Can the Search for Names for Islamic Spirituality Movements be Traced through Geographies? -An Attempt to Analyze the Sayings of the First Sufis in the Formative Period Containing Geographical Descriptions within the Triangle of Faqr-Futuwwa-Sufiyya-

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: Din ve Coğrafya, 104 - 139, 30.04.2024

Zafer Erginli

https://doi.org/10.14395/hid.1412932

Öz

In the history of Tasawwuf, the second and third centuries of Hijra/eighth and ninth centuries A.C. are considered the formative period. The two geographies that come to mind most when it comes to the geographies of spirituality shaped in this period are Baghdad and Khorasan. However, it is known that there were spiritual movements in other geographies as well at that time. Classical sources contain brief accounts of early ascetics and Sufis describing the spiritual life in certain geographies. In Khorasan, Shaqīq Belhī's depiction centers on the concept of faqr; in Baghdad, Junaid al-Baghdādī's depiction centers on the concept of futuwwa; and in Urmia, Ibn Yazdanyār's depiction centers on the concept of sufiyya. Shaqīq's depiction reflects the spiritual movements and understandings that dominated Damascus, Baghdad, Basra, Khorasan and Egypt; Junaid's depiction reflects Damascus, Iraq and Khorasan; and Ibn Yazdānyār's depiction reflects the spiritual movements and understandings that dominated Khorasan, Basra, Baghdad and Egypt. These words are of great value as they are first-person accounts. These people, who are not contemporary with each other, represent views formed in different geographies.
This study is based on the presupposition that the term Tasawwuf encompasses the spiritual movements that have been shaped under other names since the third century of Hijra/ninth A.C. and gathers them under a single heading and aims to verify or falsify this presupposition through geographies. In order to carry out this verification or falsification, the depictions in these statements will be examined simultaneously and diachronically in the light of the sources and related studies. The studies so far carried out do not highlight the geographical descriptions made by these first hands, and they are partial studies that focus on a single geography rather than addressing these geographies collectively. In this respect, the study will be a comparative analysis. Nevertheless, these studies will be referred to in determining the basic characteristics of the relevant geographies. The data found in the sources will be analyzed based on the first-person accounts; and rather than presenting a history of Sufism, the basic lines of geographical views that should be taken into account in Sufi histories will be scrutinized. In this respect, the determination of the main characteristics of the main spiritual currents in the formation and development phase of Sufi thought will be the most important content feature of the study.
The reason for preferring the term spirituality as a meta-concept instead of the term tasawwuf in the study is to prevent anachronistic mistakes while examining a period when this term had not yet become widespread. This preference is also considered to be in line with the basic assumptions of the study. This point of view can be supported by the works of researchers such as Afīfī, Chabbi and Sviri and the results of Melchert and Karamustafa based on these studies. This perspective will be analyzed from the Sufi and non-Sufi sources closest to that period.
In the study, the comparative historical method, analyses of basic terms and comparative textual analyses will be used with a focus on thought and culture. It is expected that the comparative historical method will contribute to drawing the historical and geographical framework of spirituality movements in geographies, and comparative term analyses based on Sufi sources will contribute to analyzing the understanding of the basic terms used in spirituality movements.
Among the results obtained in the research are the following: In the second/eighth century, the spiritual currents were grouped under the name of faqr, and Damascus is the region where the term faqr as a name of ethics and spirituality seems to have persisted for some time. In the third century of Hijra/ninth A.C., Baghdad came to the fore and tasawwuf, which developed in this center, first melted the faqr movement into its own pot and then fused with the Khorasan Malāmah movement.
The study will provide a starting point for future studies in terms of revealing the basic characteristics of the spiritual movements in the mentioned period from the language of their first representatives. The results may also serve as a starting point for studies on the basic characteristics of the spiritual movements in these centers before their dissolution into tasawwuf, and the resulting perspective can be expanded simultaneously and diachronically. Other independent studies can be conducted on the reflections of the aforementioned movements in the later periods.

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf (Islamic mystical thought and life), Geography, Dımashq, Khurasan, Baghdad, Faqr (inadequacy), Futuwwa (chivalry), Sūfiyya (Muslim mystics).

İslâm Mâneviyat Akımlarına İsim Arayışları Coğrafyalar Üzerinden İzlenebilir mi? -Oluşum Aşamasında İlk Sûfîlerin Coğrafya Tasvirleri İçeren Sözlerine Fakr-Fütüvvet-Sûfiyye Üçgeninde Bir Tahlil Denemesi-

Öz

Tasavvuf tarihinde hicrî ikinci ve üçüncü/milâdî sekizinci ve dokuzuncu yüzyıllar oluşum dönemi olarak kabul edilir. Bu dönemde şekillenmiş olan mâneviyat coğrafyaları denilince en çok akla gelen iki coğrafya Bağdat ve Horasan’dır. Oysa o dönemde başka coğrafyalarda da mâneviyat akımlarının varlığı bilinmektedir. Klasik kaynaklarda ilk zâhid ve sûfîlerin belli coğrafyalardaki mâneviyat hayatı hakkında tasvirler içeren kısa sözlerine rastlanır. Bunlardan Horasan’da Şakik Belhî’nin yaptığı tasvir fakr, Bağdat’ta Cüneyd-i Bağdâdî’nin yaptığı tasvir fütüvvet, Urmiye’de İbn Yezdanyâr’ın yaptığı tasvir ise sûfiyye kavramını merkeze alır. Şakīk’ın tasviri Şam, Bağdat, Basra, Horasan ve Mısır; Cüneyd’in tasviri Şam, Irak ve Horasan, İbn Yezdânyâr’ın tasviri ise Horasan, Basra, Bağdat ve Mısır coğrafyalarına hâkim olan mâneviyat akım ve anlayışlarını yansıtır. Bu sözler birinci ağızlardan ortaya konulan ifadeler olmaları bakımından büyük değer taşır. Birbiriyle çağdaş olmayan bu kişiler farklı coğrafyalarda oluşan görüşleri temsil ederler.
Bu çalışma tasavvuf teriminin hicrî üçüncü/milâdî dokuzuncu yüzyıldan itibaren diğer isimler altında şekillenen mâneviyat akımlarını içine alarak, onları tek başlık altında topladığı ön kabulüne dayanmakta ve bu ön kabulün coğrafyalar üzerinden doğrulanmasını yahut yanlışlanmasını hedeflemektedir. Bu doğrulama yahut yanlışmanın gerçekleştirilebilmesi için söz konusu ifadelerdeki tasvirler, kaynaklar ve ilgili çalışmalar ışığında eş zamanlı ve art zamanlı olarak incelenecektir. Şu ana kadar yapılan çalışmalar bu birinci ağızlardan yapılan coğrafya tasvirlerini öne çıkarmadıkları gibi, bu coğrafyaları topluca ele almaktan çok, tek bir coğrafyayı merkeze alan mevziî nitelikler taşımaktadır. Bu açıdan çalışma mukayeseli bir inceleme olacaktır. Yine de ilgili coğrafyaların temel niteliklerinin tespitinde bu literatüre başvurulacaktır. Kaynaklarda rastlanan veriler birinci ağızlardan çıkmış sözler ışığında tahlil edilecek, bir tasavvuf tarihi ortaya konulmaktan çok, tasavvuf tarihlerinde göz önüne alınması gereken coğrafî görünümlerin temel çizgileri görülmeye çalışılacaktır. Bu yönüyle tasavvuf düşüncesinin oluşum ve gelişim aşamasında temel mâneviyat akımlarına ait ana niteliklerin tespiti çalışmanın temel muhtevâ özelliği olacaktır.
Çalışmada tasavvuf terimi yerine mâneviyat teriminin üst bir kavram olarak tercih edilme sebebi, henüz tasavvuf isminin yaygınlık kazanmadığı bir dönemi incelerken anakronik bakış hatasına düşmeyi engellemektir. Bu tercihin de makaledeki temel kabule uygun olduğu düşünülmektedir. Bu bakış açısı Afîfî, Chabbi ve Sviri gibi araştırmacıların çıkarımlarıyla, bunlara dayanan Melchert ve Karamustafa gibi araştırmacıların ortaya koydukları sonuçlarla desteklenebilir. Bu perspektif döneme en yakın tasavvuf kaynakları ile tasavvuf dışı kaynaklardan hareketle incelenecektir.
Çalışmada düşünce ve kültür ağırlıklı olarak mukayeseli tarihî metot, yer yer temel terimlerin analizleri ve mukayeseli metin analizlerine başvurulacaktır. Mukayeseli tarihî metodun coğrafyalardaki mâneviyat akımlarının tarihî ve coğrafî çerçevesini çizmeye, tasavvuf kaynaklarına dayalı mukayeseli terim analizlerinin kullanılan temel terimlerin mâneviyat akımları içerisinde anlaşılma biçimlerini çözümlemeye katkı sağlaması beklenmektedir.
Araştırmada ulaşılan sonuçlar arasında şunlar yer almaktadır: Hicrî ikinci/milâdî sekizinci yüzyılda mâneviyat akımları fakr adı altında toplanmaktadır ve ahlâk ve mâneviyat akımlarına isim olarak fakr teriminin bir süre daha sürdürüldüğü anlaşılan bölgelerden biri Şam’dır. Hicrî üçüncü/milâdî dokuzuncu yüzyılda, Bağdat öne çıkmış ve bu merkezde gelişen sûfîlik önce fakr akımını kendi potası içerisinde eritmiş, daha sonra da Horasan melâmet akımıyla kaynaşmıştır.
Çalışma sözü edilen dönemdeki mâneviyat akımlarının temel niteliklerini ilk temsilcilerinin dilinden ortaya koyması yönüyle, sonraki araştırmalar için bir hareket noktası sunabilir. Ulaşılan sonuçlar sözü geçen merkezlerdeki mâneviyat akımlarının sûfîlik içerisinde erimeden önceki temel niteliklerinin ortaya konulmasına dair çalışmalara başlangıç oluşturabilir, ortaya çıkacak perspektif eş zamanlı ve art zamanlı olarak genişletilebilir. Sözü edilen akımların sonraki dönemlerdeki yansımalarından başka müstakil araştırmalara öncülük yapabilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Coğrafya, Şam, Horasan, Bağdat, Fakr, Fütüvvet, Sûfiyye.

Kaynakça

• Abdelkader, Ali Hassan. The Life, Personality and Writings of al-Junayd. London: Luzac & Company Ltd., 1962.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve. Beyrut-Bağdâd: Münteşerâtü’l-Cemel, 2015.
• Afîfî, Ebu’l-Alâ. “Melâmîlik, Sûfîlik ve Ehl-i Fütüvvet”. çev. Ekrem Demirli. İslam Düşüncesi Üzerine Makaleler. 135-194. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Afîfî, Ebü’l-Alâ. Tasavvuf İslâm’da Manevî Devrim. çev. H. İbrahim Kaçar, Murat Sülün. İstanbul: Risale Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Arslan, İsmail. “Edebü’l-Mülûk ve Müellifi”. Sûfîlerin Ahlâkı- Ebedü’l-mülûk fî Beyâni Hakāiki’t-Tasavvuf. 9-14. İstanbul: İnsan Yayınları, 2022.
• Arslan, İsmail. Tasavvufun Teşekkül Sürecine Dair Bir Eser Olarak Edebü’l-mülûk ve Kaynak Değeri. Yalova: Yalova Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2021.
• Ateş, Süleyman. “İhlâs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/535-537. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bolat, Ali. Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Cābirī, Muḥammed Ābid el-. Arap Ahlakî Aklı: Arap Kültüründeki Değer Düzenlerine Yönelik Çözümleyici Eleştirel Bir Araştırma. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
• Câhız, Ebû ʿOsmân ʿAmr b. Bahr b. Mahbûb el-Leysî el-. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 2002.
• Chabbi, Jacqueline. “Remarques sur le dévelopment historique des mouvements ascétiques et mystiques au Khurasan: IIIe/IXe siѐcle - IVe/Xe siѐcle”. Studia Islamica 46 (1977), 5-72.
• Çağrıcı, Mustafa. “Sıdk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/98-100. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Çift, Salih. Hakîm Tirmizî ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Ebû Nuaym, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah el-Isfehânî. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātü’l-asfiyâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1988.
• Erginli, Zafer. Bağdat Tasavvuf Mektebi. Rize: STS, 2014.
• Erginli, Zafer. “III./IV. Yüzyıllarda Bağdat’taki Tasavvufî Grupların Tarihî Gelişimine Toplu Bir Bakış”. İslâm Tasavvufunun Teşekkülüne Dair Araştırmalar. ed. M. Necmeddin Bardakçı. 29-64. Isparta: SDÜ Matbaa, 2017.
• Erginli, Zafer. “Tasavvufî Düşüncenin Kuruluş Asrında Bağdat Sûfî Çevrelerinin Oluşturduğu Temel Terminolojik Zemine Toplu Bir Bakış”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/11 (2017), 1-33.
• Erginli, Zafer. “Tasavvuf İlminde Klasik Yaklaşımlar”. İslâmî İlimlerde Klasik ve Modern Yaklaşımlar –Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı–15-16 Ekim 2022-İstanbul. 379-434. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Ezrakī, Ebû’l-Velîd Muḥammed b. ʿAbdullâh el-Ğassânî el-. Ahbâru Mekke ve mâ câe fîhâ mine’l-âsâr. haz. Rüşdî es-Sâlih Mulahhas. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Endelus, 1403/1983.
• Fayda, Mustafa. “İbn İshak”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/93-96. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Gökbulut, Süleyman. “Bağdat Tasavvufunun Lisânı: Cüneyd-i Bağdâdî”. Bağdat İlim Havzasında İslam Düşüncesinin Öncü Şahsiyetleri. 223-232. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Hallâl, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed b. Hârûn el-. Kitâbü’l-hass ‘ale’t-ticârati ve’s-sınâ‘ati ve’l-‘amel ve’l-inkâr ‘alâ men yedde‘î’-tevekkül fî terki’l-‘amel ve’l-huccetu aleyhim fî zâlike. haz. Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd. Riyad: Dâru’l-Âsıme, ts.
• Harkûşî, Ebû Sa’d Abdülmelik b. Muhammed b. İbrahim en-Nisâbûrî el-. Kitâbü tehzîbi’l-esrâr. thk. İrfan Gündüz. 2 Cilt. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2022.
• Hartmann, Richard. “es-Selâmî’nin [?] Risâletü’l-Melâmetiyye’si”. çev. Köprülü-zâde Ahmed Cemâl. Dârülfünûn Edebiyat Fakültesi Mecmûası 3/6 (1924), 277-322.
• Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî el-Hatîb el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd. haz. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Herevî, Hâce Abdullah. Kitâbü’l-Fütüvve -Fütüvvet Ahlâkı-. haz. Sezai Küçük. İstanbul: İber Yayınları, 2023.
• Herevî, Hâce Abdullah. Tasavvufta Yüz Basamak Menâzilü’s-Sâirîn. haz. Abdürrezzak Tek. Bursa-İstanbul: Emin Yayınları, 2008.
• Herevî, Şeyhülislâm Ebû İsmâîl Abdullah Ensârî. Tabakātü’s-sûfiyye. thk. Muhammed Sürûr Mevlâî. Tahran: İntişârât-ı Tus, 1943.
• Hücvîrî. Hakikat Bilgisi Keşfü’l-Mahcûb. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb. haz. Feridun Âsiyâbî & Aşkî Zencânî. Tahran, ts.
• İbn Abdirabbih. el-İkdü’l-Ferîd Kültürel İnciler. 3 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed b. ’Abdi Rabbihel-Endelüsî. el-İkdü’l-Ferîd. haz. Müfîd Muhammed Kamîha. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Asâkir. Tārîhu Dımeşk. ed. Amr b. Garâme el-Amravî. Dâru-l-Fikri’t-Tıbâa, 1995.
• İbn Fūrek. el-İbâne ʿan turuḳı’l-ḳāṣıdîn: Tasavvuf Istılahları (Eleştirmeli Metin - Çeviri). çev. Ahmet Yıldırım - Abdülgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• İbn Hamîs, el-Hüseyn b. Nasr b. Hamîs. Menâkıbü’l-ebrâr ve mehâsinü’l-ahyâr. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. 3 Cilt. Ayn: Merkezu Zayed li’t-Türas ve’t-Tarih, 2006.
• İbn Hanbel, Ebû ʿAbdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. haz. Heyet. 12 Cilt. Cemʿiyyetu’l-Meknezi’l-İslâmî, 2010.
• İbn Hanbel, Ebû ʿAbdullâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Fedâilu’s-Sahâbe. haz. Vasiyyullâh Muhammed ʿAbbâs. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, 1983.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Şemsüddin Muhammed b. Ebî Bekr. Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzili iyyâke na’büdü ve iyyâke nesta’în. thk. Ammâr Âmir. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2005.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d Menî’ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Tabakātü’l-kübrâ. ed. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• İbnü’l-Mülakkın, Sirâcüddîn Ebû Ḥafs Ömer b. Alî b. Aḥmed el-Mısrî. Tabakātü’l-evliyâ. thk. Nûreddin Şureybe. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1994.
• İbnü’n-Nedim, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• İsfehânî, Ebû Mansûr Ma’mer el-. Sûfîlerin Ahlâkı - Ebedü’l-mülûk fî Beyâni Hakāiki’t-Tasavvuf. haz. İsmail Arslan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2022.
• Karamustafa, Ahmet T. Sufism The Formative Period. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu. çev. Nagihan Doğan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2017.
• Kelâbâzî. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. İshak el-Buhârî el-. Kitâbü’t-ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. haz. Arthur John Arberry. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1933.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf el-Mısrî el-. Kitâbü’l-vülât ve kitâbü’l-kudât. thk. Rhuvon Guest. Beyrut-Leiden-London, 1908.
• Konur, Himmet. Mihne: Sûfîlerin Zulümle İmtihanı Hicrî III ve IV. Asırlarda Mihne’ye Maruz Kalan Sûfîler. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
• Konur, Himmet. “Sufi ve Tasavvuf Kavramlarının Tarihi Üzerine”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 41 (2018), 104-115.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 9. Basım, 2017. Kuşeyrî, Ebü’l-Kasım Abdülkerim b. Hevâzin el-. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî ’ilmi’t-tasavvuf. thk. Ahmed İnâye, Muhammed el-İskenderânî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 2005.
• Kutluer, İlhan. “İlim”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 109-114. İstanbul: TDV Yayınları, İstanbul.
• Kutluer, İlhan. İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2001.
• Lâmiî Çelebi. Nefehâtü’l-Üns Evliyâ Menkıbeleri. haz. Süleyman Uludağ-Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1995.
• Makdisî, Takiyyüddîn Abdülganî b. Abdülvâhid b. Ali b. Sürûr el-. Mihnetü’l-İmâm Ahmed b. Muhammed b. Hanbel. haz. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze: Hicr, 1987.
• Massignon, Louis. Doğuş Devrinde İslâm Tasavvufu. çev. Mehmed Ali Aynî. haz. Osman Türer & Cengiz Gündoğdu. İstanbul: Ataç Yayınları, 2020.
• Meier, Fritz. “Horasan ve Klâsik Tasavvufun Sonu”. çev. Ramazan Muslu. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5/13 (2004), 443-468.
• Meier, Fritz. “Sûfilik ve (İslam) Kültürünün Sona Erişi”. çev. Ahmet Aslan. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi [DTCF Dergisi] 28/1-2 (1970), 197-218.
• Mekkî, Ebû Talîb el-. Kūtü’l-kulûb fî mu’âmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîkı’l-mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd. thk. Saîd Nesîm Mekârim. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1995.
• Mekkî, Ebû Talîb el-. Kūtü’l-kulûb fî mu’âmeleti’l-mahbûb ve vasfi tarîkı’l-mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd Mahbûb İle Muâmelede Kalplerin Azığı ve Mürîdin Tevhid Makamına Giden Yolu. haz. Muharrem Tan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü Din-Yorum-Dindarlık. ed. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Anezî el-. Âdâbü’n-nüfûs ve yelîhi Kitâbü’t-tevehhüm. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1991.
• Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed el-Muhâsibî el-Anezî el-. el-Mekâsibu rızku’l-halâl ve hakîkatü’t-tevekkül ʿale’llah. haz. Abdülkadir Ahmed Atâ. Beyrut, 1987.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed en-. Bahru’l-Kelâm -Mâtürîdî Kelâmı-. haz. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Neşşâr, Ali Sâmî en-. Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 8. Basım, 1977.
• Nicholson, Reynold A. “An Historical Inquiry Concerning the Origin and Development of Sufism with A List of Definitions of the Terms ‘Sufi’ and ‘Tasawwuf’ Arranged Chronologically”. Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland 38/2 (1906), 303-348.
• Nicholson, Reynold A. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 13/261-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Önkal, Ahmet. “İfâza”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/505-506. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ahbâru Mekke”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/491-492. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ezrakī, Ebü’l-Velîd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/68-69. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Öztürk, Müslüm. Kitabu Mi’yari’t-Tasavvuf ve mâhiyetuh ve Ebu Said Ahmed b. İsa el-Harrâz. Urfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali b. es-Serrâc et-Tûsî. el-Luma’ fî târihi tasavvufi’l-İslâmî. haz. Kâmil Mustafa el-Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Serrâc, Serrâc Tûsî. el-Luma’ İslâm Tasavvufu. çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Sezgin, Fuat. Arap-İslâm Bilimleri Tarihi. İstanbul: Prof. Dr. Fuat Sezgin Bilim Tarihi Araştırmaları Vakfı, 2014.
• Sıbt İbnul-Cevzî, Ebû’l-Muẓaffer Yûsuf b. Kızoğlu. Mirʾâtu’z-zamân fî tevârîhi’l-aʿyân. haz. Muḥammed Berekât vdğr. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2013.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn Ömer b. Muhammed b. Abdullah es-. ‘Avârifü’l-me’ârif. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Sühreverdî, Şihâbüddîn Ömer b. Muhammed b. Abdullah es-. Tasavvufun Esasları-‘Avârifü’l-Me’ârif Tercemesi-. çev. Hasan Kâmil Yılmaz vd. İstanbul: Vefa Yayıncılık, 1990.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-Fütüvve. haz. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman. Tarihü’s-sufiyye bi-zeylihi Mihanü’s-sufiyye. thk. Muhammed Edib el-Câdir. Dımaşk: Dâru Ninevâ, 2015.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman. Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risâleleri. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyin en-Nîsâbûrî es-. “Risâletü’l-Melâmetiyye”. el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve. haz. Ebu’l-Alâ Afîfî. 91-127. Beyrut-Bağdâd: Münteşerâtü’l-Cemel, 2015.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman Muhammed b Hüseyin es-. İlk Zâhid ve Sûfîler Tabakātü’s-Sûfiyye. haz. Abdürezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Sülemî, Ebu Abdurrahman Muhammed b Hüseyin es-. Tabakātü’s-sûfiyye. thk. Nûreddin Şureybe. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1986.
• Sviri, Sara. “İlk Dönem Tasavvuf Kültüründe Melâmetiyye Hareketi ve Hakîm Tirmizî”. çev. Salih Çift. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 7/11 (2003), 445-468.
• Sviri, Sara. “İbn Münâzil’in İzinde: Bağdat ve Nişabur’da İlk Tasavvuf Mektepleri”. çev. Hicret Karaduman. UMDE: Dini Tetkikler Dergisi = UMDE: Journal of Religious Studies 3/2 (2020), 267-298.
• Sviri, Sara. Perspectives on Early Islamic Mysticism -The World of al-Hakim al-Tirmidhi and His Contemporaries. London-New York: Routledge, 2020.
• Şirâzî, Ebü’l-Kāsım el-Cüneyd b. Mahmûd el-Ömerî eş-. Şeddü’l-izâr fî hatti’l-evzâr ʿan züvvâri’l-mezâr. haz. Mirza Muḥammed el-Ḳazvînî & Abbâs İḳbâl Aştiyânî. Tahran: Maṭbaʿatu’l-Meclis, 1949.
• Tan, M. Nedim. “Tasavvuf Istılahlarının Teşekkül Dönemi Açısından Şakîk-i Belhî’nin Âdâbü’l-ibâdât’ı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2013), 155-190.
• Uludağ, Süleyman. “Fakr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/132-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Uludağ, Süleyman. “Fütüvvet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 13/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Yazıcı, Tahsin - Uludağ, Süleyman. “Herevî, Hâce Abdullah”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 17/222-226. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yetik, Erhan. “Ebû Osman el-Hîrî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/208. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yetik, Erhan. “İbn Sem’ûn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/314. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.