Decision making 3,33±0,8 points, Identity identification 3,12±0,98 points, Personal control 3,36±1,02 points, Knowing understanding 3,42±0,96 points and Interaction with others 3,26±1,1 points were found. A negative correlation was found between the Continuous Hope Scale and Outcomes (r=-,300, p<0,01), Understanding the Disease (r=-,337, p<0,01) and Emotional Representations (r=-,191, p<0,01) and between the HOS and Outcomes (r=-,364, p<0,01), Understanding the Disease (r=-,448, p<0,01) and Emotional Representations (r=-,279, p<0,01). A positive correlation was found between the Continuous Hope Scale and its subscales and the Patient Empowerment Scale (r=,762, p<0,01).
Conclusion: Perceptions of negative disease consequences, limited disease understanding, and disease-related worries were associated with lower hope and empowerment. Conversely, higher hope scores correlated with increased patient empowerment.

Anahtar Kelimeler

Disease Perception, Patient Empowerment, Hemodialysis, Nurse, Hope

Kaynakça

• 1. Dane E, Olgun N. Hemodiyaliz hastalarının psikolojik dayanıklılık durumları ve etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi. NefroHemDergi [Internet]. 2016[cited 2023 Ap 10];11(1):43-54. Available from: https://dergipark.org.tr/en/download/articlefile/403808
• 2. Birol L, Pakyüz SÇ. Böbrek hastalıkları ve hemşirelik bakımı. Akdemir N. (Ed.). In: İç Hastalıkları ve Hemşirelik Bakımı. 6. Baskı. Ankara:Akademisyen Kitabevi;2020. p.699-786
• 3. Keskin AY, Özpulat F. Kronik böbrek yetmezliği tanısıyla hemodiyaliz tedavisi uygulanan hastaların yaşadıkları güçlükler. Sağlık ve Toplum [Internet]. 2019[cited 2023 Ap 10];1:32-43. Available from: https://www.researchgate.net/profile/AlevYildirim-Keskin/publication/337051119_Difficulties_Experienced_by_Patients_Who_Receive_Hemodialysis_Treatment_Due_ to_Chronic_Renal_Failure/links/5dc2a6f8a6fdcc212808e19e/Difficulties-Experienced-by-Patients-Who-Receive-HemodialysisTreatment-Due-to-Chronic-Renal-Failure.pdf
• 4. Ateş K, Seyahi N, Koçyiğit İ. Türkiye’de nefroloji, diyaliz ve transplantasyon registry 2022. Türk Nefroloji Derneği Yayınları [Internet]. 2023 [cited 2024 Feb 15]:p.1-51. Available from: https://avesis.ankara.edu.tr/yayin/f52e56c1-7e04-4348-bf09- f3ba3b2048e2/turkiyede-nefroloji-diyaliz-ve-transplantasyon-registry-2022
• 5. Enç N, Uysal H. Diyaliz tedavisi ve hemşirelik bakımı. Enç, N. (Ed.). In: İç Hastalıkları Hemşireliği. 3. Baskı. İstanbul;Nobel Tıp Kitabevleri; 2021. p.313-23
• 6. Rakhshan M, Mirshekari F, Dehghanrad F. The relationship between ıllness perception and self-care behaviors among hemodialysis patients. Iranian Journal of Psychiatry [Internet]. 2020[cited 2023 Ap 20];15(2):150. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7215252/
• 7. Özer Z, Turan GB, Öztürk D. Hemodiyaliz hastalarında sağlıkta kadercilik anlayışı ile hastalık algısı arasındaki ilişki: Karşılaştırmalı bir çalışma. BAUN Sağ Bil Derg [Internet]. 2022[cited 2023 Ap 15];11(1):10-7. Available from: https://openaccess.izu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12436/5211/10.53424-balikesirsbd.959613- 1850518.pdf?sequence=1&isAllowed=y
• 8. Yorulmaz H, Keçeci N, Tatar, A. Kronik böbrek yetmezliği hastalarında hastalık algısının yaşam kalitesine olan etkisi. Literatür Sempozyum;2014. p.40-5
• 9. Süt HK. Jinekolojik cerrahi operasyon öncesi hastaların hastalık algıları üzerine etkili faktörler. Bakırköy Tıp Derg [Internet]. 2017[cited 2023 Ap 10];13:83-90. Available from: https://cms.galenos.com.tr/Uploads/Article_23521/BTD-13-83.pdf
• 10. Karabulutlu EY, Okanlı A. Hemodiyaliz hastalarında hastalık algısının değerlendirilmesi. Anadolu Hem ve Sağlık Bil Derg [Internet]. 2011[cited 2023 Ap 10];14(4):25-31. Available from: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/29591
• 11. Şanlıtürk D, Ovayolu N, Kes D. Hemodiyaliz hastalarında sık karşılaşılan problemler ve çözüm önerileri. NefroHemDergi [Internet]. 2018[cited 2023 Ap 10];13-7. Available from: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/418873
• 12. Yılmaz FT, Sert H, Kumsar AK, Aygin D, Sipahi S, Genç AB. Hemodiyaliz tedavisi alan hastaların umut düzeyleri, semptom kontrolü ve tedaviye uyumlarının değerlendirilmesi. ACU Sağlık Bil Derg Internet]. 2020[cited 2023 Ap 15];11(1):35-43. Available from: journal.acibadem.edu.tr/tr/download/article-file/1701762
• 13. Moreira RA, da Silva Borges M, Moura ALG. The hope of patients undergoing hemodialysis and peritoneal dialysis. Multidisciplinary Experiences in Renal Replacement Therapy [Internet]. 2022[cited 2023 Dec 14];27 Available from: https://www.intechopen.com/chapters/79520
• 14. Ottaviani AC, Souza EN, Drago NC, Mendiondo MSZ, Pavarini SC, Orlandi FS. Hope and spirituality among patients with chronic kidney disease undergoing hemodialysis: a correlational study. Rev Lat Am Enfermagem. 2014;22(2):248-54. doi: 10.1590/0104-1169.3323.2409.
• 15. Pasyar N, Jowkar M, Rambod M. The predictive role of hope and social relational quality in disability acceptance among Iranian patients under hemodialysis. BMC Nephrol. 2023;24(1):101. doi: 10.1186/s12882-023-03161-x.
• 16. Barmanpek NK, Kılıç SP. Kronik hastalıklar ve umut terapisi. İKÇÜ Sağ Bil Fak Derg [Internet]. 2022[cited 2023 Ap 10];7(1):185-90. Available from: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1609116
• 17. Jørgensen CR, Thomsen TG, Ross L, Dietz SM, Therkildsen S, Groenvold M, Johnsen AT. What facilitates “patient empowerment” in cancer patients during follow-up: A qualitative systematic review of the literature. Qualitative Health Research [Internet]. 2018[cited 2023 Ap 10];28(2):292-304. Available from: https://journals.sagepub.com/ doi/abs/10.1177/1049732317721477
• 18. Cuzco C, Castro RT, Torralba Y, Manzanares I, Rey PM, García MR, Momblan MM, Estalella GM, Hito PD, Castro P. Nursing Interventions for Patient Empowerment during Intensive Care Unit Discharge: A Systematic Review. Int J Environ Res Public Health. 2021;18(21):11049. doi: 10.3390/ijerph182111049.
• 19. Kaya N, Işık O. Hastaların hasta güçlendirmeyle ilgili değerlendirmeleri. 3. Uluslararası 13. Ulusal Sağlık ve Hastane İdaresi Kongresi [Internet]. 2019[cited 2023 Ap 10] Available from: https://www.researchgate.net/profile/Nazli-Kaya/publication/ 341103426_HASTALARIN_HASTA_GUCLENDIRMEYLE_ILGILI_DEGERLENDIRMELERI/links/5ead745aa6fdcc7050a2 155f/HASTALARIN-HASTA-GUeCLENDIRMEYLE-ILGILI-DEGERLENDIRMELERI.pdf
• 20. Büyükbayram Z, Ayık DB, İl DA. Hemodiyaliz hastalarında algılanan sosyal destek ve umutsuzluk düzeyleri. NefroHemDergi [Internet]. 2021[cited 2023 Ap 10] ;16(3):134-43. Available from: https://dergipark.org.tr/en/pub/hemsire/issue/65182/989647
• 21. Akbaba Ö. Hemodiyaliz hastaları için geliştirilen mobil tabanlı eğitim ve danışmanlığın yaşanılan semptomlara ve hastalığa uyuma etkisi [dissertation] . Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü;2022.
• 22. Cengiz DU. Hemodiyaliz hastalarında hastalık algısının umutsuzluk düzeyi üzerine etkisi [dissertation]. İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü;2017.
• 23. Dikmen RD. Hemodiyaliz tedavisi alan hastaların yaşadığı semptomların konfor düzeylerine etkisi [dissertation]. İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü;2020.
• 24. Weinman J, Petrie KJ, Moss-Morris R, Horne R. The ıllness perception questionnaire: A new method for assessing the cognitive representtation of illness. Psychol Health [Internet]. 1996[cited 2023 Ap 10];11:431-45. Available from: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/08870449608400270
• 25. Moss-Morris R, Weinman J, Petrie KJ, Horne R, Cameron LD, Buick L. The revised illness perception questionnaire (IPQ-R). Psychol Health [Internet]. 2002[cited 2023 Ap 10];17:1-16. Available from: https://www.tandfonline.com/doi/abs/ 10.1080/08870440290001494
• 26. Kocaman N, Özkan M, Armay Z, Özkan S. Hastalık Algısı Ölçeğinin Türkçe Uyarlamasının Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. Anadolu Psikiyatri Derg [Internet]. 2007[cited 2023 Ap 10];8:271-80. Available from: https://www.researchgate.net/ profile/Nazmiye-Yildirim/publication/286816091_The_reliability_and_the_validity_study_of_Turkish_adaptation_ of_the_revised_Illness_Perception_Questionnaire/links/5787f0a308aedc252a936e33/The-reliability-and-the-validity-study
• 27. Snyder CR, Harris C, Anderson JR, Holleran SA, Irving LM, Sigmon ST, Yoshinobu L, Gibb J, Langelle C, Harney P. The will and ways: Development and validation of an individual-differences measure of hope. Journal of Personality and Social Psychology [Internet]. 1991[cited 2023 Ap 10];60(4):570-85. Available from: https://psycnet.apa.org/record/1991-17270-001
• 28. Tarhan S, Bacanlı H. Sürekli Umut Ölçeği’nin Türkçe’ye uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. JHWB [Internet]. 2015[cited 2023 Ap 10]; 3(1):1-14. Available from: https://toad.halileksi.net/wp-content/uploads/2022/07/surekli-umut-olcegitoad_0.pdf
• 29. Small NL. Patient empowerment in long-term condition: development and validation of a new measure. [dissertation] University of Manchester; 2012.
• 30. Kaya N, Işık O. Hasta güçlendirme ölçeğinin Türkçe geçerlilik ve güvenilirliği. JOBS [Internet]. 2018[cited 2023 Ap10];6(1):27-42. Available from: https://dergipark.org.tr/tr/pub/jobs/issue/36382/403021
• 31. Taylan S, Özkan İ. Hemodiyaliz hastalarında görülen semptom kümelerinin cinsel işlev ile ilişkisi. NefroHemDergi [Internet]. 2020[cited 2023 Nov 20];15(2):79-88. Available from: https://dergipark.org.tr/tr/pub/hemsire/issue/54575/725820
• 32. Hindistan S, Deniz A. Hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda semptom değerlendirmesi. Bezmiâlem Science [Internet]. 2018[cited 2023 Sep 15];6(2):112-18. Available from: https://cms.galenos.com.tr/Uploads/Article_20171/BAS-6-112-En.pdf
• 33. Senanayake S, Gunawardena N, Palihawadana P, Bandara P, Hanifa R, Karunarathna R, Kumara P. Symptom burden in chronic kidney disease; a population based cross sectional study. BMC Nephrol [Internet]. 2017[cited 2024 Ap 20];18:228. Available from: https://link.springer.com/article/10.1186/s12882-017-0638-y
• 34. Fleishman TT, Dreiher J, Shvartzman P. Patient-reported outcomes ın maintenance hemodialysis: A cross-sectional, multicenter study. Qual Life Res. 2020;29:2345-54. Available from: https://doi.org/10.1007/s11136-020-02508-3.
• 35. Zamanian H, Kharameh ZT. Translation and psychometric properties of the persian version of the dialysis symptom ındex in hemodialysis patients. Nephro Urol Mon [Internet]. 2015[cited 2024 Ap 10];7(1):e23152. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4330695/
• 36. Caplin B, Kumar S, Davenport A. Patients’ perspective of haemodialysisassociated symptoms. Nephrol Dial Transplant [Internet]. 2011[cited 2023 Ap 10];26:2656–63 Available from: https://academic.oup.com/ndt/article/26/8/ 2656/1914180?login=false
• 37. Göriş S, Ceyhan Ö, Taşçı S, Doğan N. Do symptoms related to hemodialysis affect marital adjustment? Sexuality and Disability [Internet]. 2016[cited 2023 Ap 10];34:63–73. Available from: https://link.springer.com/article/10.1007/s11195-016-9428-x
• 38. Akgöz N, Arslan S. Hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda yaşanan semptomların incelenmesi. NefroHemDergi [Internet]. 2017[cited 2023 Ap 10]; 12(1):20-8. Available from: https://dergipark.org.tr/en/pub/hemsire/issue/31999/349913
• 39. Demir CA, Özer Z. Hemodiyaliz tedavisi alan hastalarda semptom ve konfor ilişkisi. NefroHemDergi. 2022,17(1):10-20. Available from: https://doi.org/10.47565/ndthdt.2022.49
• 40. Strugała M, Talarska D, Kalfoss M, Niewiadomski T, Rozmarynowska B, Dyk D. Perception of illness by patients treated with haemodialysis. Medical Research Journal [Internet]. 2019[cited 2024 Ap 20];4(4):193-200. Available from: https://journals.viamedica.pl/medical_research_journal/article/view/65755
• 41. Alharbi AA, Alraddadi RM, Alharbi AA, Alharbi YA. Comparison of Saudi Arabian hemodialysis and peritoneal dialysis patients’ illness perceptions. Renal Failure [Internet]. 2017[cited 2024 Ap 20];39(1):187-92. Available from: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/0886022X.2016.1256314
• 42. Mollaoğlu M, Candan F, Mollaoğlu M. Hemodiyalizde hastalık algısı ve umutsuzluk. Arch Clin Nephrol [Internet]. 2016[cited 2024 Ap 10];2(1):044-48. Available from: https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/50673695/ACN-2-114-libre.pdf?1480674729=&response-content-disposition=inline%3B+filename%3DIllness_Perception_and_Hopelessness_in_ H.pdf&Expires=1715067891&Signature=aEylavAZPzbywMYHfVCKsqCK-5Z9wBJ~bxcOti3AuiHjZzcF0FqNWKsmO4D9aaGO9nENI456xypkLK0cmp6AvDgBeO3SzlTHASBMylFgR9q~nRYXjk9wLefnc32NJuorPcd~3kMc W6k0mu6uOrrDMyj2J1czf3anCTP0OiCTgCyMse0QyJfHlJyZxHGfgDu360KceP6T~WK1jiEzgeDKWHwTnN706pH0rLtnD HQ~tFVUcm1PHKUJkeof4nNWB0BzG~pIP8R1KXIDdG~3TLHEmEqt1K20AgxCKB55lt-BNRe1nLOYlKwF8RfpBBFTUlOlsZSc0HpW86rksCD7rc5w__&Key-Pair-Id=APKAJLOHF5GGSLRBV4ZA
• 43. Cengiz DU, Sarıtaş SÇ. The effect of illness perception on hopelessness level of patients receiving hemodialysis. Turk J Nephrol [Internet]. 2019[cited 2023 Ap 10];28(4):257-62. Available from: https://www.turkjnephrol.org/Content/ files/sayilar/419/257-262.pdf
• 44. Muscat P, Weinman J, Farrugia E, Camilleri L, Chilcot J. Illness perceptions predict mortality in patients with predialysis chronic kidney disease: a prospective observational study. BMC Nephrol. 2020;21:537. Available from: https://doi.org/10.1186/s12882-020-02189-7
• 45. Alshraifeen A, Al-Rawashdeh S, Herth K, Alnuaimi K, Alzoubi F, Khraim F, Ashour A. The association between hope and quality of life in haemodialysis patients. British Journal of Nursing. 2020;29(21):1260-65. Available from: https://doi.org/10.12968/bjon.2020.29.21.1260
• 46. Rambod M, Pasyar N, Mokhtarizadeh M. Psychosocial, spiritual, and biomedical predictors of hope in hemodialysis patients. International Journal of Nephrology and Renovascular Disease [Internet]. 2020[cited 2023 Ap 10];163-69. Available from: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.2147/IJNRD.S255045
• 47. Vadaei S, Sahebalzamani M, Moghadam LF. Evaluation of mental health and hope in dialysis patients. Iranian Journal of Rehabilitation Research in Nursing [Internet]. 2019[cited 2024 Ap 10]; 6(2):132-9. Available from: file:///C:/Users/yagmu/Downloads/ijrn-v6n2p132-en%20(2).pdf
• 48. Tavassoli N, Darvishpour A, Mansour-Ghanaei R, Atrkarroushan Z. A correlational study of hope and its relationship with spiritual health on hemodialysis patients. J Educ Health Promot. 2019;8(1):146. doi:10.4103/jehp.jehp_461_18
• 49. Park GY, Yoo EK. A study on hope in hemodialysis patients. Adv Sci Technol Lett (Healthcare and Nursing). 2016;128:244–46. Available from: https://web.archive.org/web/20180604095817id_/http://onlinepresent.org/proceedings/vol128_2016/48.pdf
• 50. Zeabadi SM, Ranjbaran M, Rashvand F, Rostampourromdasht A, Hosseinigolafshani S. Predictors of hope in Iranian patients undergoing hemodialysis. Journal of Nephropharmacology [Internet]. 2022[cited 2024 Ap 20];11(2):e10415-e10415. Available from: file:///C:/Users/yagmu/Downloads/npj-11-e10415%20(3).pdf
• 51. Özmen S, Kocakaya K. Kanser hastalarında hasta güçlendirmenin yaşam kalitesi üzerindeki etkisi. İÜSHMYDerg. 2024;12(1):99-117. Available from: https://doi.org/10.33715/inonusaglik.1378070
• 52. Yılmaz A, Kar A, Kaya M. Hasta güçlendirme ve yaşam kalitesi ilişkisi. JOBS [Internet]. 2020[cited 2023 Ap 10];8(1):97-114. Available from: https://dergipark.org.tr/en/pub/jobs/article/682555
• 53. Larsson I, Bremander A, Andersson M. Patient empowerment and associations with disease activity and pain ‐related anlifestyle factors in patients with rheumatoid arthritis. ACR open rheumatology. 2021;3(12):842-49. https://doi.org/10.1002/acr2.11341
• 54. Zadeh KK, Li PKT, Tantisattamo E, Kumaraswami L, Liakopoulos V, Lui SF., ... & World Kidney Day Steering Committee Li Philip Kam Tao Kalantar-Zadeh Kamyar Andreoli Sharon Balducci Alessandro Dupuis Sophie Kumaraswami Latha Liakopoulos Vassilios Lui Siu-Fai Saadi Gamal Ulasi Ifeoma. Living well with kidney disease by patient and care-partner empowerment: kidney health for everyone everywhere. American Journal of Hypertension. 2021;34(2):220-25.https://doi.org/10.1093/ajh/hpaa213
• 55. Chiauzzi E, DasMahapatra P, Cochin E, Bunce M, Khoury R, Dave P. Factors in patient empowerment: a survey of an online patient research network. The Patient-Patient-Centered Outcomes Research [Internet]. 2016[cited 2023 Ap 10];9(6):511-23. Available from: https://link.springer.com/article/10.1007/s40271-016-0171-2
• 56. Andrade SV, Sesso R, Diniz DHMP. Hopelessness, suicide ideation, and depression in chronic kidney disease patients on hemodialysis or transplant recipients. J Bras Nefrol. 2015;37:55–63. https://doi.org/10.5935/0101-2800.20150009
• 57. Melo GAA, Silva RA, da Silva MFC, Galvao MTG, da Silva VM, Caetano JA. Religiosity and hope in patients with chronic renal failure: coping strategies. Int Arch Med [Internet]. 2016[cited 2023 Ap 20];9:1–9. Available from: https://repositorio.ufc.br/bitstream/riufc/23085/1/2016_art_gaamelo.pdf
• 58. Yücens B, Kotan VO, Özkayar N, Kotan Z, Yüksel RN, Bayram Ş, Dede F, Göka E. Kronik böbrek hastalığı olan hastalarda umut, kaygı, depresyon, başa çıkma stratejileri ve algılanan sosyal destek arasındaki ilişki . Düşünen Adam J Psikiyatri Neurol Sci [Internet]. 2019[cited 2023 Ap 10];32:43-51. Available from: https://acikerisim.afsu.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500. 12933/524/Beng%C3%BC_Y%C3%BCcens_070622.pdf?sequence=1
• 59. Bayan NH, Farahani MJ, Sedaghat N, Mehrabi S, Ramezani F. The Effect of Hope Therapy on the Management of Hemodialysis Outcomes: A Review Article. Cureus [Internet]. 2024[cited 2024 Ap 10];16(2):e54104. Available from: https://assets.cureus.com/uploads/review_article/pdf/212281/20240314-15907-1nkdrd8.pdf
• 60. Dalkılıç S, Kurtoğlu R. Hastaların tüketicileştirilmesi ve hasta güçlendirme USAYSAD [Internet]. 2021[cited 2023 Ap20];7(3):456-71. Available from: https://dergipark.org.tr/en/pub/usaysad/issue/67428/1050130