Evliya Çelebi’nin Osmanlı Coğrafyasındaki Medreselerle İlgili İzlenimleri

Yıl 2024, , 371 - 392, 30.06.2024

Kasım Kocaman , Şeref Göküş

https://doi.org/10.14395/hid.1437833

Öz

Bu çalışmanın amacı; Evliya Çelebi’nin yaptığı geziler sırasında kaleme aldığı Seyahatname isimli eserinde, Osmanlı coğrafyasında bulunan medreseler hakkındaki izlenimlerini ve tespitlerini belirtmektir. Seyahatname pek çok alanda veri kaynağı olarak kullanılmakla birlikte, medreselere dair içerdiği bilgiler bir bütün olarak incelendiğinde her hangi bir çalışmaya konu yapılmadığı müşahede edilmiştir. 17. yüzyılda yazılan söz konusu eserin ilgili bölümleri analiz edilerek Osmanlıdaki medrese yapısına/sistemine ışık tutmayı hedefleyen bu çalışma, doküman incelemesi yöntemiyle oluşturulmuştur. Veriler, yazarlarca oluşturulan temalar altında ele alınıp değerlendirilmiştir. Böylece Seyahatnamede dağınık halde bulunan bilgilerden, müellifin tespit, gözlem ve değerlendirmelerinden hareketle medreselerle ilgili bir bütünlük yakalanmaya çalışılmıştır. Seyahatname incelendiğinde, ele alınan konuyla alakalı şu hususlara yönelik bilgi edinilmektedir: Medrese eğitiminin mimari açıdan çok farklı mekânlarda, müstakil medrese binalarının yanında camilerde, tekkelerde, çok yaygın olmamakla birlikte seyyar çadırlarda ve namazgâhlarda dahi verildiği tespit edilmiştir. Bu bağlamda örgün eğitim kurumu olan medreselerdeki eğitimin benzerinin cami, mescit ve tekke gibi yaygın din eğitimi kurumlarında da gerçekleştirilmesinin tespit edilmesi oldukça anlamlıdır. Bu yaygın din eğitimi kurumlarına Evliya Çelebi’nin eserinin ilgili yerlerinde medrese başlığında da yer vermesi, günümüzde de kullanılan “medrese usulü” eğitim anlayışını akla getirmektedir. Aynı zamanda cami, mescit ve tekke gibi yapıların İslam coğrafyasının bazı bölgelerinde –Kahire gibi- çok fonksiyonlu olmaları Evliya Çelebi’yi, bir mimari yapıyı gerek cami gerekse medrese alt başlıklarında yer vermeye sevk etmiş olmalıdır. Nitekim çağdaş araştırmacılar bahsi geçen yapıları, hangi kategori içerisinde değerlendirilecekleri konusunda zorlukların olduğunu dile getirmişlerdir. Seyahatnamede ilgi çeken bilgilerden biri de “seyyar medrese” olgusudur. Osmanlı eğitim ve medrese tarihi üzerine yapılan çalışmalarda İlhanlı Devleti’nde olmasına rağmen, Osmanlı Devleti’nde seyyar medreselerin bulunmadığı noktasındaki bilgilerin, Seyahatname veri kaynağı kabul edilmesi durumunda tashih edilmesi gerektiği sonucuna bizi götürmektedir. Medresenin bulunduğu mahallin havasının ve suyunun nezih, avlusunun havuzlu, güzel kokulu çiçek ve ağaçlarla bezenmiş olmasının öğrencilerin akademik başarıları ve öğrenme potansiyelleri üzerindeki olumlu etkisine vurgu yapılması pedagojik açıdan önemlidir. Seyahatnamede medreselerin bahçe ve çevre düzenlemelerine dair yapılan değerlendirmeler, okul binalarının iç ve dış fiziki özellikleri, bahçe düzenlemelerinin eğitimin verimi ve kalitesi üzerindeki etkisinin vurgulandığı günümüzde daha da anlamlı hale gelmektedir. Medreseler, genel olarak vakıflar tarafından sağlanan imkânlarla varlığını devam ettirmişlerdir. Bununla beraber vakıf gelirlerinin ülkenin her yerinde aynı olmaması, finansman ve buna bağlı olarak eğitim konusunda belli bir standardın oluşmasını da etkilemiştir. Medreselere mali anlamda destek veren vakıfların ekonomik gücüne göre orada çalışan hocaların, talebelerin ve diğer yardımcı hizmetlilerinin ihtiyaçları karşılanmıştır. Medrese talebeleri ve hocalarının yemek ihtiyaçlarını giderdiği imaretlerdeki yemek menülerinin oldukça mütevazı olduğu, medrese hücrelerinin mefruşatının çok donanımlı olmadığı, hatta bazı medreselerde bir hasırın dahi bulunmadığı da yine Seyahatnamede yer alan bilgiler arasındadır. Seyahatnamede medreselere dair dikkat çeken tespitlerden biri de suhte isyanlarına dair malumattır. Alanda yapılan çalışmalarda kanunu kadime riayet edilmediği, ilim ve devlet yapısındaki dejenerasyonundan dolayı medreselerin giderek kalitesinin ve ilmi veriminin düşmesinden bahsedilmesine rağmen, “eşkıyalık”, “isyan” gibi siyasi anlamları da olan kavramlar bağlamında medreseli isyanlarına çok fazla değinilmediği fark edilmektedir. Ne var ki medreselerde eğitim gören ve suhte denilen talebelerin bir kısmının Osmanlı’nın Anadolu ve Balkan coğrafyalarında devletin yaşadığı siyasi, sosyal ve ekonomik sorunların etkisiyle bir takım isyan hareketlerine iştirak ettikleri, ahlaki zafiyet içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Bu durum, bir ülkenin eğitim sisteminin, diğer siyasi ve sosyal olgulardan da etkilendiğini göstermesi bakımından önemlidir. Medreselerde genel olarak dini ilimlerin öğretiminin yapıldığı, bunun yanında akli-felsefi ilimlerin öğretiminin ihmal edilmediği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Osmanlı Devleti, Medreseler, Evliya Çelebi, Seyahatname

Etik Beyan

Çalışmamız her hangi bir etik kurul beyanını gerektirecek nitelikte değildir. Etik ihlal gerçekleştirilmemiştir.

Evliya Celebi’s Impressions about Madrassas in the Ottoman Geography

Öz

The aim of this study is to present Evliya Çelebi's impressions and findings about the madrasahs in the Ottoman geography in his Seyahatname, which he wrote during his travels. Although Seyahatname is used as a source of data in many fields, when the information it contains on madrasahs is analyzed as a whole, it has been observed that it has not been the subject of any study. This study, which aims to shed light on the madrasah structure/system in the Ottoman Empire by analyzing the relevant sections of the work in question written in the 17th century, was based on document analysis method. The data were analyzed and evaluated under the themes created by the authors. In this way, an attempt has been made to capture a unity about madrasahs based on the information scattered in the Seyahatname and the author's findings, observations and evaluations. When Seyahatname is analyzed, information is obtained on the following issues related to the subject under discussion: It has been determined that madrasah education is given in very different places in terms of architecture, in addition to detached madrasah buildings, in mosques and tekkes, and although it is not very common, even in mobile tents and outdoor prayer places. In this context, it is very meaningful to find that the education similar to the madrasahs, which are formal education institutions, is also provided in non-formal religious education institutions such as mosques, masjids and tekkes. The fact that Evliya Çelebi includes these non-formal religious education institutions under the title of madrasah in the relevant parts of his work brings to mind the "madrasah-style" education approach that is also used today. At the same time, the multifunctionality of structures such as mosques, masjids and tekkes in some regions of the Islamic geography - such as Cairo - must have led Evliya Çelebi to include an architectural structure under the subheadings of both mosque and madrasa. As a matter of fact, contemporary researchers have expressed that there are difficulties in determining which category these buildings should be evaluated under. One of the interesting pieces of information in Seyahatname is the "mobile madrasah" phenomenon. Accepting the Seyahatname as a data source leads us to the conclusion that, in the studies on Ottoman education and madrasah history, the information that there were no mobile madrasahs in the Ottoman Empire, although they were in the Ilkhanid State, should be corrected. It is pedagogically important to emphasize the positive impact on students' academic achievement and learning potential of having decent air and water, a courtyard with a pool, fragrant flowers, and trees where the madrasah is located. The evaluations made in Seyahatname on the garden and environmental arrangements of madrasahs become even more meaningful today when the internal and external physical characteristics of school buildings and the effect of garden arrangements on the efficiency and quality of education are emphasized. Madrasahs generally continued their existence with the means provided by foundations. However, the fact that foundation revenues were not the same in all parts of the country also affected the formation of a certain standard in financing and, accordingly, education. Depending on the economic power of the foundations that financially supported the madrasahs, the needs of the teachers, students, and other auxiliary staff were met. It is also among the information in Seyahatname that the food menus in the imaret, where madrasa students and teachers met their food needs, were quite modest, the furnishings of the madrasa cells were not very well equipped, and some madrasas did not even have a mat. One of the noteworthy observations about madrasas in Seyahatname is the information on the Suhte rebellions. Although it is mentioned in the studies conducted in the field that the law is not respected and that the quality and scientific efficiency of the madrasahs are gradually decreasing due to the degeneration in the science and state structure, it is noticed that the madrasah rebellions are not mentioned much in the context of concepts such as "banditry" and "rebellion", which also have political meanings. However, it is understood that some of the students, who were educated in madrasas and called suhte, participated in some rebellion movements due to the political, social, and economic problems experienced by the state in the Anatolian and Balkan regions of the Ottoman Empire, and that they were in a state of moral weakness. This situation is important as it shows that the education system of a country is also affected by other political and social phenomena. It is understood that religious sciences were generally taught in madrasas, while the teaching of rational-philosophical sciences was not neglected.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Ottoman Empire, Madrasahs, Evliya Çelebi, Seyahatname

Kaynakça

• Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celâli İsyanları. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Aktepe, Münir. “İzmir Şehri Osmanlı Medreseleri Hakkında Ön Bilgi”. Tarih Dergisi 26 (1972), 97-118.
• Algar, Hamid. “Molla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/238-239. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Alkan, Mustafa. “Softa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/342-343. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Alpargu, Mehmet. “Nogaylar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/202-204. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri 1. 2 Cilt. İstanbul: İFAV Yayınları, 2005.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Bütçelerin Masraf Fasılları”. İktisat Fakültesi Mecmuası 17/1-4 (1956), 311-325.
• Bay, Abdullah. “Modernleşme Dönemi Osmanlı Taşra Medreseleri: Kastamonu Medreseleri ve Taşrada Medrese Hayatı”. Karadeniz Araştırmaları Dergisi 33/33 (2012), 59-95.
• Beksaç, Engin. “Eyvan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/12-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Berkley, Jonathan. Ortaçağ Kahire’sinde Bilginin İntikali İslami Bilginin Sosyal Tarihi. çev. İsmail Eriş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Beyazıt, Yasemin. “Osmanlı Eğitim Sistemi İçerisinde Buk’a Medreselerinin Yeri”. Osmanlı Medreseleri Eğitim Yönetim ve Finans. 273-395. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2019.
• Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Bowen, Harold. British Contributions to Turkish Studies. London: Longmans Green & CO, 1945.
• Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/323-327. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Cantay, Tanju. “Avlu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/120-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Chermberlain, Michael. Ortaçağ’da Bilgi ve Sosyal Pratik. çev. Büşra Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Koçi Bey Risaleleri. çev. Seda Çakmakcıoğlu. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Çataloluk, Suzan. “Seyehatnameler ve Gerçekleri”. Türk Yurdu 33/310 (2013), 297-301.
• Durukan, Aynur. “Köşkmedrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/282-283. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Evliyâ Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, , 1999.
• Evliyâ Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, , 1999.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, , 2001.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,, 2002.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları., 2003.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Evliyâ Çelebi. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. 9 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2005.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesiç 9 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi . 9 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Eyice, Semavi. “Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/56-90. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Eyice, Semavi. “Hüsrev Paşa Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/49-51. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Görgün, Tahsin. “Îcî, Adudüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/410-414. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Gündüz, Mustafa. “Bazı XIX. Yüzyıl Batılı Seyahatnamelerine Göre Osmanlı’da Eğitim, Bilim ve Kültür”. Türk Yurdu 33/310 (2013), 200-221.
• Heyd, Uriel. Studies in Criminal Law. Oxford: Clarenden Pres, 1973.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Medreseler Neydi? Ne Değildi? İstanbul: Kronik Yayınları, 2019.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Osmanlı Bilim Mirası. 2 Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. “Osmanlı Medrese Geleneğinin Doğuşu”. Belleten 66/247 (20 Aralık 2002), 849- 904. https://doi.org/10.37879/belleten.2002.849
• İlgürel, Mücteba. “Evliya Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/529-533. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İpşirli, Mehmet. “Cihet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/546-548. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İpşirli, Mehmet. “Çömez”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/300. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İpşirli, Mehmet. “Dânişmend”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/464-465. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• İpşirli, Mehmet. “Dersiâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/185-186. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• İpşirli, Mehmet. Osmanlı İlmiyesi. İstanbul: Kronik Yayınları, 2021.
• İpşirli, Mehmet. “Osmanlı İstanbul’unda Geleneksel Eğitim ve Ulema”. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. 9/34-67. İstanbul: İBB Kültür AŞ., 2015.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim- Riyâzî ve Tabiî İlimler. İstanbul: Küre Yayınları, 2019.
• Kara, Mustafa. “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Kevâkib-i Seb’a Risâlesi. çev. Nasuhi Ünal Karaarslan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015. Kâtip Çelebi. Mîzânü’l-Hakk Fî İhtiyâri’l-Ehakk. çev. Orhan Şaik Gökyay - Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analiz Yöntemi Olarak Doküman Analizi”. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/15 (17 Haziran 2020), 170-189.
• Kiel, Machiel - Gara, Eleni. “Karaferya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/391-394. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Koç, Yunus. “XVI. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı İmparatorluğunda Suhte Olayları”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD) 18 (01 Haziran 2013), 147-159.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleriyle ve Kitabeleriyle Konya Tarihi. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2007.
• Köse, Ensar. “İçel Sancağında Kargaşa: Suhte Fesadı (1576-1606)”. Çukurova Araştırmaları Dergisi 3/1 (2017), 22-51. http://dx.doi.org/10.18560/cukurova.1070
• Köşklü, Zerrin. 17. Ve 18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinin Tipolojisi I. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Kundakçı, Sibel. “Kastamonu, Bolu ve Çankırı Sancaklarında Suhte Olayları (1559-1576)”. Abant Sosyal Bilimler Dergisi 22/3 (30 Kasım 2022), 1155-1170. https://doi.org/10.11616/asbi.1146757
• Maden, Sedat. “Türk Edebiyatında Seyahatnameler ve Gezi Yazıları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 15/37 (28 Şubat 2010), 147-158.
• Makdisi, George. Ortaçağ’da Yüksek Öğretim İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu - Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Mete, Zekai. “Muhassıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/20-21. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Mülayim, Selçuk. “Karatay Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/475-476. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Nalçacı, Nida N. “İstanbul’un Tarihsel Kaynakları Olarak Seyahatnameler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8/16 (2011), 523-562.
• Orman, İsmail. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/538-540. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/46-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özcan, Abdülkadir. “Osmanlı Tarihçiliğine ve Tarih Kaynaklarına Genel Bir Bakış”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 1 (2013), 271-293.
• Özdemir, Ayşe. “Okul Bahçesi Peyzaj Tasarımı Anlayışındaki Değişim ve Bu Değişimin Uygulamaya Yansımalarının Bartın Kenti Örneğinde İrdelenmesi”. Bartın Osman Fakültesi Dergisi 13/19 (2011), 41-51.
• Özkan, Umut Birkan. Eğitim Bilimleri Araştırmaları İçin Doküman İnceleme Yöntemi. Ankara: Pegem Akademi, 6. Basım., 2023.
• Sayılı, Aydın. “Ortaçağ İslam Dünyasındaki İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri (Avrupa İle Mukayese)”. DTCF Felsefe Araştırmaları Dergisi I (1963), 5-59.
• Sayılı, Aydın. “Üçüncü Murad’ın İstanbul Rasathanesindeki Mücessem Yer Küresi ve Avrupa ile Kültürel Temaslar”. Belleten 25/99 (1961), 397-446.
• Sayılı, Aydın. “Vâcidiyye Medresesi, Kütahya’da Bir Ortaçağ Türk Rasathanesi”. Belleten 12/47 (1948), 655-666.
• Subki, Taceddin. Mu’idü’n-Niam Makam ve Meslek Ahlakı. çev. Harun Yılmaz - Muhammed Enes Midilli. İstanbul: Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Şirin, İbrahim. “Seyahatnamelerin Sosyo-Ekonomik, Sosyo-Kültürel ve Düşünce Tarihi Yazımındaki Yeri ve Önemi”. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi 14 (2012), 101-113.
• Tanıdı, Duygu. “16. Yüzyılda Kandıra’nın Huzursuz Tarihi”. Near East Historical Review 11/3 (2021), 47-59. http://dx.doi.org/10.29228/nehrreview. 51448
• Tanman, Baha. “Hücre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/455-456. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Tarım Ertuğ, Zeynep. “İmaret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/219-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Taşköprülüzade. Osmanlı Bilginleri. çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Tezcan, Nuran. “Seyahatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/16-19. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Üçel-Aybet, Gülgün. Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699). İstanbul: İletişim Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Vural, Hüccet - Yılmaz, Sevgi. “İlköğretim Okul Bahçesi Peyzaj Uygulamalarının Eğitim Öğretim ve Öğrencilere Katkıları”. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 8/2 (2018), 247-256. https://doi.org/10.21597/jist.428972
• Yakupoğlu, Kenan. Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2006.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/479-486. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yediyıldız, Bahaeddin. XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.
• Yılmaz, Hasan. “Erzurum Kenti Okul Bahçelerinin Peyzaj Mimarlığı İlkeleri Yönünden İncelenmesi”. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 26/4 (1995), 537-547.
• Yılmaz, Savaş. “III. Murat Döneminde Eşkıya Suhtelerle Yapılan Müzakere Üzerine Bir Değerlendirme”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 32/45 (31 Aralık 2018), 61-82.
• Zengin, Zeki Salih. “Medreseden Üniversiteye”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 8/2 (2008), 211-221.