Yetişkinlerin Tevekküle Yönelik Algılarının Metaforlar Aracılığıyla Belirlenmesi: Kültürlerarası Bir Araştırma

Yıl 2024, Cilt: 23 Sayı: 2, 784 - 808, 30.12.2024

Esra İrk , Mükerrem Saliha Kars , Armin Jasarevic

https://doi.org/10.14395/hid.1528639

Öz

Dinî gelenek ve kültürün temel kavramlarından birisi olan tevekkül, Allah’a olan derin inanç ve güvenin bir ifadesidir. Tevekkülde her şeyin merkezinde güçlü ve etkin bir Yaratıcı’nın varlığı bulunur. O’nun bütün varlıklar üzerinde tasarruf ve yetki sahibi olduğu kabul edilir. Bu yüzden literatürde tevekkülle iman ve tevhid arasındaki yakın ilişkiye dikkat çekilmiştir. Diğer yandan tevekkül eyleminde yegâne belirleyicinin Allah olduğu kabul edilmekle birlikte bireyin çabasını dışlayan yahut öteleyen bir tutuma yer verilmez. Bireyin fonksiyonel roller üstlendiği, zihnî ve fiilî süreçlerinin devreye girdiği bir yapılanma söz konusudur. Tevekkül, bireyin ruhsal dünyasını zenginleştiren güçlü olumlu duygular için ayrıcalıklı bir alan sağlamaktadır. Çeşitli duygusal deneyimlere zemin hazırlayan tevekkül, optimum iyilik seviyesi sağlayarak olumsuz içsel deneyimlere karşı koruyucu bir faktör olarak işlev görmektedir. Allah’ın taksimine, takdirine ve iradesine râzı olmayı kapsadığı için psiko-sosyal uyumu da kolaylaştırmaktadır. Bu açıdan tevekkül, sağlıklı bir savunma mekanizması olarak görülmektedir. Çok boyutlu bir kavram olan tevekkül, bireyin duygu ve motivasyon dinamiklerini en güçlü şekilde etkileyen faktörlerden birisidir. İnsan-insan ve insan-Allah ilişkilerinde de inşa edici ve yapıcı bir katkı sağlama potansiyeline sahiptir. Bu yüzden tevekkülün oluşturduğu etkinin niteliğini kavramak her yaş grubu için oldukça önem arz etmektedir. İlgili literatüre bakıldığında tevekkül kavramını konu edinen teorik ve ampirik düzeyde çalışmalar bulunmakla birlikte tevekkül kavramını metaforlar yoluyla inceleyen herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Dolayısıyla çalışmanın, literatürdeki boşluğa katkı sağlayacağı ve konuyla ilgili yapılan başka araştırmalara yön vereceği düşünülmektedir.
Bu araştırmanın temel amacı, yetişkinlerin tevekkül kavramına ilişkin sahip oldukları algıları metaforlar aracılığıyla ortaya çıkarmaktır. Araştırmanın çalışma grubunu Türkiye’nin ve Bosna Hersek’in farklı şehirlerinde ikamet eden 20-70 yaş aralığındaki toplam 237 katılımcı oluşturmaktadır. Araştırmaya katılanların 116’sı (%,49) kadın, 121’i (%51) erkeklerden meydana gelmektedir. Çalışmada nitel araştırma yöntemlerinden olgu bilim desenine dayanan metafor tekniği kullanılmıştır. Bilgi toplama yöntemi olarak yarı yapılandırılmış bir form tercih edilmiştir. Araştırmada kullanılan form, iki kısımdan oluşmaktadır. İlk kısımda katılımcıların demografik özelliklerini ortaya çıkarmayı amaçlayan 4 maddelik kişisel bilgi formu yer almaktadır. İkinci kısımda katılımcılara “Tevekkülü bir imgeye benzetecek olsanız neye benzetirsiniz?” sorusu sorularak “Tevekkül... (metafor) benzer, çünkü... (metafor sebebi)…”, cümlesindeki boşlukları tamamlamaları istenmiştir. Veriler, online (Google Forms aracılığıyla) ve yüz yüze olmak üzere iki farklı teknikle toplanmıştır. Elde edilen verilerin analizinde MAXQDA 24 programı kullanılmış ve içerik analizi tekniğinden yararlanılmıştır. Araştırma sonunda 237 katılımcı tarafından 119 farklı metafor üretildiği bulgulanmıştır. Tevekkül kavramına ilişkin üretilen metaforlarla ilgili “tevekkülün dinî boyutu”, “tevekkülün psikolojik boyutu” ve “tevekkülün ilişkisel boyutu” olmak üzere 3 tema oluşturulmuştur. Tevekkülün dinî boyutu temasına (%38) ait 2 kod oluşturulmuştur: İlâhî güç ve kişisel sorumluluk. Bu kod altında toplanan metaforlarla Allah’ın tüm işleri yönlendirici, denetleyici ve belirleyici bir konumda olduğuna vurgu yapılmıştır. Ayrıca tevekkül sürecinde edilgen davranış kalıpları olumsuzlanmış; azim, çaba, kararlılık gibi bireye aktif rol yükleyen değişkenlere atıf yapılmıştır. Tevekkülün psikolojik boyutu temasına (%58,2) ait olarak 3 kod oluşturulmuştur. Bu kodlar; psikolojik rahatlama, pozitif bekleyiş ile kabul ve uyumdur. Bu metaforlarla, tevekkülün psiko-sosyal gerilimleri azaltmada fayda sağladığı; ümit, umut, iyimserlik duygularını arttırdığı ve beklenmedik olumsuz gelişmelere karşı sağlıklı refleks ve tepkilere izin verdiği ifade edilmiştir. Tevekkülün ilişkisel boyutunun incelendiği temada ise “İlâhî Sevgi ve Korku” adlı (%3,8) tek kod oluşturulmuştur. Bu metaforlarda tevekkül, ilâhî aşk ve korku arasındaki dengeyi yansıtan bir deneyim olarak ele alınmıştır. Araştırmada her iki ülkedeki katılımcıların tevekküle pozitif bir değer yükledikleri, tevekkülün bilişsel ve psikolojik arka planına işaret ettikleri, yapıcı ve dinamik yönünü vurguladıkları saptanmıştır. Her iki ülkedeki katılımcıların tevekkülü algılama biçimlerinin büyük ölçüde benzer olduğu anlaşılmıştır. Bununla birlikte Bosnalı katılımcıların tevekkülün ilişkisel boyutuna yönelik özgün metaforlar geliştirdikleri bulgulanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, Metafor, Tevekkül, Kütürlerarası, Yetişkin

Etik Beyan

Bu çalışma için etik kurul izni, Bursa Uludağ Üniversitesi Araştırma ve Yayın Etik Kurulu’nun 26.01.2024 tarih ve 19 sayılı kararı ile alınmıştır. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Determining Adults’ Perceptions of Tawakkul Through Metaphors: A Cross-Cultural Research

Öz

As a fundamental concept of religious tradition and culture, tawakkul is an expression of deep faith and trust in Allah. In tawakkul, there is a powerful and effective Creator at the center of everything. It is accepted that He has control and authority over all beings. Therefore, the literature highlights the close relationship between tawakkul, faith, and tawhid. On the other hand, while it is accepted that Allah is the sole determinant in the act of tawakkul, this does not imply an attitude that excludes or postpones individual’s efforts. There is a framework in which the individual assumes functional roles, engaging both mental and practical processes. Tawakkul provides a privileged area for strong positive emotions that enrich the individual’s spiritual world. By fostering various emotional experiences, it serves as a protective factor, reducing negative internal experiences by providing an optimum level of well-being. Since it includes being content with Allah’s distribution, decree and will, it also facilitates psycho-social adaptation. From this aspect tawakkul is seen as one of the factors that most strongly affects the individual’s emotional and motivational dynamics. It makes a constructive and constructive contribution to the human-human and human-Allah relationship. Therefore, understanding the nature of the effect of tawakkul is very important for every age group. In the relevant literature, there are both theoretical and empirical studies on the concept of tawakkul; however, no study has been found that examines the concept of tawakkul through metaphors. Therefore, this study is expected to contribute to the gap in the literature and guide other studies on the topic.
This main purpose of the research is to reveal the perceptions of adults regarding the concept of tawakkul through metaphors. The study group consists of a total of 237 participants aged 20-70, residing in different cities of Turkey and Bosnia and Herzegovina. 116 (%49) of the participants in the study are female and 121 (%51) are male. The metaphor technique, grounded in the phenomenological design, one of the qualitative research methods, was used in the study. A semi-structured survey form was preferred as the data collection method. Data were collected through online and face-to-face surveys conducted via Google Form. The survey form used in the study has two parts. The first section contains a 4-item personal information form aimed at revealing the demographic characteristics of the participants. The second part includes a question prompting the adult participants to produce metaphors to reveal their perceptions of the concept of tawakkul. In the second part, the participants were asked the question, “If you were to compare tawakkul to an image, what would it be like?” and were asked to complete the gaps in the sentence, “Tawakkul is similar to….(metaphor), because....(metaphor reason)...”. MAXQDA 24 program was used in the analysis of the obtained data and the content analysis technique was used. At the end of the research, it was found that 119 different metaphors were produced by 237 participants. Three themes were created based on the metaphors related to the concept of tawakkul: These themes are “religious dimension of tawakkul”, “psychological dimension of tawakkul” and “relational dimension of tawakkul”. Two codes were created for the theme of religious dimension of tawakkul (%38): Divine power and personal liability. The metaphors collected under this code emphasized Allah’s guiding, controlling and determining position in all matters. In addition, passive behavior patterns were negated in the process of tawakkul; reference was made to variables such as perseverance, effort and determination that give an active role to the individual. Three codes were created for the theme of psychological dimension of tawakkul (%58.2). These codes are psychological relief, positive expectation and acceptance and adaptation. With these metaphors, it has been expressed that tawakkul helps reduce psychological tension, increases feelings of hope and optimism, and allows for healthy reflexes and reactions to unexpected negative developments. A single code called divine love and fear (%3,8) was created for the theme of the relational dimension of tawakkul. In these metaphors, tawakkul is considered an experience that reflects the balance between divine love and fear. In the study, it was determined that participants in both countries attributed a positive value to tawakkul, pointed out its cognitive and psychological background, and emphasized its constructive and dynamic aspect. It was found that the participants from both countries had a largely similar perception of tawakkul. However, it was also discovered that Bosnian participants developed unique metaphors related to the relational dimension of tawakkul.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion, Metaphor, Tawakkul, Intercultural, Adult

Kaynakça

• Achour, Meguellati vd. “An Islamic Perspective on Coping with Life Stressors”. Applied Research in Quality of Life 11/3 (2016), 663-685. https://doi.org/10.1007/s11482-015-9389-8
• Achour, Meguellati vd. “Islamic Personal Religiosity as a Moderator of Job Strain and Employee’s Well-Being: The Case of Malaysian Academic and Administrative Staff”. Journal of Religion and Health 55/4 (2016), 1300-1311. https://doi.org/10.1007/s10943-015-0050-5
• Akto, Akif. “Allah -İnsan Arasında Ontolojik, Epistemolojik ve Varoluşsal Bir İlişki Biçimi: Tevekkül”. Şarkiyat 8/2 (2016), 878-902.
• Armstrong, Sonya L. vd. “The Subjectivity Problem: Improving Triangulation Approaches in Metaphor Analysis Studies”. International Journal of Qualitative Methods 10/2 (2011), 151-163. https://doi.org/10.1177/160940691101000204
• Ateş, Süleyman. İslam Tasavvufu. İstanbul: Yeni Ufuk Neşriyat, 4. Basım, 2004.
• Aydın, Hayati. “Kur’an’da İrade-Azm ve Tevekkül”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 8/3 (2008), 53-77.
• Ayten, Ali-Düzgüner, Sevde. Tasavvuf Psikolojisine Giriş: Bireysel Arınma ve Güzel Ahlak. İstanbul: Sufi Kitap, 2017.
• Carpenter, Jacque. “Metaphors in Qualitative Research: Shedding Light or Casting Shadows?” Research in Nursing & Health 31/3 (2008), 274-282. https://doi.org/10.1002/nur.20253
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Cevziyye, İbn Kayyım. İbn Kayyim Tefsiri Bedâi’u’t-Tefsîr. çev. Mehmet Ali Kara vd. İstanbul: Karınca&Polen Yayınları, 2011.
• Çağrıcı, Mustafa. “Tevekkül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/1-2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Çakır, Berra. Manevi Danışmanlık Açısından Algılanan Stres, Başa Çıkma, Psikolojik Dayanıklılık ve Tevekkül Arasındaki İlişkiler Üzerine Bir Araştırma. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Dağcı, Abdullah. “Duaya İlişkin Algılar: Metaforik Bir Araştırma”. Darulfunun İlahiyat 32/1 (2021), 179-198.
• Doğan, Gülden. Öznel Dindarlık Algısı, Tevekkül ve Stres İlişkisi. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Dzilo, Hasan. "O Etickim Konceptima u Sufizmu". Novi Muallim 12/45 (2011), 116-130.
• Fadardi, Javad S-Azadi, Zeinab. “The Relationship Between Trust-in-God, Positive and Negative Affect, and Hope”. Journal of Religion and Health 56/3 (2017), 796-806. https://doi.org/10.1007/s10943-015-0134-2
• Ferid, Ahmed. Bistro More Suptilnosti i Pobožnosti. Novi Pazar: El Kelimeh, 2011.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Kimyâ-i Saâdet. çev. A. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yayınları, 1990.
• Gondal, Muhammad Usama vd. “Development and Validation of Tawakkul Scale for Muslim Adults in Pakistan”. Journal of Religion and Health 61/4 (2022), 3470-3491. https://doi.org/10.1007/s10943-021-01449-6
• Gondal, Muhammad Usama vd. “Mediating Role of Tawakkul between Religious Orientation and Anxiety among Muslim Adults”. Foundation University Journal of Psychology 6/2 (2022), 1-10. https://doi.org/10.33897/fujp.v6i2.481
• Gondal, Muhammad Usama vd. “Moderating Role of Tawakkul in Anxious Attachment to God and Depression”. Pakistan Journal of Applied Psychology (PJAP) 3/2 (2023), 328-336. https://doi.org/10.52461/pjap.v3i2.1120
• Gondal, Muhammad Usama vd. “Tawakkul Mediates Between Personality Traits, Depression, and Anxiety in Pakistani Muslim Adults”. Journal of Religion and Health 63/1 (2024), 582-594. https://doi.org/10.1007/s10943-023-01771-1
• Hammoudeh, Weeam vd. “From a Death Sentence to a Disrupted Life: Palestinian Women’s Experiences and Coping With Breast Cancer”. Qualitative Health Research 27/4 (2017), 487-496. https://doi.org/10.1177/1049732316628833
• Hayta, Akif. “Anneden Allah’a: Bağlanma Teorisi ve İslâm’da Allah Tasavvuru”. Değerler Eğitimi Dergisi 4/12 (2006), 29-63.
• Husain, Syed Arshad. “Religion and Mental Health from the Muslim Perspective”. Handbook of Religion and Mental Health. ed. Harold G. Koenig. 279-290. San Diego: Academic Press, 1998.
• İbn Teymiyye. Güzel Ahlak. İstanbul: Pınar Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Kandemir, Fatih. “Tevekkülün Fonksiyonelliği Üzerine (Din Psikolojik Bir Yaklaşım)”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 26/1 (2022), 121-134. https://doi.org/10.18505/cuid.1073180
• Kandemir, Fatih. “Tevekkülün Ne’liği Üzerine (Din Psikolojik Bir Yaklaşım)”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/21 (2022), 65-82. https://doi.org/10.51553/bozifder.1103397
• Kara, Mustafa. Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 8. Basım, 2010.
• Karaca, Faruk. Din Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık, 2. Basım, 2015.
• Karataş, Kasım-Baloğlu, Mustafa. “Tevekkülün Psikolojik Yansımaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2019), 110-118. https://doi.org/10.30627/cuilah.545806
• Kâşifî, Hüseyin Vaiz. Ahlâk-ı Muhsinî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. Doğuş Devrinde Tasavvuf Ta’arruf. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2016.
• Kınalızade, Ali Efendi. Ahlâk-ı Alâî: Ahlâk İlmi. Tercüman 1001 Eser Yayınları, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 13. Basım, 2012.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasen. Edebü’d-Dünyâ Ve’d-Dîn. çev. Halit Zavalsız. İstanbul: Tahlil Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Hârisî Ebû Tâlib. Kûtu’l-Kulûb. çev. Dilaver Selvi-Ali Kaya. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 3. Basım, 2004.
• Mickley, J. R. vd. “Spiritual Well-Being, Religiousness and Hope Among Women with Breast Cancer”. Image: The Journal of Nursing Scholarship 24/4 (1992), 267-272. https://doi.org/10.1111/j.1547-5069.1992.tb00732.x
• Miri, M.R. “Relationship between Depression and Level of Reliance on God in Birjand University Students”. Journal of Birjand University of Medical Sciences 14/4 (2007), 9-15.
• Mutçalı, Serdar. Arapça Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Nur, İsmail. “Mesnevi’de Hayvan Karakterleri (Metaforları)”. Uluslararası Türk Kültür Coğrafyasında Sosyal Bilimler Dergisi 2/1 (2017), 29-47.
• Pargament, Kenneth I. The Psychology of Religion and Coping Theory, Research, Practice. New York: The Guildford Press, 1997.
• Rambod, Masoume vd. “Spirituality Experiences in Hemophilia Patients: A Phenomenological Study”. Journal of Religion and Health 58/3 (2019), 992-1002. https://doi.org/10.1007/s10943-018-0621-3
• Râzî, Fahreddin. Tefsîr-i Kebîr. çev. Suat Yıldırım vd. 23 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Riejos, Ana Ma Roldán vd. “The Impact of Visuals: Using a Poster to Present Metaphor”. European Journal of Engineering Education 26/3 (2001), 301-310. https://doi.org/10.1080/03043790110054373
• Sackmann, Sonja. “The Role of Metaphors in Organization Transformation”. Human Relations 42/6 (1989), 463-485. https://doi.org/10.1177/001872678904200601
• Sayar, Kemal. “Geçmişin Bilgeliği Bugünün Psikoterapileriyle Buluşabilir Mi?”, Sûfî Psikolojisi: Rûhun Bilgeliği, Bilgeliğin Rûhu. İstanbul: Kapı Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Shahgholian, Nahid-Yousefi, Hojatollah. “Supporting Hemodialysis Patients: A Phenomenological Study”. Iranian Journal of Nursing and Midwifery Research 20/5 (2015), 626-633. https://doi.org/10.4103/1735-9066.164514
• Sühreverdî, Şihâbuddîn. Avârifü’l-Maârif. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand Yayınları, 7. Basım, 2010.
• Şahin, Meryem-Hökelekli, Hayati. “Tevekkül Psikolojisi: Nedenleri, Süreci ve Sonuçları Hakkında Nitel Bir Araştırma”. International Journal of Social Inquiry 12/2 (2019), 801-836. https://doi.org/10.37093/ijsi.659060
• Şahin, Meryem. Dini Bir Değer Olarak Tevekkül Yöneliminin Psikolojik Sebep ve Sonuçları Üzerine Araştırma. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Lisans Tezi, 2018
• Tek, Abdurrezzak. Hazret-i Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî ve Mesnevî-i Şerif. Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2014.
• Terzibali Törenek, Edanur. Tevekkül, Yaşam Memnuniyeti ve Dindarlık İlişkisi. Erzincan: Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Uludağ, Süleyman. “Tevekkül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/3-4. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Ünverdi, Mustafa. “Kelâm ve Tasavvuf Açısından Kadere İman-Tevekkül İlişkisi”. Kader 18/1 (2020), 177-209. https://doi.org/10.18317/kaderdergi.720136
• Yalçın, Mikail-Erginer, Aysun. “İlköğretim Okullarında Okul Müdürüne İlişkin Metaforik Algılar”. Öğretmen Eğitimi ve Eğitimcileri Dergisi 1 (2012), 229-256.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kāsım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed Hārizmî. el-Keşşâf. çev. Nedim Yılmaz. ed. Murat Sülün. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2018.