İlk Hâricîlerde (Muhakkime-i Ûlâ) Tahkim – Tekfir İlişkisi

Yıl 2022, Cilt: 21 Sayı: 2, 947 - 976, 30.12.2022

Hakan Atalay

https://doi.org/10.14395/hid.1145850

Öz

Belirli olaylara bağlı olarak ortaya çıkan muhtelif itikadî görüşler, siyasî-itikadî fırkalaşmaların teşekkülündeki belirgin unsurlar olmakla kalmayarak, söz konusu mezhebin üzerinde bir etiket halini almaktadır. Hâricîlik mezhebi söz konusu olduğunda akla gelen ilk çağrışım, tekfir olgusudur. Mezhepler hakkında diğer bir önemli nokta da, görüşlerin sabit halde kalmayıp, süreç içerisinde değişerek ve dönüşerek birtakım kırılmalar yaşamasıdır. Bu bağlamda mezhepler üzerine yapışmış ve etiket haline gelmiş genel ve yaygın algıdan arınarak ve süreç takibi yaparak bu görüşlerin analiz edilmesi, söz konusu mezheplerin ve bunları oluşturan görüşlerin sağlıklı bir şekilde anlaşılması adına kaçınılmaz bir gerekliliktir. Bilindiği üzere Hâricîlik, kökenleri Hz. Osman dönemine dayanmakla birlikte esas itibariyle Hz. Ali ile Muâviye ve taraftarları arasında vuku bulan Sıffîn savaşı esnasında tahkim olayıyla ortaya çıkan, tahkime razı olan Müslümanları tekfir ederek Hz. Ali’nin ordusundan ayrılan topluluğu ifade etmektedir. Tahkimi kabul etmesinden ötürü Hz. Ali’den ayrılan Hâricîler, Harûrâ’da birleşerek Abdullah b. Vehb er-Râsıbî’ye emir olarak biat etmişler, sonrasında ise Nehrevân’da Hz. Ali ve taraftarlarına karşı savaşmışlardır. Böylelikle kendileri dışındaki Müslümanlardan teberrî ederek ilk siyasî-itikadî fırkalaşmayı oluşturmuşlardır. İlerleyen süreçte ise Nâfî b. Ezrâk’ın, kendisiyle birlikte cihat etmek üzere hicret etmeyen -diğer Hâricîler dahil olmak üzere- herkesi kâfir ve müşrik olmakla itham etmesiyle Ezârika alt fırkası oluşmuş; buna karşın Nâfî’nin aşırı tavrına karşı çıkan Necde b. Âmir ve Abdullah b. İbâz gibi isimlerle beraber Hâricîliğin diğer alt fırkaları oluşmaya başlamıştır. Bu süreç, Hâricî iman anlayışının teorik zemine oturması ve tartışılması açısından da önemli olmakla birlikte, bizim esas odaklanacağımız husus, bu süreçten önce oluşan ilk Hâricîliğin, “büyük günah işleyenleri tekfir edenler” şeklinde bir genellemeciliğe tabi tutulması problemidir. Bu sorun, makâlât yazarlarının genel olarak mezhepleri sırf kelâmî boyutuyla ele almasından ve Hâricîliği tekfir üzerinden okurken konuya doğrudan iman-amel ilişkisi bağlamında yaklaşılmasından kaynaklanmaktadır. Halbuki ilk aşamada henüz bu konudaki tartışmaların başladığını söylemek mümkün değildir. Dolayısıyla ilk Hâricîlerin, diğer adıyla Muhakkime-i Ûlâ’nın tutumunu böyle bir bakış açısıyla değerlendirmek, anakronizme yol açmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Hâricîliği “büyük günah işleyenleri tekfir edenler” şeklinde resmeden yaygın etiketleştirici ithamın sorunlu oluşuna dikkat çekerek, ilk Hâricîlerin tekfirci tutumunu bu yaygın algıdan arınmış olarak değerlendirmeye tabi tutmaktır. Bu bağlamda diğer Hâricî alt fırkalardan önce teşekkül etmiş ilk Hâricîlerdeki tekfirin, büyük günah-tekfir ilişkisi ya da amel-iman ilişkisi gibi salt kelâmî tartışmalar üzerinden anlaşılması yerine, kendi tarihsel zemininde gerçekleşen olaylarla irtibat kurularak analiz edilmesine önem verilmiştir. Bu husus, Hâricîlikteki tekfir olgusunun tekdüze bir mahiyet arz etmekten ziyade, tarihsel süreçte evrilerek dönüşüme uğradığını göstermek bakımından önemlidir. Ayrıca bu çalışmada dikkat çekilen hususlar, Müslümanlar arasında ilk defa vuku bulan tekfir olgusunun anlaşılması açısından olduğu kadar, söz konusu gerilimlerin ve doğurduğu sonuçların doğru bir şekilde anlaşılıp yorumlanması adına da önemli ip uçları sunmaktadır. Bu noktadaki tespitlerimizden birisi, bu aşamadaki tekfirciliğin, doğrudan büyük günah meselesine dayanmadığı, aksine büyük ölçüde din-siyaset iç içeliğinden kaynaklı bir durum olduğu hususudur. Nitekim Muhakkime, bir taraftan “Müslümanların emîrine muhalefet” sebebiyle Muâviye ve taraftarlarını tekfir ederken, diğer taraftan, “Müslümanların kanını dökmeyi helal sayan” bu kesime karşı savaşmayı durdurması ve bunların hükmüne razı olması sebebiyle Hz. Ali ve taraftarlarını tekfir etmişlerdir. Dolayısıyla buradaki tekfirin büyük günah tartışmasından bağımsız, siyasî boyutu ağır basan bir olgu olduğu görülmektedir. Araştırmamızda dikkat çekilen diğer bir önemli tespit de, küfür kavramının içerdiği geniş anlam ağının yanı sıra, belirli şahısları küfürle itham eden bir tutumun Hâricîlerden önce de vaki olmasıdır. Bu iki husustan hareketle, ilk Hâricîlerdeki küfür ve tekfir ithamlarının mutlak manada bir irtidat manasında anlaşılmayabileceği ihtimali söz konusudur. Bu doğrultuda, küfür ve kâfirlik ithamları, kesinlik bulunmamakla beraber, “nimet küfrü” anlamında değerlendirilmeye müsaittir. Makalemizde makâlât ve milel-nihal türü eserlerin yanı sıra, tarih eserlerinden yararlanılarak, ilk Hâricîlerin tahkim olayına karşı tepkilerinin sebepleri ele alınmış, küfür ithamlarının bulunduğu rivayetler karşılaştırmalı olarak değerlendirmeye tabi tutulmuştur. İslâm mezhepleri Tarihi’nin yöntemi çerçevesinde yürütülen çalışmamız, fikirlerin hadiselerle irtibatı kurularak, fikirler üzerinde derinleşme ve süreç takibi gibi ilkelerle yürütülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslâm Mezhepleri, Makâlât, Hâricîlik, Muhakkime, Tekfir, Küfür, Tahkim

Destekleyen Kurum

Tübitak

Proje Numarası

2214-A

Arbitration (Taḥkīm) – Takfīr Relationship in the First Kharijites (al-Muḥakkima al-Ūlā)

Öz

Besides being religious structures, sects are human formations which have political and social dimensions. Various theological views that emerged due to certain events are not only prominent elements in the formation of political-theological schisms but may also become a label on the said sect. In the case of Kharijism, the first connotation that comes to mind is the phenomenon of takfīr. Another important point about the sects is that the views do not remain stable, but change and transform in the process and experience some breaks. In order to understand the sects and their views that make them up in a healty way, it is an inevitable necessity to analyze these by following their historical processes and by getting rid of the general and widespread perception that has become a label to the sects. As it is known, Khawārij started to take its place on history by blaming by “kufr”/apostasy the Muslims who consented to arbitration during the Battle of Siffīn, a conflict between ʿAlī and Muʿāwiya and their supporters. The Kharijites gathered in Kharūrā and pledged allegiance to Abdullah ibn Wahb al-Rāsibī as an amīr. In this way, they separated by taking a distance against other Muslims. The point that we want to draw attention to is the problem of subjecting the Kharijites to a generalization such as "accussation by takfīr those who commit major sins". This problem arises from the fact that the heresiographies generally deal the sects with their purely theological dimension, approaching to this subject in the context of faith-deed relationship. However, it is not possible to say that the discussions on this issue have started at the first stage yet. Therefore, to evaluate the attitude of the first Kharijites, also known as al-Muḥakkima al-Ūlā, from such a point of view, leads to anachronism. The aim of this study is to evaluate the blasphemy/takfirist attitude of the first Kharijites as free from this widespread perception, by drawing attention to the problematic nature of the widespread labeling accusation that portrays Kharijites as "takfirs of those who commit major sins". In this context, it is given importance to analyze the takfīr of al-Muḥakkima, which was formed before the other Kharijites, by making contact with the events that took place in its own historical ground, rather than dealing with purely theological discussions such as the great sin-takfīr relationship or the relationship between deeds and faith. One of our determinations at this point is that the takfirism at this stage is not directly based on the relationship of major sin, but on the contrary, it is largely a situation arising from the intertwining of religion and politics. Al-Muḥakkima, on the one hand, seen as kuffār or accused by kufr Muawiya and his supporters due to "opposition to the Muslim's amīr". On the other hand, they accused by kufr ʿAlī and his followers because they stopped fighting against Muʿāwiya and his supporters, the group that "considered shedding the blood of Muslims ḥalāl" and accepted their rules. Therefore, we can see that the takfīr here is a phenomenon independent of the great sin debate, so it has a predominant political dimension. The main point to be emphasized in our research is that associating takfirism in al-Muḥakkima directly with "major sin", which is a theoretical theological debate, is not a healthy approach to understand takfirism at this point. Because the discussions about the relationship between deeds and faith was not visible at this stage. On the contrary, the takfirist attitude is largely due to the intertwining of religion and politics. So there is on the one hand takfīr due to "opposition to the command of the Muslims", and on the other hand, there is takfīr due to reasons such as "stopping the war with wars against the Muslims/consent to their rule". From this point of view, the takfirism of the first Kharijites should be analyzed independently of the theological dimension that was formed in the later period. Moreover, we constated that the blaming attitude with kufr existed before the Kharijites. Another point that this study draws attention to is that, considering the wide meaning network of the concept of “kufr”, the accusations of kufr in the first Kharijites may not be understood in the absolute sense of apostasy, that’s to say "irtidād". Contrarily, they are suitable to be evaluated as "ingratitude” or “denying the blessings”, that’s to say "kufr an-ni’ma".

Anahtar Kelimeler

Islamic Sects, Heresiography, Kharijism, Muḥakkima, Takfīr, Kufr, Taḥkīm

Proje Numarası

2214-A

Kaynakça

• (Müellifi Meçhul 3./9. yy.). Ahbâru’d-devleti’l-Abbâsiyye. nşr. Abdülazîz ed-Dûrî. Beyrut: Dâru’t-Tâlia, 1997.
• Abdurrâzık, Mahmûd İsmail. “Haricîler ve Tahkim Olayı Etrafındaki Tartışmalar”, Haricîlik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında Din Siyaset İlişkisi. haz. Adnan Demircan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015: 167-192.
• Akbulut, Ahmet. “Hariciliğin Siyasî Görüşlerinin İtikadileşmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31/1 (1989): 331-348.
• Akoğlu, Muharrem. “Hâricîliğin Ortaya Çıkmasında Etkili Olan Sosyo-Kültürel Faktörler”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 9 (2000): 503-522.
• Ayar, Kenan. “Hâricîlerin Hz. Ali’den Ayrılış Süreci”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/1 (2008): 45-88.
• Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-Firak. Beyrut: Dâru’l-Âfaki’l-Cedîde, 1977.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib. Temhîdü’l-evâil fî telhîsi’d-delâil, thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfe, 1987.
• Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr – Riyâd Zirikli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Beroje, Sahip. “İslâm Hukukunda İrtidat Cezasına Yeni Bir Yaklaşım”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/4 (2004): 308-323.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhah: Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 1987.
• Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbü’l-Makâlât: İtikâdî Mezheplere Yönelik Klasik Bir Eleştiri. çev. Özkan Şimşek - A. İskender Sarıca - Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Demircan, Adnan. “Ali b. Ebî Tâlib’i, Tahkimi Kabule Zorlayanlar Üzerine”. İSTEM Dergisi 3/6 (2005): 51-58.
• Demircan, Adnan. “Üçüncü Halife Osman’a Yöneltilen Bazı Eleştirilere Bâkıllânî’nin Cevapları”. İSTEM Dergisi 4/8 (2006): 9-20.
• Demircan, Adnan. Hâricîlerin Siyasî Faaliyetleri. İstanbul: Beyan Yayınları, 2015.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvud. el-Ahbâru’t-tıvâl, thk. Abdulmun‘im Âmir. Kâhire: Dâru İhyâu’l-Kitâbi’l-Arabî, 1960.
• Ebû Hanîfe, Nûmân b. Sâbît. el-Âlim ve’l-Müteallim: Kelami Tartışmalar. çev. Mustafa Öz, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Eş‘arî, Ebû’l-Hasen Ali b. İsmâil. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden, 1980.
• Fâris, Tâhâ Muhammed. Beyne’l-küfr ve’t-tekfîr fî dav’i’l-kitâb ve’s-sünne. Beyrut: Şirketü’r-Reyyân, 2015.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîliğin Doğuşu ve Fırkalara Ayrılışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (1978): 245-275.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Tirâs fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gaiser, Adam. “Takfīr Re-examined: Polemic and Ambiguity in the Sources on the Muhakkima”, Ibadi Jurisprudence: Origins, Developments and Cases. ed. Barbara Michalak-Pikulska – Reinhard Eisener. Hildesheim - Zürich - New York: Georg Olms Verlag, 2015: 31-39.
• Hawting, G.R. The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam From Polemic to History. Londra: Cambridge University Press, 2004.
• Hemedânî, Ebû’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris. Mu‘cemü mekâyîsi’l-lüga. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. yy.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Hüseyin, Tâhâ. el-Fitnetü’l-kübrâ. Mısır: Dâru’l-Ma‘rife, 2007.
• Izutsu, Toshihiko. İslâm Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. Pınar Yayınları, 2017.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Tanrı ve İnsan. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• İbn A’sem el-Kûfî. el-Fütûh. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1991.
• İbn Abdürabbih, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed el-Endelüsî. el-İkdü’l-ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu ibn Hibbân, thk. Şuayb el-Arnavut. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Ali Şîrî. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1990.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Te’vîlu muhtelifi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî – Müessesetu’l-İşrâk, 1999.
• İbn Manzûr, Ebû’l-Fazl Cemâluddîn. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr, 1994.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Kitâbü’l-îmân. İskenderiyye: Dâru İbn Haldûn, ty.
• İbn Tıktakâ, Muhammed b. Alî. el-Fahrî fi’l-âdâbu’s-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye. thk. Abdulkâdir Muhammed Mâyu. Beyrut: Dâru’l-Kalemi’l-Arabî, 1997.
• İbn Zekvân, Sâlim. es-Sîre: Bir Hâricî/İbâdî Klasiği. çev. Harun Yıldız. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn el-Mübârek. el-Kâmîl fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmirî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn el-Mübârek. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• İsfahânî, Rağıb. Müfredât: Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. Abdulbaki Güneş-Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2012.
• Ka‘bî, Ebû’l-Kâsım el-Belhî. Kitâbü’l-Makâlât. thk. Hüseyin Hansu. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Kalaycı, Mehmet, “Çoklu Aidiyetlerin Toplamı Olarak Mezhep Olgusu: Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal’i Özelinde Bir Tahlil”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 29/2 (2018): 209-230.
• Kalhâtî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘îd el-Ezdî. el-Keşf ve’l-beyân. thk. Seyyid İsmâîl Kâşif. Umân: Saltanatu Umân, 1980.
• Kılavuz, Ahmed Saim. İman – Küfür Sınırı: Tekfir Meselesi. İstanbul: Marifet Yayınları, 1982.
• Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi I. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005: 391-440.
• Kutlu, Sönmez. Mezhepler Tarihine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2008.
• Minkârî, Nasr b. Muzâhim. Vak‘atu Sıffîn. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: el-Müessesetü’l-Arabiyyeti’l-Hadîse, 1382/1962.
• Müberred, Muhammed b. Yezîd. el-Kâmîl fî’l-lugâ ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebû’l-Fudayl İbrâhim. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1417/1997.
• Nüveyrî, Şihâbuddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetu’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kâhire: Dâru’l-Kitâb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2002.
• Onat, Hasan – Kutlu, Sönmez. “İslâm Mezhepleri Tarihi’ne Giriş”, İslâm Mezhepleri Tarihi El Kitabı. ed. Hasan Onat – Sönmez Kutlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012: 19-60.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Abdulazîz Muhammed el-Vekîl. Kâhire: Müessesetü’l-Halebî, 1968.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusul ve’l-mulûk. Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1967.
• Timani, Hussam S., Takfīr in Islamic Thought. Lexington Books, 2017.
• Watt, W. Montgomery. “Conditions of Membership of the Islamic Community”. Studia Islamica 21 (1964): 5-12.
• Watt, W. Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.
• Wellhausen, Julius. İslâmiyetin İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer. Târîhu’l-Ya‘kûbî. Necef: Matbaatü’l-Ğurâ, 1939.
• Yıldız, Harun. “Hâricîliğin Doğuşunda Kurrâ’nın Rolü”, EKEV Akademi Dergisi 8/18 (2004): 263-282.
• Yıldız, Harun. Kendi Kaynakları Işığında Hâricîliğin Doğuşu ve Gelişimi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.