İbn Hişâm en-Nahvî Öncesi Lugaz Literatürü Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 53, 338 - 368, 15.06.2025

Bünyamin Aydın

https://doi.org/10.30623/hij.1639411

Öz

Arap edebiyatında lugaz literatürünün kuramsal ve metodolojik gelişim süreçlerini konu alan bu çalışma, İbn Hişâm (ö. 761/1360) öncesinde telif edilmiş lugaz eserlerini konu ve yöntem bakımlarından analiz etmeyi amaçlamaktadır. Böylesi bir tahlil, ilgili literatüre ilişkin bütüncül bir bakış açısı oluşturmaya katkı sağlayacaktır. Nitel araştırmalar kategorisine dâhil olan çalışmada kaynak taraması ve metin analizi yöntemleri kullanılmış, karşılaştırma yöntemine de yer verilmiştir. Çalışmanın İbn Hişâm’a kadar olan süreyle sınırlandırılmasının sebebi, bu süre zarfında farklı lugaz türlerine dair müstakil eserlerin tamamlanmış olması, bunun yanında İbn Hişâm’ın özellikle iʻrâb lugazları üzerine birden çok eser telif etmiş olmasıdır. Araştırma sonucunda, bilhassa çok anlamlılık (polysemy) ve eş adlılık (homonymy) olguları üzerinden kurgulanan ilk lugaz eserlerinin, Arap dili ilimleri arasında en erken dönemlere tarihlenen sözlükçülükle yakın bir zamanda ortaya çıktığı, devam eden yüzyıllarda ise ses, biçim, sözdizimi ve anlam gibi farklı dilbilimsel düzeyler üzerinden çeşitlenen lugaz eserlerinin gerek teorik gerekse uygulamalı alanda zengin bir lugaz literatürü oluşturduğu görülmüştür. Çalışmada konuya ilişkin terminoloji ve kavramsal çerçeve ortaya konulduktan sonra, temelde ebyâtu’l-meʻânî, elgāz ve melâhin türlerine ayrılabilecek lugazlar hakkında klasik ve modern dönemde yapılmış üç tasnife yer verilmiş; ardından ilgili literatüre ait İbn Hişâm öncesi kaynaklar, kronolojik sırayla ve metinlere atıflar yapılmak suretiyle tetkik edilmiştir. Bu bağlamda çeşitli edebiyat kitaplarında müteferrik parçalar halinde zikredilen şiir/nesir parçalarıyla yazmalar halinde bulunan veya kaynaklarda adı geçen ancak günümüze ulaşmamış eserlere kısaca değinilmiş; çalışma lugazlara dair müstakil eserlere tahsis edilmiştir.
Arap edebiyatında lugaz türünün en eski örnekleri, Eski Arap şiirinde ve nesrinde görülür. Câhız (ö. 255/869), İbn Abdirabbih (ö. 328/940) ve Ebû Ali el-Kālî (ö. 356/967) gibi ediblerin eserlerinde buna dair aktarımları görmek mümkündür. Lugazların cemʻ ve telif edildiği geç dönem eserlerinde de câhiliye dönemi şiir ve nesir örneklerine atıflarda bulunulmuştur. Yine lugaz, bazı geç dönem şairlerin divanlarında ve edebiyat tenkitçilerinin eserlerinde müstakil bablarda yer verdikleri bir husus olmuştur. Edebiyat eserlerinde müteferrik parçalar halindeki aktarımlar ve şiir divanlarındaki müstakil bâblardan sonra farklı lugaz türlerini bir araya getiren müstakil eserler gelmektedir.
Kaynaklarda aralarında birtakım farklılıklar bulunmakla birlikte genellike uhciyye ve muammâ terimleriyle bir arada kullanılan lugaz, ilimler ansiklopedisi niteliğindeki kitaplarda müstakil başlıklarda ele alınmıştır. Taşköprizâde (ö. 968/1561); zahiri itibariyle Arap dili kaidelerine muhalif olan lafızları ele alan uhciyye ilmini, lügat, sarf ve nahiv ilimlerinin bir ferʻi olarak tarif etmiş; lugaz ilmini beyân ilmi altında değerlendirmiş, “medlûlü daima bir isim olan lugaz türü” olarak tanımladığı ve Fars edebiyatında Arap edebiyatına göre daha yaygın olduğunu belirttiği muammâyı ise yine beyân ilmi altında ele almıştır. Benzer şekilde Kâtip Çelebi (ö. 1067/1657) de lugaz ilmini delâletin açık veya kapalı olması bakımından beyân ilminin bir ferʻi olarak tarif etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı , Lugaz , Bilmece , Ebyâtu’l-meʻânî , Melâhin , İbn Hişâm

An Analysis of the Lughz Literature Prior to Ibn Hishām al-Nahwī

Öz

This study examines the theoretical and methodological development of the lughz (riddle) literature in Arabic literature, focusing on works composed before the time of Ibn Hishām (d. 761/1360). It aims to analyze these pre-Ibn Hishām lughz texts in terms of subject matter and methodology, thus contributing to a more comprehensive perspective on the relevant literature. As a qualitative study, it employs literature review and textual analysis methods, along with comparative analysis. The time frame has been limited to the pre-Ibn Hishām period because, during this time, distinct works representing various lughz types had been completed. Furthermore, Ibn Hishām authored multiple works, particularly on grammatical (iʿrāb) riddles.
The research reveals that the earliest lughz works, often structured around polysemy and homonymy, emerged contemporaneously with the early development of Arabic lexicography. In the following centuries, lughz texts diversified across various linguistic levels—phonology, morphology, syntax, and semantics—resulting in a rich and multifaceted lughz literature in both theoretical and practical fields. After laying out the relevant terminology and conceptual framework, the study categorizes lughz primarily into abyāt al-maʻānī, alghāz, and malāḥin. Three classification systems—both classical and modern—are presented, followed by a chronological examination of pre-Ibn Hishām sources with textual references. The study also briefly discusses fragmentary lughz examples found in literary works and manuscripts, as well as references to lost texts, but focuses mainly on independent lughz compositions.
The earliest examples of lughz in Arabic literature can be traced back to ancient Arabic poetry and prose. References to such riddles can be found in the works of notable litterateurs such as al-Jāḥiẓ (d. 255/869), Ibn ʿAbd Rabbih (d. 328/940), and Abū ʿAlī al-Qālī (d. 356/967). Later lughz compilations often refer to riddles and prose from the pre-Islamic (Jāhilī) period. Moreover, some late-period poets and literary critics included lughz as independent chapters in their poetry collections and critical texts. After these scattered examples and separate sections in literary works, more comprehensive and independent lughz texts appeared.
While definitions differ across sources, lughz is often mentioned alongside uhjiyya and muʿammā in encyclopedic works. Taşköprizāde (d. 968/1561) described uhjiyya as a sub-branch of lexicology, morphology, and grammar, dealing with ambiguous expressions that appear to contradict grammatical norms. He categorized lughz under ʿilm al-bayān (science of rhetorical clarity) and defined muʿammā—which is more prevalent in Persian than Arabic—as a riddle whose referent is always a noun. Similarly, Kātib Çelebī (d. 1067/1657) classified lughz as a sub-branch of ʿilm al-bayān, based on the clarity or obscurity of expression.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric , Lughz , Riddle , Abyāt al-Maʿānī , Malāḥin , Ibn Hishām

Kaynakça

• Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî. “Mukaddime”. el-Meʻâni’l-Kebîr fî Ebyâti’l-Meʻânî. mlf. İbn Kuteybe. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʻİlmiyye, 1984.
• Abdusselâm Muhammed Harun. “Mukaddime”. Muʻcemu Mekāyîsi’l-Luga. mlf. İbn Fâris. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• Ahmad Shaikh Husayn. “el-Elgāz ve’l-Ehâcî ʻinde Zirrumme”. Nüsha 22 (2022), 205-224.
• Akay, Sedat. “Arap Edebiyatında Lugaz Sanatı ve Literatüründen İlginç Örnekler”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Abdulkerim Abdulkadiroğlu Armağanı, 5/3 (2022), 1536-1553.
• Akçakoca, Yusuf. “Arap Dilinde Elğaz (Bilmeceler) -Nahiv ve Fıkıh Örneği”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/21 (2024), 88-106.
• Bağdâdî, Abdulkādir b. ʻAmr. Hizânetu’l-Edeb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1997.
• Bâhilî, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim. Dîvânu Zirrumme Şerhu’l-Bâhilî Rivâyetu Saʻleb. thk. Abdulkuddûs Ebû Sâlih. Beyrut: Muessesetu’l-Îmân, 1982.
• Baron De Slane, Mac Guckin. Catalogue des Manuscrits Arabe de la Bibliothèque National à Paris (Paris: Imprimerie Nationale, 1883-1895),
• Bedîuzzaman el-Hemedânî. Makāmât. tkd. Muhammed ʻAbduh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye: 2005.
• Behîce Bâkır. “Mukaddime”. el-Muhâcât bi’l-Mesâili’n-Nahviyye. mlf. Zemahşerî. Bağdat: Matbaatu Esʻad, 1973.
• Bencheneb, Mohamed. “Lughz”. The Encyclopedia of Islam. 2. Edition. 5/806-807. Leiden: Brill, 1986.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur Erster Supplementband. Leiden: Brill, 1937.
• Câhız, el-Beyân ve’t-Tebyîn. Beyrut: Dâr ve Mektebetu’l-Hilâl, 1423.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. et-Taʻrîfât. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• Çetres, Recai. “Birgivî’nin Kelime-i Tevhîde Dair Lügâzı ve Üzerine Yazılan Şerhler”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi Birgivî. ed. Mehmet Bayyiğit vd. Balıkesir Büyükşehir Belediyesi Yayınları: 2021.
• Dede, Halis-Ege, Ramazan. “El-Ḳavvâs'ın Makâmât’ında Lugaz/Bı̇lmece ve Fabl Sanatlarının Kullanılması: El-Makâmetu’l-Halebı̇yye Örneği”. Rusuh 2/1 (2022), 127-138.
• Durmuş, İsmail. “Lugaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/221-222. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Ebû Ali el-Fârisî. Kitâbu’ş-Şiʻr ev Şerhu Ebyâti’l-Müşkileti’l-İʻrâb. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1987.
• Ebû Ali el-Hâtimî. Hilyetu’l-Muhâdara. thk. Caʻfer el-Kettânî. Bağdat: Dâru’r-Raşîd, 1979.
• Ebû Bekr Belkāsım Dayf el-Cezâirî. “Mukaddime”. el-Lafzu’l-Lâik ve’l-Maʻna’r-Râik fi’l-Elgāzi’l-Lugaviyye. mlf. Ebû Bekr Şihâbuddîn Ahmed b. Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2008.
• Ebu’t-Tayyib el-Lugavî. Merâtibu’n-Nahviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2009.
• Enbâri, Ebu’l-Berekât Kemâluddîn. Nuzhetu’l-Elibbâ. thk. İbrahim es-Sâmerrâî. Zerkā: Mektebetu’l-Menâr, 1985.
• Er, Rahmi. “İbn Zeydûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/ 464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Esʻad Hudayr. “Mukaddime”. el-Elgāzu’n-Nahviyye. mlf. İbn Hişâm. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1973.
• Fârikī, Hasen b. Esed. Şerhu’l-Ebyâti’l-Muşkileti’l-İʻrâb. thk. Saîd el-Efgānî. Dımaşk: Matbaatu’l-Câmiati’s-Sûriyye, 1958.
• Flügel, Gustav. Die Arabischen, Persischen und Türkischen Handschriften Der Kaiserlich-Königlichen Hofbibliothek Zu Wien. Wien: 1865.
• Günday, Hüseyin. Arap Dilinde Klasik ve Modern Lügaz Örnekleri. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Harîrî. Makāmât. nşr. Îsâ Sâbâ. Beyrut: Dâru Beyrut, 1978.
• Hayreddîn Şemsî Paşa. “El-Elgāz ve’l-Ehâcî ve’l-Muʻammayât”. Mecelletu Mecemi’l-Lugati’l-ʻArabiyye bi Dımaşk 71/4 (1996), 768-816.
• Ibn Duraid, Kitâb almalâhin. thk. Heincrich Thorbecke. Heidelberg, 1882.
• İbn Abdirabbih. el-ʻİkdu’l-Ferîd. thk. Abdulmecîd et-Terhînî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Düreyd. el-Melâhin. Harîrî’nin Dürretu’l-Gavvâs’ı içinde. thk. Abdulhafîz el-Ferağlî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1996.
• İbn Düreyd. el-Melâhin. thk. İbrahim Tafeyyiş el-Cezâirî. Kahire: el-Matbaatu’s-Selefiyye. 1928.
• İbn Fâris. Fütyâ Fakīhi’l-ʻArab. thk. Huseyn Ali Mahfûz. Bağdat: Matbûâtu’l-Mecmeʻi’-ʻİlmyyi’l-ʻArabî, 1958.
• İbn Hallikân. Vefeyâtu’l-Aʻyân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hibbân. el-Musnedu’s-Sahîh. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1993.
• İbn Hişâm. Muğni’l-Lebîb. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2013.
• İbn Kuteybe. Kitâbu’l-Meʻâni’l-Kebîr fî Ebyâti’l-Meʻânî. thk. Abdurrahman b. Yahyâ el-Yemânî. Dekken Haydarâbâd: Dâiratu’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1368/1949.
• İbn Mâlik. el-Maksūr ve’l-Memdûd. thk. Ammar b. Humeysî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Zâfir el-Ezdî. Bedâiʻu’l-Bedâih. thk. Mustafa Abdulkâdir. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2007.
• İbnu’l-ʻAdîm, Kemâluddîn. “el-İnsâf ve’t-Taharrî fî Defʻi’z-Zulmi ve’t-Tecerrî ʻan Ebi’l-ʻAlâ’ el-Maʻarrî”. Taʻrîfu’l-Kudemâ bi Ebi’l-ʻAlâ’. thk. Mustafa es-Sekkā’ vd. Kahire: ed-Dâru’l-Kavmiyye li’t-Tıbâʻa ve’n-Neşr, 1965.
• İbnu’l-Esîr. el-Meselu’s-Sâir. thk. el-Hûfî-Tabâne. Kahire: Daru Nahdati Mısr, ts.
• İbnu’l-İmâd. Şezerâtu’z-Zeheb. thk Mahmûd el-Arnaût. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnu’l-Kıftî. İnbâhu’r-Ruvât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• İbnu’n-Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1997.
• İbnu’s-Sikkît. el-Maksūr ve’l-Memdûd. thk. Muhammed Saîd. Mısır: Matbaatu’l-Emâne, ts.
• İhsan Abbâs. Melâmih Yûnâniyye fi’l-Edebi’l-ʻArabî. Beyrut: el-Muessesetu’l-Arabiyye li’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, 1993.
• İmîl Bedîʻ Yaʻkūb-Mişel ʻÂsî. el-Muʻcemu’l-Mufassal fi’l-Luga ve’l-Edeb. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• Kara, Necati. “DellâlülKütüb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/146-147. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kâtip Çelebi. Keşfu’-Zunûn ʻan Esâmi’l-Kutub ve’l-Funûn. Bağdat: Mektebetu’l-Musennâ, 1941.
• Keagan, Matthew L. “Quranic Exegesis as Poetry Anthology: Heavenly Wine in the Exegesis and Fictive Maqāmas of Ibn Nāqiyā (d. 485/1092)”. Approaches to the Study of Pre-modern Arabic Anthologies. ed. Bilal Orfali-Nadia Maria El Cheikh. Leiden: Brill, 2021, 229-264.
• Kemâluddîn ed-Demîrî. en-Necmu’l-Vehhâc fî Şerhi’l-Minhâc li’n-Nevevî. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2004.
• Kılıç, Muhammed Tayyib. “Bir Fıkıh Edebiyatı Türü Olarak Elgâz-ı Fıkhiyye (Fıkıh Bilmeceleri/الألغاز الفقهية)”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2015), 35-98.
• Kowalski, Tadeusz. “Bilmedje”. The Encyclopedia of Islam. 2. Edition. 1/1222. Leiden: Brill, 1986.
• Larsen, David. “Towards a Reconstruction of Abū Nasr al-Bāhilī’s K. Abyāt al-maʻānī”. Approaches to the Study of Pre-modern Arabic Anthologies. ed. Bilal Orfali-Nadia Maria El Cheikh. Leiden: Brill, 2021, 37-83.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta. thk. Muhammed Fuad Abdulbâki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1985.
• Mehdî el-Mahzûmî. el-Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî. Bağdat: Matbaatu’z-Zehrâ, 1960.
• Muhammed ʻÂyiş. Fihrisu’l-Mahtûtâti’l-Arabiyye fi’l-Mektebeti’l-Vataniyyeti’n-Nemsâviyye. Cidde: Muessesetu Sekīfetu’s-Safâ, 2008.
• Muhammed Hamâse Abdullatîf. el-Alâmetu’l-İʻrâbiyye fi’l-Cumle beyne’l-Kadîm ve’l-Hadîs. Kahire: Dâru Garîb, 2001.
• Muvaffak Fevzî. “Mukaddime”. el-Elgāzu’n-Nahviyye. mlf. İbn Hişâm. Dımaşk: Dâru’l-Kitâbi’l-ʻArabî, 1997.
• Nüveyrî, Şihâbuddîn. Nihâyetu’l-Ereb fî Funûni’l-Edeb. thk. Hasen Nureddin. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İmiyye, ts.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʻcemu’l-Muellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “İbn Hişâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/74-77. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Papoutsakis, Nefeli. “Abū l-Maʻālī al-Hazīrī (d. 568/1172) and His Inimitable Book on Quizzes and Riddles”. Wiener Zeitchrift für die Kunde des Morgenlandes 109 (2019), 251-270.
• Papoutsakis, Nefeli. “Zaynaddīn Ibn al-ʿAǧamī's (591-674/1195-1276) Kitāb iʿǧāz al-munāǧī fī l-alġāz wa-l-aḥāǧī: A Thirteenth-Century Arabic Riddle Book”. Asiatische Studien, 74 (2020), 67–83.
• Papoutsakis, Nefeli. Desert Travel as a Form of Boasting: A Study of Dhu r-Rumma’s Poetry. (Weisbaden: Harrasowitsz Verlag, 2009).
• Saîd el-Efgānî, “Mukaddime”. Şerhu’l-Ebyâti’l-Muşkileti’l-İʻrâb. mlf. Hasen b. Esed el-Fârikī. Dımaşk: Matbaatu’l-Câmiati’s-Sûriyye, 1958.
• Sâmî es-Sakkâr, “Mücâhidüddîn Kaymaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/442. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Savran, Ahmet. “Meyyâfârikīn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/511-512. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Sezgin, Fuat. Geschichte Des Arabischen Schrifttums GAS. Leiden: E. J. Brill, 1975.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-Turâsi’lʻArabî. çev. Mahmûd Fehmî Hicâzî. Riyad: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suʻûd el-İslâmiyye, 1991.
• Smoor, Pieter. “The Weeping Wax Candle and Maʻarrī’s Wisdom-tooth: Night Thoughts and Riddles from the Gāmiʻ al-awzān”. Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellaschaft 138/2 (1998), 283-312.
• Süyûtî, Celâluddîn. Buğyetu’l-Vuʻât. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Sayda: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Süyûtî, Celâluddîn. el-Müzhir fî ʻUlûmi’l-Luga. thk. Muhammed Ahmed Câdelmevlâ Bek vd. Kahire: Mektebetu Dâri’t-Turâs, ts.
• Şensoy, Sedat. “Rummânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/242-244. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Şerîşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Abdulmu’min. Şerhu Makāmâti’l-Harîrî. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 1992.
• Tâhir el-Cezâirî. Teshîlu’l-Mecâz ilâ Fenni’l-Muʻammâ ve’l-Elgāz. Suriye: Vilayet Matbaası, 1303.
• Tala, Murat. “Arap Şiirinde Lügaz ve Muʻammanın Yapısı: İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ına Teorik Bir Bakış”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 939-967.
• Talu, Mehmet. “Bâhilî, Ahmed b. Hâtim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tanâhî, Mahmûd Muhammed. “Mukaddime”. Kitâbu’ş-Şiʻr ev Şerhu Ebyâti’l-Müşkileti’l-İʻrâb. mlf. Ebû Ali el-Fârisî. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1987.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Miftâhu’s-Saʻâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzûʻâti’l-ʻUlûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1985.
• Taylor, Archer. The Literary Riddle Before 1600. Berkeley, California: University of California Press, 1948.
• Tehânevî, Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn ve’l-ʻUlûm. thk. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetu Lubnan Nâşirûn, 1996.
• Tekin, Ahmet. “Meyafarkin Âlimlerinden İbn Esed el-Farikî ve el-İfsâh fî Şerhi Ebyâti Muşkileti’l-İʻrâb Adlı Eseri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/20 (2018/2), 407-420.
• Toprak, M. Faruk. “Klâsik Arap Şiirinde Luğaz”. Nüsha 1/3 (2001), 97-110.
• Tufantoz, Abdurrahim. “Mervânîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/230-232. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Usta, İbrahim. “Arap Literatüründe Luğaz Kültürü”. Doğu Araştırmaları 10 (2012/2), 159-170.
• Uşnândânî, Ebû Osmân Saîd b. Hârûn. Meʻâni’ş-Şiʻr. nşr. Cemʻiyyetu’r-Râbitati’l-Edebiyye. Dımaşk: Matbaatu’t-Terakkī, 1922.
• Van Gelder, G. J. H. “Lughz”. Encyclopedia of Arabic Literature. ed. Julie Scott Meisami-Paul Starkey. London: Routledge, 1998.
• Yâfiʻî, Ebû Muhammed Abdullah b. Esʻad. Mir’âtu’l-Cenân ve ʻİbratu’l-Yakzân. thk. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Yâkūt el-Hamevî. Muʻcemu’l-Buldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yâkūt el-Hamevî. Muʻcemu’l-Udebâ. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Yûsuf el-Bedîʻî. Evcu’t-Taharrî ʻan Haysiyyeti Ebi’l-ʻAlâ’ el-Maʻarrî. nşr. Kâmil el-Kîlânî. Dımaşk: Matbaatu’t-Terakkī, 1944.
• Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. Siyeru Aʻlâmi’n-Nubelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1985.
• Zemahşerî. el-Muhâcât bi’l-Mesâili’n-Nahviyye. thk. Behîce Bâkır. Bağdat: Matbaatu Esʻad, 1973.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-Aʻlâm. Beyrut: Dâru’l-ʻİlm li’l-Melâyîn, 2002.
• Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Tabakâtu’n-Nahviyyîn ve’l-Lugaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1973.