Poeticalness of Arabic Qaṣīdas According to Orientalists: The Case of Renate Jacobi

Yıl 2022, , 167 - 184, 15.06.2022

Ramadan A. M. Shaıkhomar

https://doi.org/10.30623/hij.1025862

Öz

Jāhiliyya poetry in Arabic literature has always been a major focus of interest for researchers in this field. Historically considered, this period also includes the first century of Islam. Modern-day interest in Arabic literature, particularly in Jāhiliyya poetry, seems to have arisen from religious reasons on the one hand, and from the consciousness of national history on the other. During the Jāhiliyya Period, the Arabs attached so much importance to poetry that it functioned as their council, history, culture and worldview. Arabic poetry reached the peak of its maturity during the Jāhiliyya Period and formed an indisputable model for all subsequent times.
Arab literary critics have substantially contributed to the art of criticism and have produced seminal works. Particularly studies on poetry criticism have deservedly earned a special position in literary appraisal. In this field, orientalists have also carried out many studies on old Arabic poetry. However, they have failed to act prudently in these studies and made methodological mistakes, such as comparing Arabic poetry with European literature. Despite these biased and non-objective studies, there are also some approaches in which there is no prejudice against and disregard for Arabic poetry. One of these conscientious works belongs to the German orientalist Renate Jacobi. Jacobi and Ukrainian orientalist Susan Stetkevich carried out similar studies in this area; both researchers addressed the ancient Arabic poetry in integrity. Using this method, they went beyond the traditional approaches of orientalism and examined Arabic literature from technical and literary perspectives beyond the social and geographical properties and cultures of the Arabs.
Globally considered, we can say that German orientalists studying pre-Islamic poetry are more prudent and impartial than their European counterparts. Jacobi developed a unique critical horizon and a methodological path by examining texts without looking at the external contexts accompanying them. Jacobi introduced a new method in her work titled 'the Formal Principles of Arabic Poetry', by classifying the structural properties of pre-Islamic Arabic poetry into sections. She also suggested that this poetry is regular and interconnected and that it hardly exists in a disconnected structure depending solely on couplets. Therefore, this work of Jacobi has changed the prejudiced view of Arabic poetry. She reformed the traditional orientalist view, which considered the ancient Greek literary taste as a benchmark and studied Arabic poetry accordingly, and evaluated the Arab culture according to its own resources and cultural norms. Therefore, with this work, she approached Arabic literature from a different perspective than other orientalists.
The most important thing Jacobi did in her work on the structure of pre-Islamic poetry was to try to answer a conjectural question that sought to uncover the structure and form of the text. The basic question she explored was: How was the structure of pre-Islamic poetry? To answer this question, Jacobi examined pre-Islamic poems in terms of their styles. She also analyzed the text and evaluated its structure, language, style and internal relations. After examining the elaborate structures of Arabic poetry, Jacobi showed that Arabic poetry is based on description, and it moves from ghazal to encomium. These claims made by Jacobi were previously voiced by such critics as Ibn Sallām and Ibn Kutayba. However, Jacobi’s changing the orientalist view, along with her serious and objective presentation, reveals the importance of her work.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Renate Jacobi, Jāhiliyya Poetry, Orientalism, Poeticalness, Literary Criticism

شعرية القصيدة العربية الجاهلية في عيون المستشرقين: ريناتة ياكوبي أنموذجا

Öz

أعطى العرب الشعر أهمية كبيرة في العصر الجاهلي؛ حتى كان الشعر ديوان وجدهم، وتاريخ مجدهم، ومهد ثقافتهم، وسفر فلسفتهم ومنبع رؤاهم وجدول حياتهم.
وقد بلغ الشعر العربي ذروة نضجه في العصر الجاهلي، وخلق أنموذجًا من الاكتمال؛ حتى صار نبراسا لجميع العصور اللاحقة له. وقد واكب نقاد الأدب العربي الشعر - منذ نشأته - وساهموا في تطويره مساهمات جادة؛ قومت اعوجاجه، وقننت منطقه، ثم جاء المستشرقون من بعدهم فأعادوا قراءة هذا الشعر، وتناولوه بالنقد في غير مرة.
ولقـد رأى الاستشــراق في الشــعر الجـاهلي المــدخل الأنســب لفهـم جــوهر الحيــاة الروحيــة، والاجتماعية، والسياسية، والحضـارية للعـرب، والمـترجم الصـادق لهـويتهم الحضـارية، لكن نقدهم كان مجحفا قاصرا في معظمه؛ فقد قاسوا العربية وشعرها على شعرهم، واتهموه بالنقص والتفكك، غير أن هذا الإجحاف لدى الأغلبية لم يمنع قطعًا من وجود دراسات جادة منصفة تناولت الشعر العربي بموضوعية، وحاولت فهمه بعيدًا عن النظرة الشوفينية الاستباقية.
ومن تلك الدراسات المنهجية النقدية المنصفة دراسة للناقدة الأدبية المستشرقة الألمانية ريناتة ياكوبي. وقد تقاطعت المستشـرقة الألمانيـة "يـاكوبي" مـع المستشـرقة الأو كرانيـة " سـوزان سـتيتكيفيتش" في أنهما تناولتا -نص القصيدة العربية القديمة تناولًا كاملاَ، متجاوزتين منطلقات المنهج الاستشـراقي القـديم، الـذي كان يهـتم بـالظواهر الموضـوعية لـدى الشـعراء أو ما كانوا عليه من تعقب للبيئات الاجتماعية والجغرافية.
بيد أننا نستطيع أن نقول بشكل عام إن الدراســات الاستشــراقية الألمانيــة حــول الشــعر الجــاهلي قد اتخذت أفقــًا نقــديًا مغــايرًا، ومنهجيــا مختلفــا، يــتلخص في معاينــة النصــوص ذاتها، دون النظــر إلى الســياقات الخارجيــة الــتي ترافقها.
وفي بحـث لهـا بعنـوان أصـول شـكل القصـيدة الذي يعكس جانبا من الرؤية النقدية لهـذه المستشـرقة، والمـنهج المتبـع في معاينـة النصـوص الشـعرية؛ لخلصت ياكوبي - بعد استقراء ما وصل إلينا من الشعر الجاهلي- البنية الهيكلية للشعر الجاهلي، وقسمتها أقسام حددت شكلية الموروث الشعري للقصيدة الجاهلية قبل الإسلام.
ومن هنا، كان لنا أن نعتبر دراسة ياكوبي المغايرة فتحًا لتحول نوعي في نظرة الاستشراق لأدبنا؛ لأنه تجاوز النظرة السطحية القائمة على دراسات سياقية أكثرها تمثل رؤية استباقية، وتصورا خاطئا عن واقع الحياة العربية، وقصورا في فهم طبيعة اللغة الشعرية التي استخدمها الشعراء وفق معيارية تتناسب مع ذوقهم لا مع الذوق اليوناني القديم الذي كان أكثر المستشرقين يضعونه معيارا لكل ما انضوى تحت الشعر.
كما حاولت (ياكوبي) في دراستها- التي طالت البنية الهيكلية للقصيدة الجاهلية - الإجابة عن تساؤل افتراضي يبحث - عن بنية النص -وشكله -؛ فقامت بتناول النص وتحليله بطريقة منهجية تقوم على دراسة جوانية النص، أي من خلال دراسة أسلوبية أكاديمية. وبعد أن غاصت في تنايا البنى التفصيلية للقصيدة العربية وجدت أنها تتخد وحدة فنية تنتابها ولا تنفك عنها؛ وحدة تتمثل في انتقال الشاعر من النسيب إلى المديح متظللا بالوصف.
وهذا الذي ذهبت إليه كان قد تناوله النقاد العرب وأفاضوا فيه، خصوصا ما ذكره ابن قتيبة في كتابه الشعر والشعراء، لكن يحسب لياكوبي هذه الجرأة في مخالفة المستشرقين، وهذه الجدية في البحث عن الحقيقة عبر دراسة موضوعية تنطلق من وعي مسبق بمناهج النقد والتحليل.

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية وبلاغتها, ريناتة ياكوبي, الشعر الجاهلي, الاستشراق, الشعرية, النقد الأدبي

Oryantalistlere Göre Arap Kasidelerinin Şiirselliği: Renate Jacobi Örneği

Öz

Arap edebiyatında câhiliye şiiri, bu alanın araştırmacıları için her zaman birinci derecede ilgi odağı olma özelliğini korumuştur. Tarihsel geçmişi bakımından bu dönem, İslam’ın birinci yüzyılını da içine almaktadır. Çağımızda Arap edebiyatına özellikle câhiliye şiirine duyulan ilgi, bir yönüyle dinî nedenlerden, diğer bir yönüyle de millî tarih bilincinden kaynaklanmış gözükmektedir. Câhiliye Dönemi’nde Araplar şiire büyük önem vermişlerdir. Öyle ki şiir onların divanı, tarihi, kültürü ve dünya görüşü olmuştur. Câhiliye döneminde Arap Şiiri olgunluğunun zirvesine ulaşmış ve sonraki tüm dönemler için tartışılmaz bir model oluşturmuştur.
Arap edebiyat eleştirmenleri eleştiri sanatına büyük katkılar sağlamış ve ciddi eserler ortaya koymuşlardır. Özellikle şiir tenkidi çalışmaları edebi tenkid ilimler arasında haklı olarak özel bir konum sağlamıştır. Bu alanda Oryantalistler de Eski Arap şiiri üzerine çok sayıda incelemeler yapmışlardır. Ancak onlar bu çalışmalarda insaf ölçülerine uymamış, Arap şiirini Avrupa edebiyatı ile kıyaslamak gibi metodik hatalara düşmüşlerdir. Bu taraflı ve objektiflikten uzak çalışmalara rağmen, bazı önyargısız yaklaşımlar da bulunmaktadır. Bunlar Arap şiirine önyargılı ve üstten bakmamasılardır. Bu insaflı çalışmalardan biri de Alman oryantalist Rinata Jacobi’ye aittir. Alman oryantalist Jacobi ve Ukraynalı oryantalist Susan Stetkevich bu alanda benzer çalışmalar yapmışlardır; İki araştırmacı da eski Arap şiirinin metinlerini bütünlük içerisinde ele almışlardır. Onlar bu yöntemle oryantalizmin geleneksel yaklaşımlarını aşmış, Arap edebiyatını Arapların sosyal ve coğrafi özeliklerinin ve kültürlerinin ötesinde teknik ve edebi açılardan incelemişlerdir.
Genel olarak, İslam öncesi şiir üzerine Alman oryantalistlerin diğer Avrupalı meslektaşlarına göre daha insaflı ve tarafsız olduklarını söyleyebiliriz. Jacobi, metinlerin kendilerine eşlik eden dış bağlamlara bakmadan incelemesiyle farklı bir eleştirel ufuk ve metodolojik yöntem geliştirmiştir. Jacobi bu bağlamda ‘Arap Şiirinin şekil esasları’ adlı çalışmasında yeni bir yöntem ortaya koymuş, İslam öncesi Arap şiirinin yapısal özelliklerini, bölümlere ayırarak ve bu şiirin düzenli ve birbiriyle bağlantılı olduğunu; sadece beyitlere bağlı kopuk bir yapıda olmadığını ortaya koymuştur. Bu nedenle, Jacobi'nin bu çalışması, Arap şiirine olan önyargılı bakışı değiştirmiştir. Jacobi, Eski Yunan edebi zevkini ölçüt alan ve Arap Şiirini de buna göre değerlendiren geleneksel oryantalist bakışı değiştirmiş, Arap kültürünü kendi öz kaynaklarına ve kültürel yapısına göre değerlendirmiştir. Dolayısıyla o bu çalışmasıyla Arap edebiyatına oryantalistlerden farklı bir bakış açısıyla yaklaşmıştır.
Jacobi'nin İslam öncesi şiirin yapısını konu alan çalışmasında yaptığı en önemli şey, metnin yapısını ve biçimini arayan varsayımsal bir soruyu cevaplamaya çalışmasıdır. Onun araştırdığı temel soru şudur: İslam öncesi şiirin yapısı neydi? Jacobi bu soruyu cevaplamak için şiirleri üslup açısından incelemiştir. Ayrıca metni analiz edip onun yapısını, dilini, üslubunu ve iç ilişkilerini değerlendirmiştir. Jacobi Arap şiirinin ayrıntılı yapılarını inceledikten sonra Arap şiirinin tasvir temelli olduğunu, gazelden methiyeye geçişini göstermiştir. Jacobi'nin bu iddiaları daha önceleri İbn Sellam ve İbn Kuteybe gibi eleştirmenler tarafından dile getirilmiştir. Ancak Jacobi’nin oryantalist bakışı değiştirmesi ve ciddi, objektif bir çalışma takdim etmesi onun çalışmasının önemini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Renate Jacobi, Câhiliye Şiiri, Oryantalizm, Şiirsellik, Edebi Eleştiri

Teşekkür

Hayırlı çalışmalar dilerim

Kaynakça

• Abdirrahman, Afif. eş-Şi'ru’l-câhiliyyu hasadu karn, el-Ürdün: Daru Cerir, .2007
• Divanu Ebi Nuvas, Thk. Behcet Abdulğafur el-Hadisi, Ebu Zabi: Daru'l-Kûtubi'l-Vataniyye, 2010.
• Divan-u Ebi Züeyb el-Hüzeli, Thk. Antonyus Butrus, Beyrut: Daru Sadır, 2003.
• el-Aşmavi, Muhammed Zeki. Kadayâ en-nakdi'l-edebî beyne'l-kadimi ve’l-hadis, Beyrut: Daru Nehda, 1979
• el-Hatibu’t-Tebrizi. Şerhu Divan Antera, Tkd. Mecid Tarrad, Beyrut: Daru'l-akitabi’l-Arabi, 1992.
• El-Vad, Huseyn. El-İnfiratu ve’l-intizamu fi’l-kasideti'l-Arabiyye, Elektronik Kaynak: http: //faculty.ksu.edu.sa
• eş-Şeyban, Ebi'l Abbas Ahmed b. Yahya. Şerh-u Divan Zühey İbn Ebi Sulme. Kahire: Daru'l-Kûtubi’l-Mısriyye, 1944.
• Hulâl, Muhammed Ğuneymi. en-Nakdu’l-edebi’l-hadîs, Beyrut: Daru’s-Sekafe, 1973.
• İbn Kuteybe, Ebu Müslim Abdullah b. Muhammed. Eş-şi'ru ve'ş-şuarâ, Beyrut: Daru İhyâi'l-Ulûm, 1404.
• İbn-u Raşik. el-Umdetu fi sinaati'ş-şi'ri ve nakdihi. Thk. Muhyiddin Abdilhamid, Beyrut: Daru'l-Cil, .1963
• Jacobi, Renate. Dirasetun fi şi'riyyati’l-kasideti’l-Arabiyye el-Cahiliyye. Ter. Musa Rabayia, el-Ürdün: Müessesetu Hamade li’l-Hademati ve’d-Dirasati'l-Camiiyye, 2005.
• Kuddus, Bissam. Vahdetu'l-kasideti'l-Arabiyyyeti fi’n-nakdi'l-Arabî. el-Ürdün: Müessesetu Hamede li’l-Hademati ve'd-Dirasâti'l-Câmiiyye, .1999
• Rabayia, Musa. el-İstişraku’l-maniyyu'l muasiru ve’ş-şi'ru’l-câhilî, Ürdün: Dar el-Yazuri el- İlmiyye, 1999.
• Rabayia, Musa. Meraye’l-istişrak el-Almani el-muasir, Amman: Daru Cüveyr, .2008
• Salahaddin, Usame. Şerhu Divanî İmrii'l-Kays, Tkd. Hasan es-Sendubi, Beyrut: Daru İhyai’l-Ulûm, 1990.
• Salih, Haşim. el-İstişraku beyne duâtihi ve muâridih, Beyrut: Daru Sakî li’t-Tibaati ve’n-Neşr, 2000.