Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-esrâr İsimli Tefsirinde Ehl-i Beyt İzleri

Yıl 2023, , 393 - 422, 30.06.2023

Abdulalim Demir

https://doi.org/10.14395/hid.1243817

Öz

Büyük Selçuklu Devleti’nin önemli entelektüellerinden ve devlet adamlarından biri olan Şehristânî, birçok alanda eser yazmış çok yönlü bir âlimdir. Ömrünün sonlarına doğru bütün ilmî birikimini kullanarak mezhepler üstü kabul edilebilen Mefâtîhu’l-esrâr ve mesâbîhu’l-ebrâr isimli tefsirini yazmış ancak tefsiri bitirmeye ömrü vefa etmemiştir. Tefsiri incelendiğinde Ehl-i sünnet ve Şîa düşünce yapısına uygun görüşler serdettiği görülmektedir.
Tefsirinin nüzûl, nazm, kıssa, fıkıh, kıraat, sarf, nahiv, meânî, tefsir, lügat gibi başlıklarda ele aldığı konuları işleyiş tarzı Ehl-i sünnet tefsirlerinin üslup ve muhtevalarıyla büyük ölçüde benzeşmektedir. Şehristânî, mezkûr başlıklarda ekseriyetle Sünnî âlimlerden iktibaslar yapmaktadır. Ancak tefsirin en orijinal kısmını oluşturan esrâr başlıklarında âyetlere getirdiği derin yorumlarla ve Şiî düşünce sistemine yakın te’villerle Ehl-i sünnet’ten ayrışmaktadır. Bundan dolayı da mezhebî aidiyeti ile ilgili çeşitli görüşler ileri sürülmüştür.
Şehristânî’nin bazı âyetlerin tefsirinde bâtınî-hurûfî te’viller üretmesi, âyetlere derin anlamlar yüklemesi, Kur’ân kavramlarını kişilere hamlederek hitap cümleleri oluşturması, bazısına da sembolik anlamlar yükleyerek İsmâilî terminolojiyle aynı doğrultuda kullanması, onun Bâtınî-İsmâilî olduğuna yorumlanmış olmasına rağmen bu konuda kesin bir kanaat belirtmek oldukça zordur. Bununla birlikte bu yöntemini –Mustafa Öztürk’ünde belirttiği gibi– İmâmiyye’nin Ahbârî çizgisine felsefî bir derinlik kazandırma yolunda İsmâilî terimleri bir enstrüman olarak kullandığına da yormak mümkündür. Zira onun tefsirinde ortaya koyduğu kimlik, Bâtınî-İsmâilî kimlikten ziyade Şiî-İmâmî-Ahbârî bir kimliktir.
Şehristânî, tefsirinin mukaddimesinde esrâr başlıklarında yapmış olduğu yorum ve te’villerin bilgi kaynağının kendisi değil, Ehl-i beyt imamları olduğunu açıkça belirterek onların görüşlerine ayrı bir önem vermektedir. O, Allah’ın Kitabı’nın Hz. Peygamber’e indirildikten sonra onlarla muhafaza edildiğini, Kur’ân’la Ehl-i beyt’in asla birbirinden ayrılmayacağını ve âyetlerin Ehl-i beyt imamlarının görüşleriyle anlaşılabileceğini savunmaktadır. Bu minvalde tefsirinde onların görüşlerini yansıtan birçok rivayet ve görüş bulmak mümkündür. Kur’ân’ı reyle tefsir edilmesine de karşı çıkarak onu kendi görüşüyle açıklayan doğru da açıklasa hata ettiğini belirtmektedir. Tefsiri boyunca mezkûr başlıkta Hz. Ali ile Ehl-i beyt’inin ilmî birikimine yoğunlaşmakta ve onlardan gelen rivayetlere atıfta bulunarak tefsir yapmaktadır. Görüşlerine en fazla başvurduğu sahâbî, Şîa’nın masum ve ilk imam addettiği Hz. Ali’dir. Ondan sonra da Şîa’ya uygun yorumlar geliştirirken en fazla referansta bulunduğu kişilerin başında Ca‘fer es-Sâdık gelmektedir.
Şehristânî’nin kendine özgü bir yöntemle yazmış olduğu Mefâtîhu’l-esrâr adlı tefsiri üzerinde yapılan akademik çalışmalara bakıldığında farklı alanlarda birçok çalışmanın yapıldığı ortaya çıkarken, tefsirinde Şîa izleri ya da Ehl-i beyt ve Şiî yorum ile ilgili bir çalışma yapılmadığı görülmektedir. İtikâdî görüşleri hakkında çok şey söylenen Şehristânî’nin tefsirinde Şîa izlerini süren bir çalışmanın yapılmamış olması, konunun incelenmesini gerekli kılmaktadır. Bilindiği gibi her müfessir, kitabında rivayetleri işlerken kendisine has bir yöntem izlemektedir. Bu bağlamda çalışmamızın temel sorusu, “Şehristânî, âyetleri tefsir ederken Ehl-i beyt imamlarına ve Şîa kaynaklarına atıfta bulunmasının temel amacı nedir?” şeklindedir. Çalışma boyunca bu sorunun cevabı aranmakta ve ulaşılan bulgular üzerinden tefsirinin kuvvetli ve zayıf yönleri ortaya konulmakta ve müellifin mezhepsel aidiyeti hakkında bazı değerlendirmeler yapılmaktadır. Çalışmada tefsirin semeresi konumundaki esrâr bölümleri merkeze alınarak örnekler eşliğinde Ehl-i beyt izleri incelenmektedir. İlmî birikimi ile temayüz eden Şehristânî’nin tefsirinde Şîa rivayet kaynaklarını kullanma yöntemi, Şîa hadislerine ilgi ve vukufiyetinin ortaya konması önemli bir husus olduğundan makalede bunlar irdelenmekte ve tefsirinde kullanmış olduğu Şîa rivayetleri hakkında genel bir değerlendirmede bulunarak okuyucuya konuyla ilgili bazı tekliflerde bulunmaktadır

Anahtar Kelimeler

Hadis, Şehristânî, Mefâtîhu’l-esrâr, Tefsir, Ehl-i beyt

Traces of Ahl al-Bayt in Shahristani’s Tafsir Named Mafātīh al-Asrār

Öz

Shahristānī is a one of the important intellectuals and statesmen of the Great Seljuks, versatile scholar who has written works in many fields. Toward the end of his life, he wrote his tafsir called Mafātīh al-asrār and Mesābīh al-abrār, which can be considered as supra-sectarian/school, but he did not live long enough to finish the tafsir. When his tafsir is examined, it is seen that he presents views in accordance with the Ahl as-sunnah and Shia.
The subtitles of his tafsir, his thoughts on the reason for revelation, the relationship between the ayah/verses, parable, fiqh, qiraat/recitation, morphology, syntax, semantics, tafsir and lexicon, all these are largely similar to the style and content of the narrations and interpretations of Ahl as-sunnah. Shahristānī mostly makes use of Sunnī scholars in the relevant issues. However, it differs from Ahl as-sunnah with the deep interpretations he makes for the verses in the titles of asrār, which is the most original part of his tafsir: the interpretations close to the Shiite thought system. For this reason, various opinions have been put forward about his sectarian belonging.
Although Shahristānī's generating of esoteric-hurūfī interpretations in the interpretation of some verses, attributing deep meanings to the verses, creating salutation sentences by attributing the concepts of the Qur'ān to people, and using them in line with Ismāilī terminology by attributing symbolic meanings to some of them, have been interpreted that he is Bātinīyya-Ismāilīsm, it is very difficult to give a definite opinion on this matter. However, it is possible to attribute this method –as Mustafa Öztürk stated– to the use of Ismāilīsm terms as an instrument in order to give a philosophical depth to the Akhbārī line of Imāmiyya. Because the identity he revealed in his commentary is a Shiite-Imāmī-Akhbārī identity rather than a Bātinīyya-Ismāilīsm.
In the introduction, Shahristānī gives special importance to their opinion by clearly stating that the interpretations and ta'vils he has made on the titles of asrār are not the source of information, but the imams of the Ahl al-bayt. In this way, it is possible to find many narrations and opinions reflecting their views in his interpretation. He also opposes self-conceived interpretations of the Qur'an (tafsir bi’l-ra’y) and argues that the one who explains it with his own view makes a mistake whether he explains it correctly or not. Throughout his commentary, he concentrates on the scientific knowledge of Hazrat Ali and his Ahl al-bayt in the titles of asrār and interprets the Qur’an by referring to the narrations coming from them. The companion to whom he consulted the most is Hazrat Ali, whom Shia considers innocent and the first imam. After that, Ja'far al-Sādiq is one of the people Shahristānī refers most as he makes interpretations compatible with the Shia school.
When we look at the academic studies on Shahristānī’s Mafātīh al-Asrār, it is seen that many of those have been carried out in different fields. However, it is also seen that there is no study on the traces of Shia or Ahl al-bayt, and Shiite interpretations found in his tafsir. As it is known, every commentator follows a unique method while processing the narrations in his book. In this regard, the main question of our study is, "What is the main purpose of Shahristānī’s reference to Ahl al-bayt imams and Shia sources while interpreting the verses?" Throughout the study, the answer to this question is sought, and the strengths and weaknesses of his interpretation are scrutinized through the findings, and some evaluations are made about the sectarian identity of the author. In the study, the asrār sections are centered and the traces of the Ahl al-bayt are examined with examples. The method of using Shia narration sources in the commentary of Shahristānī, who is distinguished by his scientific knowledge. The interest and knowledge of Shia hadiths are examined in the essay by making a general assessment about the Shia narrations used in his commentary.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Shahristânî, Mafātīh al-Asrār, Tafsir, Ahlu’l-Bayt

Kaynakça

• Allâme el-Hillî, Cemâlüddîn el-Hasen (el-Hüseyn) b. Yûsuf b. Alî b. Mutahhar. Keşfü’l-yakîn fi fedâili Emîrü’l-Mü’minîn (as). thk. Hüseyin Dergâhî. Tahran: Vezâretü’l-İrşâd, 1. Basım., 1411.
• Arpa, Recep. “Mefâtîhu’l-Esrâr ve Mesâbîhu’l-Ebrâr Adlı Tefsirin Şehristânî’ye Aidiyeti Meselesi”. Usul İslam Araştırmaları 27/27 (2017), 19-48.
• Arpa, Recep. “Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-esrâr Adlı Tefsirinde Şahsî Mushaflar ve Sûre Tertipleri”. İslâm Araştırmaları Dergisi 38 (01 Aralık 2017), 45-87. https://doi.org/10.26570/isad.346788
• Ayyâşî, Muhammed b. Mes‘ûd el-. Tefsîrü’l-ʿAyyâşî. thk. Hâşim Resûlî. 2 Cilt. Tahran: Mektebetü’l-İlmiyyeti’l-İslâmiyye, 1. Basım., 1380.
• Âzerşeb, Muhammed Ali. “Ehl-i Beyt fî Re’yi Sâhibi el-Milel ve’n-Nihâl”. Turâsenâ 12/4 (1367), 7-21.
• Çurak, Halil. Abdülkerîm Şehristânî’nin Kelâmî Görüşleri. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Daftary, Farhad. İsmaililer: Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Demir, Abdulalim. İmâmiyye Şîası’nda Sahâbe Tasavvuru. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım., 2022.
• Demir, Abdulalim. Şehristânî’nin Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Tefsirindeki Yöntemi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Dinç, Ömer. “Sünnî-Şiî Tezleri Arasında Bir Kur’an Tarihi Okuması -‘Şehristânî Örneği’-”. Usul İslam Araştırmaları 22 (2014), 25-42.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedü Ebû Ya‘lâ el-Mevsilî. thk. Hüseyîn Selim Esed. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 2. Basım., 1990.
• Emînî, Allâme Abdülhüseyîn el-. el-Ğadîr fi’l-kitâbi ve’s-sünneti ve’l-edeb. 11 Cilt. Tahran: Dârü’l-Kutubi’l-İslâmiyye, 2. Basım., 1366.
• Eren, Muhammet Emin. “Bir Hadis Beş Yorum: 73 Fırka Hadisine Farklı Bazı Yaklaşımlar”. İslami Araştırmalar 29/2 (2018), 331-347.
• Feyz-i Kâşânî, Mollâ Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ b. Şâh Mahmûd-ı Kâşânî. el-Vâfî. 26 Cilt. İsfahan: Kütüphane-i İmâm Emîrü’l-Mu’minîn, 1. Basım., ts.
• Feyz-i Kâşânî, Mollâ Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ b. Şâh Mahmûd-ı Kâşânî. Tefsîrü’s-Sâfî. thk. Hüseyin A’lemî. 5 Cilt. Tahran: Mektebetü’s-Sadr, 2. Basım., 1415.
• Furât el-Kûfî, Furât b. İbrâhim. Tefsîru Furât el-Kûfî. Tahran: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-İslâmî., 1.Basım., 1410.
• Gümüşoğlu, Hasan. “Ehl-i Sünnet ve İmamiyye Şiasının Ehl-i Beyt Kavramına Yükledikleri Anlamlar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (15 Aralık 2014), 291-318. https://doi.org/10.18505/cuifd.254726
• Gümüşoğlu, Hasan. İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 7. Basım., 2016.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed b. Abdillah. el-Müstedrek ala’s-sahîhayn ve bi zeylihi et-Telhîs li’l-Hâfız ez-Zehebî. thk. Yûsuf Abdurrahmân Ma’reşî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Hilâlî, Süleym b. Kays el-. Kitâbu Süleym b. Kays el-Hilâlî. thk. Muhammed Bâkır ez-Zencânî. 3 Cilt. Kum: Menşûrâtü Delili Mâ, 5. Basım., 1428.
• Hûî, Ebü’l-Kâsım el-Mûsevî el-. el-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân. Envârü’l-Hüdâ, 1981.
• İbn Bâbeveyh, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ el-Kummî. ‘Uyuni ahbari’r-Rızâ. Tahrân: Neşr-i Cihân, 1. Basım., 1420.
• İbn Bâbeveyh, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyîn. el-Emâlî. Tahran: Kitâbçî, 6. Basım., 1418.
• İbn Bâbeveyh, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ali b. Hüseyîn. İlelü’ş-Şerâi‘. Kum: Mektebetü Dâverî, 1. Basım., 1427.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Ebû Hâmid İzzüddîn Abdülhamîd b. Hibetillâh b. Muhammed el-Medâinî. Şerhu Nehcü’l-Belâğa li İbn Ebü’l-Hadîd. Kum: Mektebu Âyetullah el-Me‘reşî en-Necefî, 1. Basım., 1404.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân bi tertîbi İbn Balabân. 18 Cilt. Beyrut: Muessetu’r-Risâle, 2. Basım., ts.
• İbn Huzeyme, Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme b. el-Muğîre b. Sâlih b. Bekr es-Sulemi en-Neysâburî. Sahihu İbn Huzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-‘Azâmî. Basım Yeri Yok: Mektebetu’l-İslâmî., 1980.
• İlhan, Avni. “Bâtıniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 5. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Keleş, Ahmet. “73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3 (K 2005), 25-45.
• Küleynî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Ya‘kûb b. İshâk er-Râzî. el-Kâfî. 25 Cilt. Kum: Dâru’l-Hadîs, 1. Basım., 1429.
• Mağribî, Nu‘mân b. Muhammed et-Temimî el-. Şerhu’l-ahbâr fî fezâili’l-eimmeti’l-ethâr. thk. Muhammed Hüseyin Celâlî. Kum: Cami‘e-i Müderrisîn, 1. Basım., 1409.
• Mayer, Toby. “Şehristânî’ye Göre Kur’ân’ın Sırları: Bir Ön Değerlendirme”. çev. Mehmet Kaya. Milal ve Nihal 5/1 (2008), 93-140.
• Meclisî, Muhammed Bâkır b. Muhammed Tâkî el-. Bihârü’l-envâr. 110 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım., 1403.
• Nu‘mân b. Muhammed, Ebû Hanîfe Nu‘mân b. Muhammed b. Mansûr el-Kādî et-Temîmî el-Kayrevânî. Deʿâʾimü’l-İslâm ve zikrü’l-helâl ve’l-harâm ve’l-kadâyâ ve’l-ahkâm ʿan ehli beyti Resûlillâh ʿaleyhi ve ʿaleyhim efdalü’s-salât. thk. Âsaf Ali Asgar Feyzî. Kahire: Dârü’l-Me’ârif, 1963.
• Okumuş, Mesut. “Muhammed b. Abdulkerim eş-Şehristânî, Mefâtîhu’l-esrâr ve,mesâbîhu’lebrâr (Kitap Tanıtımı)”. İslami İlimler Dergisi 5/1 (2010), 215-220.
• Öztürk, Mustafa. “Mefâtîhu’l-Esrâr Adlı Kur’an Tefsiri Bağlamında Ebü’l-Feth eş-Şehristânî’nin Mezhebî Kimliği Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/1 (2012), 1-41.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirin Hâlleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. basım., 2016.
• Rençber, Zeynep. Ebu’l-feth Muhammed eş-Şehristânî’de Mu’tezile ve Kolları. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Saffâr, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan b. Furuğ. Besâ’irü’d-derecât. Beyrut: Şirketü’l-Alemi li’l-Matbuât, 1. Basım., 2010.
• Sem’ânî, Abdulkerim b. Muhammed es-. el-Müntehab min Mu’cemi şüyuhi’l-İmâm el-Hâfız Ebî Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr es-Sem’ânî et-Temîmî. thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir. Riyâd: Dâru Âlemi’l-Kutub, 1996.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm eş-. Tefsîru’ş-Şehristânî Mefâtîhu’l-esrâr ve mesâbîhu’l-ebrâr. thk. Muhammed Ali Âzerşeb. 2 Cilt. Tahran: Merkezü’l-Buhûs ve’d-Dirâsât li’t-Turâsi’l-Mahtût, 1. Basım., 2008.
• Taberî el-Âmilî, Muhammed b. Cerir b. Rustem et-. el-Müsterşid fi imâmeti Ali b. Ebî Tâlib (as). thk. Ahmed Mahmudî. Kum: Kuşanpur, 1. Basım., 1415.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl et-. el-İhticâc ala Ehli’l-Lucâc. thk. Muhammed Bâkır el-Horasân. 2 Cilt. Meşhed: Nâşir-i Murtezâ, 1. Basım., ts.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ Ebû Îsâ es-Sulemî et-. el-Câmi‘u’s-sahîh sünenü’t-Tirmizî. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 7 Cilt. b.y.: y.y., 1968.
• Toru, Ümit. “Ashâbü’l-Hadîs Makâlât Geleneğinde İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik Algısı”. 2/449-468. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Toru, Ümit. Olgu İle Kurgu Arasında Eş’ârî Geleneğin Şiîlik İddiası. Ankara: Astana yayınları, 1. Basım., 2020.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. el-Emâlî. Kum: Dâru’s-Sekâfe, 1. Basım., 1414.
• Yıldırım, Ahmet. “Kur’ân ve Sünnete İşârî ve Bâtınî Yaklaşımlar”. İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. ed. Bünyamin Erul. İstanbul: Kuramer Yayınları, 1. Basım., 2020.
• Zeynelâbidîn, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî b. Ebî Tâlib. es-Sahîfetü’l-kâmiletü’s-seccâdiyye. çev. Mir Seccat Karakuş. İstanbul: Kevser Yayınları, 3. Basım., 2013.