Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Klasik Dönem Belâgat Muhtasarları: Telif Sebepleri ve Özgünlük Problemi

Yıl 2025, Sayı: 54, 96 - 123, 15.12.2025

Evren Torbalı

https://doi.org/10.30623/hij.1722907

Öz

Bu çalışma, klasik İslâm ilim geleneğinde önemli bir yere sahip olan belâgat muhtasarlarını konu edinmekte ve bu eserlerin yalnızca özetleme ve sadeleştirme amacıyla değil, aynı zamanda özgün ilmî, metodolojik ve pedagojik saiklerle kaleme alındığını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Literatürde özellikle 13. ve 19. yüzyıllar arasında telif edilen bu tür metinler, çoğu zaman özgünlükten yoksun, mevcut bilgiyi tekrar eden derlemeler olarak değerlendirilmiş; Şevkî Dayf gibi araştırmacılar, bu dönemi ilmî yaratıcılıktan uzak bir “durgunluk” evresi olarak nitelendirmiştir. Ancak bu genellemeler, muhtasar türü metinlerin işlevi, yapısı ve ilmî katkısı açısından bütüncül bir değerlendirme sunmaktan uzaktır.
Bu yönüyle çalışma, klasik belâgat literatürünün özgünlüğüne dair tartışmalara yeni bir bakış kazandırmakta; muhtasarların ilmî üretim, öğretim yöntemi ve disiplinlerarası etkileşim açısından taşıdığı değeri yeniden değerlendirmeyi hedeflemektedir. Böylelikle çalışma, modern dönemde sıklıkla “özetleme” faaliyetiyle sınırlandırılan ihtisâr anlayışının, klasik dönemde aslında çok boyutlu bir ilmî üretim biçimi olarak işlev gördüğünü göstermesi bakımından önem taşımaktadır.
Araştırmanın temel problemi, belâgat muhtasarlarının gerçekten özgün bir ilmî değer taşıyıp taşımadığıdır. Bu amaçla Cürcânî, Sekkâkî ve Kazvînî gibi önde gelen belâgat âlimlerinin eserlerine yazılmış muhtasarların mukaddimeleri esas alınmış; inceleme süreci, nitel araştırma yöntemlerinden doküman analizi tekniğiyle yürütülmüştür. Metinler, belâgat ilmine özgü klasik kavramlar ile muhtasarların tertîb, tehzîb ve ihtisâr gibi yapısal ilkeleri dikkate alınarak sistematik biçimde analiz edilmiştir.
Elde edilen bulgular, bu muhtasarların yalnızca özetleyen metinler olmadığını; aksine haşiv, taʿkîd, tatvîl ve ihlâl gibi anlatım kusurlarını gidererek metinleri daha açık, özlü ve öğretici hâle getirmeyi hedeflediklerini göstermektedir. Müelliflerin tertîb, tehzîb, tahrîr ve tecrîd gibi yöntemlerle metin düzeni sağladıkları; cemʿ, ziyâde, damm ve idâfe teknikleriyle içerik zenginliği oluşturdukları belirlenmiştir. Ayrıca teshîl, takrîb ve izâh gibi pedagojik amaçlarla metinlerin öğrenci ve müderrisler açısından daha erişilebilir hâle getirildiği tespit edilmiştir. Böylece ihtisâr geleneği, yalnızca kısaltma değil; aynı zamanda anlamı yoğunlaştırma, öğretimi kolaylaştırma ve bilgiyi yeniden yapılandırma süreci olarak belirginleşmektedir.
Sonuç olarak, elde edilen veriler, belâgat muhtasarlarının yalnızca bireysel telif tercihleriyle sınırlı kalmadığını; aksine dönemin ilmî ihtiyaçlarına, pedagojik beklentilerine ve kurumsal şartlarına yanıt veren çok yönlü yapılar olduğunu ortaya koymaktadır. Bu eserlerde yer alan telhîs, ihtisâr, iktisâr, tehzîb, tenkîh, tecrîd, tahrîr, zabt ve temhîs gibi kavramlar, farklı yöntemsel yaklaşımları ve ilmî amaçları temsil etmektedir. Bu çeşitlilik, ihtisâr faaliyetini yalnızca özetleme faaliyeti olmaktan çıkararak; metnin yeniden inşası, anlamın yoğunlaştırılması ve bilginin dönüştürülmesi süreçlerini kapsayan dinamik bir ilmî üretim alanı hâline getirmektedir. Dolayısıyla belâgat muhtasarlarının özgünlükten yoksun olduğu yönündeki indirgemeci eleştiriler geçerliliğini yitirmekte; bu eserlerin çok yönlü yapısı, metodolojik derinliği ve pedagojik işleviyle klasik İslâm düşünce tarihinde özgün bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca ihtisâr geleneğinin hadis, fıkıh ve tefsir gibi diğer İslâmî disiplinlerdeki özetleme pratikleriyle yöntemsel ve işlevsel açıdan örtüştüğü görülmekte; bu durum, klasik dönemden modern döneme uzanan epistemik ve pedagojik evrimin bütüncül biçimde anlaşılmasına katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgati Belâgat Literatürü İhtisâr Geleneği Muhtasar Özgünlük Problemi İslam Düşünce Tarihi

Kaynakça

  • Ahmed Muḫtâr ʿAbdü’l-Ḥamîd ʿUmar. Mu‘cemü’l-Luġati’l-‘Arabiyyeti’l-Mu‘âṣıra. 4 Cilt. Âlemü’l-Kütüb, 2008/1429.
  • Aktaş, Sahip. Yûsuf b. Hüseyin el-Kirmâstî’nin Hayatı, Eserleri ve el-Muntehab Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
  • Altaş, Eşref (ed.). İslam ilim ve düşünce geleneğinde Adudüddin el-Îcî. Ankara, Üsküdar, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları; İSAM Yayınları, Birinci basım., 2017.
  • Arslan, Hüseyin. “Belâgat İlminde İhtisar Geleneği: el-Mısbâh fi’htisâri’l-Miftâh Örneği”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (30 Aralık 2023), 237-268. https://doi.org/10.33460/beuifd.1369504
  • Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selîm. Dâru’l-‘İlm ve’s-Sekâfe, ts.
  • Avcı, Fatih. “Fakihlerin Nasslardaki Makâsıdı Tespiti ve Bunun Furû-u Fıkha Yansımaları (Şahitlik Örneği)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (27 Haziran 2025), 190-212. https://doi.org/10.34085/buifd.1634432
  • Bahar, Murat. Fezleketü’l-Kur’ân Yeni Bir Kur’ân İlminin Tespiti ve İnşası. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2025.
  • Bahşi, Turan. “Sabbân’ın Nahiv Terimlerine Yaklaşımı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (15 Mart 2024), 94-118. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1398403
  • Bedreddin b. Malik. el-Miṣbâḥ fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. Mektebetu’l-Âdâb, 1989/1409.
  • Bosnevî, Hasan Kâfî b Turhan b Dâvud el-Akhisârî. Temḥîṣu’t-Telhîṣ. 74 yk., 19 st.
  • Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
  • Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm lil-Melâyîn, 4. Basım, 1987/1407.
  • Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403 1983.
  • Çöklü, Ramazan. “Fıkıh Usûlü Kelâm ve Belâgat İlişkisi: Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Râzî, Sekkâkî ve Âmidî Mukayesesi)”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (Haziran 2023), 79-96. https://doi.org/10.58568/firatilahiyat.1271017
  • Çöklü, Ramazan. “Hicrî 4. Asır Fıkıh Usûlü Geleneğinde Mecazın Varlığına Yönelik Tartışmalar: Cessâs Örneği”. https://doi.org/10.5281/ZENODO.7513519
  • Çöklü, Ramazan. “Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Cübbâîlerden Fahreddin er-Râzî’ye Kadar)”. Burdur İlahiyat Dergisi 6 (Haziran 2023), 22-44. https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1309936
  • Demirbaş, Servet. “Hatip Kazvini’nin Beyan İlmi Bağlamında Sekkâki Eleştirisi”. Ebu Yakup Sekkâki’nin Gramer ve Belagat Anlayışı. ed. Tahsin Yurttaş - Abdullah Hacıbekiroğlu. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Ḥâşiyetü’t-Desûkî ʿalâ Muḫtaṣarü’l-meʿânî. thk. Abdülhamîd Hendâvî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
  • Durmuş, İsmail. “Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Durmuş, İsmail. “Sekkâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. el-Aṭvel. thk. Abdülhamîd Hendâvî. 2 Cilt. Beyrut/Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
  • Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe İhti̇sâr Türünün Karakteri̇sti̇ği”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 28/54 (Temmuz 2023), 31-72. https://doi.org/10.20519/divan.1181149
  • Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: Bir İhtisâr Örneği Olarak İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’i”. TARR: Turkish Academic Research Review = Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 1/1 (2016), 49-59.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mur‘ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 2001.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
  • Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-Şerḥi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-’İlmiyye, ts.
  • Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2005/1426.
  • Görgün, Tahsi̇n. “ÎCÎ, Adudüddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
  • Güven, Şahin. “Bir Telif Yöntemi Olarak Tefsirde İhtisar ve Muhtasar Rivayet Tefsirleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10/2 (Eylül 2010), 43-66. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344170
  • Hamza b. Turgûd Aydînî. el-Mesâlik. Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar, 06 Mil Yz A 6133/2, [49b-75b] y. ;
  • Hasan Kâfî b. Turhan b. Dâvud el-Akhisârî el-Bosnevî. Temḥîṣu’t-Telhîṣ. Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, Vahid Paşa, 1016, 74 yk., 19 st.
  • Hızır b. Muhammed el-Amâsî. “Unbûbu’l-belâğa fî yenbû‘i’l-feṣâḥa”. Menûfiye Arap Dili Fakültesi Dergisi 36 (2021/1443), 29-91.
  • İbn Ebü’l-İsba‘, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm (Abdüsselâm) b. Abdilvâhid b. Zâfir el-Mısrî. Taḥrîrü’t-Taḥbîr (fî ṣınâʿati’ş-şiʿr ve’n-nes̱r ve beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân). thk. Hifnî Muhammed Şeref, ts.
  • İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 3. Basım, 1993/1412.
  • İbnü’z-Zemlekânî, Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Abdülkerîm. et-Tibyân fî ‘İlmi’l Beyân el-Muṭli‘ ʽAlâ İ‘câzi’l-Kur’ân. Bağdad: Matbaʽatü’l-ʽÂnî, 1964/1383.
  • Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Fevâ’idü’l-Ğıyâsiyye. thk. Âşık Hüseyin. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Misrî, Dâru’lKütübi’l-Lübnânî, 1991/1412.
  • Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Medḫal fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ, ts.
  • Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
  • Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed el-Kazvînî eş-Şâfiî. Telḫîṣü’l-Miftâḥ. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 2010/1431.
  • Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed eş-Şâfiî. el-Îżâḥ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 2003/1423.
  • Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
  • Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. Taḥḳîḳu’l-Fevâʾidi’l-Ġıyâs̱iyye. thk. Ali b. Dahîlillah el-Avfî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-Hikem, 1424.
  • Kirmastî, Cemâleddin Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî. el-Muḫtâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 04415-001, 1-40 yk., 15 st.
  • Kirmastî, Cemâleddin Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî. et-Tebyîn fi’l-meʿânî ve’l-beyân. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 02780, 96 yk., 23 st.
  • Lutfullah b. Muhammed el-Erzurûmî el-Hanefî. Mulahḫaṣ-u Telḫîṣi’l-Miftâḥ. Milli Kütüphane, Samsun İl Halk Kütüphanesi, 55 Hk 297/4, 81b-98a yk., 17 st.
  • Matlûb, Ahmed. Mu‘cemü’l-Muṣṭalaḥâti’l-Belâgiyye ve Tetavvuruhâ. 3 Cilt. Beyrut/Lübnan: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, 2006/1427.
  • Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd. el-Müveşşaḥ, ts.
  • Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî. et-Tevḳîf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. thk. Abdü’l-Hâlık Servet. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1990/1410.
  • Olçun, Muhammed Mahmut. “Cürcânlı Üç Edîbin Klasik Arap Edebiyatına Katkıları”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (15 Haziran 2021), 48-68. https://doi.org/10.47948/efad.860250
  • Özalp, Mehmet Sıddık. “Bedruddîn b. Malik’in el-Misbâh Fî İhtisâri’l-Miftâh Eserinin Dîbâcesi Özelinde Berâ‘atu’l-İstihlâl Sanatı İncelemesi”. Tetkik, 109-125. https://doi.org/10.55709/tetkik.4.1300067
  • Öztürk, Ali. “İslam Hukukunda Telif Yöntemi ve Türü Olarak İhtisar ve Muhtasarlar”. Turkish Academic Research Review 8/4 (Aralık 2023), 1482-1501. https://doi.org/10.30622/tarr.1239794
  • Pervîz Abdullah Efendi. Telḫîṣu’t-Telḫîṣ. Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 5483/1, 1-48 yk., st.
  • Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004/1424.
  • Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 5. Basım, 1999/1420.
  • Reşîd Rızâ, Muhammed. Mecelletü’l-menâr. 35 Cilt, ts.
  • Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987/1407.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Ḥallü’l-ʿUḳūd. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 01049-002, 36-230 yk., 18 st.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ʿUḳūdü’l-cümân fi’l-meʿânî ve’l-beyân. thk. Abdülhamîd Ḍaḥ. Kahire: Dârü’l-İmâm Müslim li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2012.
  • Şevkî Dayf. el-Belâġa: Teṭavvür ve târîḫ. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 9. Basım, 1965.
  • Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Muḫtaṣarü’l-meʿânî. 2 Cilt. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 2010/1431.
  • Trablusî, Şemseddin Muhammed b. Mahmûd el-Ömerî et-. Dürerü’l-ferâʾidi’l-müstahsene fî şeriḥi Manzûmeti İbni’ş-Şıhne. thk. Süleyman Hüseyin el-ʿUmeyrât, 2018/1439.
  • William Smyth. “[Belağat] Ders Kitabı Hazırlamak”. çev. Ömer Kara. Journal of Islamic Research 24/2 (2013), 108-117.
  • Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Daru’l-Hidâye, ts.
  • Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî el-Hazrecî. Mulahḫaṣ-u Telḫîṣi’l-Miftâḥ, ts.
  • Zencânî, Ebü’l-Meâlî İzzüddîn Abdülvehhâb b. İbrâhîm b. Abdilvehhâb el-Hazrecî. Miʿyârü’n-nüẓẓâr fî ʿulûmi’l-eşʿâr. thk. Muhammed Ali Rızk el-Hafâcî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l- Maârif, 1991.

Yıl 2025, Sayı: 54, 96 - 123, 15.12.2025

Evren Torbalı

https://doi.org/10.30623/hij.1722907

Öz

Kaynakça

  • Ahmed Muḫtâr ʿAbdü’l-Ḥamîd ʿUmar. Mu‘cemü’l-Luġati’l-‘Arabiyyeti’l-Mu‘âṣıra. 4 Cilt. Âlemü’l-Kütüb, 2008/1429.
  • Aktaş, Sahip. Yûsuf b. Hüseyin el-Kirmâstî’nin Hayatı, Eserleri ve el-Muntehab Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
  • Altaş, Eşref (ed.). İslam ilim ve düşünce geleneğinde Adudüddin el-Îcî. Ankara, Üsküdar, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları; İSAM Yayınları, Birinci basım., 2017.
  • Arslan, Hüseyin. “Belâgat İlminde İhtisar Geleneği: el-Mısbâh fi’htisâri’l-Miftâh Örneği”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (30 Aralık 2023), 237-268. https://doi.org/10.33460/beuifd.1369504
  • Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selîm. Dâru’l-‘İlm ve’s-Sekâfe, ts.
  • Avcı, Fatih. “Fakihlerin Nasslardaki Makâsıdı Tespiti ve Bunun Furû-u Fıkha Yansımaları (Şahitlik Örneği)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (27 Haziran 2025), 190-212. https://doi.org/10.34085/buifd.1634432
  • Bahar, Murat. Fezleketü’l-Kur’ân Yeni Bir Kur’ân İlminin Tespiti ve İnşası. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2025.
  • Bahşi, Turan. “Sabbân’ın Nahiv Terimlerine Yaklaşımı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (15 Mart 2024), 94-118. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1398403
  • Bedreddin b. Malik. el-Miṣbâḥ fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. Mektebetu’l-Âdâb, 1989/1409.
  • Bosnevî, Hasan Kâfî b Turhan b Dâvud el-Akhisârî. Temḥîṣu’t-Telhîṣ. 74 yk., 19 st.
  • Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
  • Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm lil-Melâyîn, 4. Basım, 1987/1407.
  • Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403 1983.
  • Çöklü, Ramazan. “Fıkıh Usûlü Kelâm ve Belâgat İlişkisi: Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Râzî, Sekkâkî ve Âmidî Mukayesesi)”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (Haziran 2023), 79-96. https://doi.org/10.58568/firatilahiyat.1271017
  • Çöklü, Ramazan. “Hicrî 4. Asır Fıkıh Usûlü Geleneğinde Mecazın Varlığına Yönelik Tartışmalar: Cessâs Örneği”. https://doi.org/10.5281/ZENODO.7513519
  • Çöklü, Ramazan. “Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Cübbâîlerden Fahreddin er-Râzî’ye Kadar)”. Burdur İlahiyat Dergisi 6 (Haziran 2023), 22-44. https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1309936
  • Demirbaş, Servet. “Hatip Kazvini’nin Beyan İlmi Bağlamında Sekkâki Eleştirisi”. Ebu Yakup Sekkâki’nin Gramer ve Belagat Anlayışı. ed. Tahsin Yurttaş - Abdullah Hacıbekiroğlu. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Ḥâşiyetü’t-Desûkî ʿalâ Muḫtaṣarü’l-meʿânî. thk. Abdülhamîd Hendâvî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
  • Durmuş, İsmail. “Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Durmuş, İsmail. “Sekkâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. el-Aṭvel. thk. Abdülhamîd Hendâvî. 2 Cilt. Beyrut/Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
  • Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe İhti̇sâr Türünün Karakteri̇sti̇ği”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 28/54 (Temmuz 2023), 31-72. https://doi.org/10.20519/divan.1181149
  • Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: Bir İhtisâr Örneği Olarak İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’i”. TARR: Turkish Academic Research Review = Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 1/1 (2016), 49-59.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mur‘ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 2001.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
  • Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-Şerḥi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-’İlmiyye, ts.
  • Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2005/1426.
  • Görgün, Tahsi̇n. “ÎCÎ, Adudüddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
  • Güven, Şahin. “Bir Telif Yöntemi Olarak Tefsirde İhtisar ve Muhtasar Rivayet Tefsirleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10/2 (Eylül 2010), 43-66. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344170
  • Hamza b. Turgûd Aydînî. el-Mesâlik. Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar, 06 Mil Yz A 6133/2, [49b-75b] y. ;
  • Hasan Kâfî b. Turhan b. Dâvud el-Akhisârî el-Bosnevî. Temḥîṣu’t-Telhîṣ. Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, Vahid Paşa, 1016, 74 yk., 19 st.
  • Hızır b. Muhammed el-Amâsî. “Unbûbu’l-belâğa fî yenbû‘i’l-feṣâḥa”. Menûfiye Arap Dili Fakültesi Dergisi 36 (2021/1443), 29-91.
  • İbn Ebü’l-İsba‘, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm (Abdüsselâm) b. Abdilvâhid b. Zâfir el-Mısrî. Taḥrîrü’t-Taḥbîr (fî ṣınâʿati’ş-şiʿr ve’n-nes̱r ve beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân). thk. Hifnî Muhammed Şeref, ts.
  • İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 3. Basım, 1993/1412.
  • İbnü’z-Zemlekânî, Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Abdülkerîm. et-Tibyân fî ‘İlmi’l Beyân el-Muṭli‘ ʽAlâ İ‘câzi’l-Kur’ân. Bağdad: Matbaʽatü’l-ʽÂnî, 1964/1383.
  • Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Fevâ’idü’l-Ğıyâsiyye. thk. Âşık Hüseyin. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Misrî, Dâru’lKütübi’l-Lübnânî, 1991/1412.
  • Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Medḫal fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ, ts.
  • Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
  • Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed el-Kazvînî eş-Şâfiî. Telḫîṣü’l-Miftâḥ. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 2010/1431.
  • Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed eş-Şâfiî. el-Îżâḥ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 2003/1423.
  • Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
  • Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. Taḥḳîḳu’l-Fevâʾidi’l-Ġıyâs̱iyye. thk. Ali b. Dahîlillah el-Avfî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-Hikem, 1424.
  • Kirmastî, Cemâleddin Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî. el-Muḫtâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 04415-001, 1-40 yk., 15 st.
  • Kirmastî, Cemâleddin Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî. et-Tebyîn fi’l-meʿânî ve’l-beyân. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 02780, 96 yk., 23 st.
  • Lutfullah b. Muhammed el-Erzurûmî el-Hanefî. Mulahḫaṣ-u Telḫîṣi’l-Miftâḥ. Milli Kütüphane, Samsun İl Halk Kütüphanesi, 55 Hk 297/4, 81b-98a yk., 17 st.
  • Matlûb, Ahmed. Mu‘cemü’l-Muṣṭalaḥâti’l-Belâgiyye ve Tetavvuruhâ. 3 Cilt. Beyrut/Lübnan: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, 2006/1427.
  • Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd. el-Müveşşaḥ, ts.
  • Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî. et-Tevḳîf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. thk. Abdü’l-Hâlık Servet. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1990/1410.
  • Olçun, Muhammed Mahmut. “Cürcânlı Üç Edîbin Klasik Arap Edebiyatına Katkıları”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (15 Haziran 2021), 48-68. https://doi.org/10.47948/efad.860250
  • Özalp, Mehmet Sıddık. “Bedruddîn b. Malik’in el-Misbâh Fî İhtisâri’l-Miftâh Eserinin Dîbâcesi Özelinde Berâ‘atu’l-İstihlâl Sanatı İncelemesi”. Tetkik, 109-125. https://doi.org/10.55709/tetkik.4.1300067
  • Öztürk, Ali. “İslam Hukukunda Telif Yöntemi ve Türü Olarak İhtisar ve Muhtasarlar”. Turkish Academic Research Review 8/4 (Aralık 2023), 1482-1501. https://doi.org/10.30622/tarr.1239794
  • Pervîz Abdullah Efendi. Telḫîṣu’t-Telḫîṣ. Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 5483/1, 1-48 yk., st.
  • Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004/1424.
  • Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 5. Basım, 1999/1420.
  • Reşîd Rızâ, Muhammed. Mecelletü’l-menâr. 35 Cilt, ts.
  • Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987/1407.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Ḥallü’l-ʿUḳūd. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 01049-002, 36-230 yk., 18 st.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ʿUḳūdü’l-cümân fi’l-meʿânî ve’l-beyân. thk. Abdülhamîd Ḍaḥ. Kahire: Dârü’l-İmâm Müslim li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2012.
  • Şevkî Dayf. el-Belâġa: Teṭavvür ve târîḫ. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 9. Basım, 1965.
  • Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Muḫtaṣarü’l-meʿânî. 2 Cilt. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 2010/1431.
  • Trablusî, Şemseddin Muhammed b. Mahmûd el-Ömerî et-. Dürerü’l-ferâʾidi’l-müstahsene fî şeriḥi Manzûmeti İbni’ş-Şıhne. thk. Süleyman Hüseyin el-ʿUmeyrât, 2018/1439.
  • William Smyth. “[Belağat] Ders Kitabı Hazırlamak”. çev. Ömer Kara. Journal of Islamic Research 24/2 (2013), 108-117.
  • Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Daru’l-Hidâye, ts.
  • Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî el-Hazrecî. Mulahḫaṣ-u Telḫîṣi’l-Miftâḥ, ts.
  • Zencânî, Ebü’l-Meâlî İzzüddîn Abdülvehhâb b. İbrâhîm b. Abdilvehhâb el-Hazrecî. Miʿyârü’n-nüẓẓâr fî ʿulûmi’l-eşʿâr. thk. Muhammed Ali Rızk el-Hafâcî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l- Maârif, 1991.

Yıl 2025, Sayı: 54, 96 - 123, 15.12.2025

Evren Torbalı

https://doi.org/10.30623/hij.1722907

Öz

This study investigates abridged manuals (mukhtaṣarāt) that occupy a prominent position in the classical Islamic intellectual tradition, arguing that these works were not composed merely for the sake of condensation or simplification but were driven by distinct scholarly, methodological, and pedagogical rationales. The literature—particularly works produced between the thirteenth and nineteenth centuries—has frequently portrayed such texts as derivative compilations lacking originality, and scholars such as Shawqī Ḍayf described this era as a period of intellectual “stagnation”. However, such assessments overlook the complex functions, internal dynamics, and epistemic contributions of the abridgment tradition.
Against this backdrop, the present study offers a renewed perspective on debates over originality within the classical balāgha corpora and reassesses the intellectual, didactic, and interdisciplinary value of abridged works. It argues that the modern tendency to reduce ikhtiṣār to mere summarization obscures the reality that it functioned as a multi-layered and generative mode of knowledge production in the classical period.
The research addresses a central question: do balāgha abridgments possess substantive scholarly originality? Employing qualitative document analysis to explore this, the study analyses the prefaces of abridgments written on the works of major rhetoricians—such as ʿAbd al-Qāhir al-Jurjānī, al-Sakkākī, and al-Qazwīnī. The texts are examined using classical rhetorical terminology and the structural principles governing mukhtaṣar composition, including tartīb, tahdhīb, and ikhtiṣār.
The findings indicate that these abridgments were not simply attempts to shorten earlier works. Rather, they sought not only to eliminate rhetorical deficiencies—such as ḥashw, taʿqīd, taṭwīl, and iḥlāl—but also to render the material clearer, more succinct, and pedagogically more effective. Authors employed techniques such as tartīb, tahdhīb, taḥrīr, and tajrīd to refine textual structure, while using jamʿ, ziyāda, ḍamm, and iḍāfa to enrich conceptual content. Pedagogical strategies such as tashīl, taqrīb, and īḍāḥ further enhanced accessibility for students and instructors. Consequently, the abridgment tradition emerges as a process not of simple reduction but of semantic intensification, pedagogical optimization, and epistemic reorganization.
Ultimately, the study demonstrates that balāgha abridgments were not products of individual authorial convenience but multifaceted responses to the intellectual demands, pedagogical expectations, and institutional conditions of their time. The conceptual vocabulary found in these works—talkhīṣ, ikhtiṣār, iqtiṣār, tahdhīb, tanqīḥ, tajrīd, taḥrīr, ḍabṭ, and tamḥīṣ—reflects diverse methodological orientations and scholarly objectives. This diversity transforms ikhtiṣār from a reductive practice into a dynamic field of intellectual activity involving textual reconstruction, semantic condensation, and the transformation of knowledge. As a result, reductionist critiques that dismiss abridgments as unoriginal lose their explanatory force. Moreover, the present study shows that the ikhtiṣār tradition aligns methodologically and functionally with summarization practices in other Islamic disciplines—such as ḥadīth, fiqh, and tafsīr—thereby contributing to a more integrated understanding of epistemic and pedagogical developments from the classical to the modern period.

Anahtar Kelimeler

Arabic Rhetoric (Balāgha) Classical Rhetorical Literature Abridgment Tradition (Ikhtiṣār) Mukhtaṣar Manuals Originality Debate Islamic Intellectual History

Kaynakça

  • Ahmed Muḫtâr ʿAbdü’l-Ḥamîd ʿUmar. Mu‘cemü’l-Luġati’l-‘Arabiyyeti’l-Mu‘âṣıra. 4 Cilt. Âlemü’l-Kütüb, 2008/1429.
  • Aktaş, Sahip. Yûsuf b. Hüseyin el-Kirmâstî’nin Hayatı, Eserleri ve el-Muntehab Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
  • Altaş, Eşref (ed.). İslam ilim ve düşünce geleneğinde Adudüddin el-Îcî. Ankara, Üsküdar, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları; İSAM Yayınları, Birinci basım., 2017.
  • Arslan, Hüseyin. “Belâgat İlminde İhtisar Geleneği: el-Mısbâh fi’htisâri’l-Miftâh Örneği”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (30 Aralık 2023), 237-268. https://doi.org/10.33460/beuifd.1369504
  • Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selîm. Dâru’l-‘İlm ve’s-Sekâfe, ts.
  • Avcı, Fatih. “Fakihlerin Nasslardaki Makâsıdı Tespiti ve Bunun Furû-u Fıkha Yansımaları (Şahitlik Örneği)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (27 Haziran 2025), 190-212. https://doi.org/10.34085/buifd.1634432
  • Bahar, Murat. Fezleketü’l-Kur’ân Yeni Bir Kur’ân İlminin Tespiti ve İnşası. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2025.
  • Bahşi, Turan. “Sabbân’ın Nahiv Terimlerine Yaklaşımı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (15 Mart 2024), 94-118. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1398403
  • Bedreddin b. Malik. el-Miṣbâḥ fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. Mektebetu’l-Âdâb, 1989/1409.
  • Bosnevî, Hasan Kâfî b Turhan b Dâvud el-Akhisârî. Temḥîṣu’t-Telhîṣ. 74 yk., 19 st.
  • Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
  • Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘İlm lil-Melâyîn, 4. Basım, 1987/1407.
  • Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403 1983.
  • Çöklü, Ramazan. “Fıkıh Usûlü Kelâm ve Belâgat İlişkisi: Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Râzî, Sekkâkî ve Âmidî Mukayesesi)”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (Haziran 2023), 79-96. https://doi.org/10.58568/firatilahiyat.1271017
  • Çöklü, Ramazan. “Hicrî 4. Asır Fıkıh Usûlü Geleneğinde Mecazın Varlığına Yönelik Tartışmalar: Cessâs Örneği”. https://doi.org/10.5281/ZENODO.7513519
  • Çöklü, Ramazan. “Mu‘tezilî ve Eş‘arî Usûlcülerin Haber Tanımlarının Analizi (Cübbâîlerden Fahreddin er-Râzî’ye Kadar)”. Burdur İlahiyat Dergisi 6 (Haziran 2023), 22-44. https://doi.org/10.59932/burdurilahiyat.1309936
  • Demirbaş, Servet. “Hatip Kazvini’nin Beyan İlmi Bağlamında Sekkâki Eleştirisi”. Ebu Yakup Sekkâki’nin Gramer ve Belagat Anlayışı. ed. Tahsin Yurttaş - Abdullah Hacıbekiroğlu. Ankara: Fecr Yayınları, 2023.
  • Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Ḥâşiyetü’t-Desûkî ʿalâ Muḫtaṣarü’l-meʿânî. thk. Abdülhamîd Hendâvî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
  • Durmuş, İsmail. “Meânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Durmuş, İsmail. “Sekkâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
  • Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. el-Aṭvel. thk. Abdülhamîd Hendâvî. 2 Cilt. Beyrut/Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
  • Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe İhti̇sâr Türünün Karakteri̇sti̇ği”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 28/54 (Temmuz 2023), 31-72. https://doi.org/10.20519/divan.1181149
  • Erdoğan, Tunahan. “Hadis Usûlü Literatüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: Bir İhtisâr Örneği Olarak İbn Hacer’in Nuhbetü’l-Fiker’i”. TARR: Turkish Academic Research Review = Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 1/1 (2016), 49-59.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed ‘Ivaz Mur‘ıb. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, 2001.
  • Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbü’l-luga. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2001.
  • Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-Şerḥi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-’İlmiyye, ts.
  • Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2005/1426.
  • Görgün, Tahsi̇n. “ÎCÎ, Adudüddin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
  • Güven, Şahin. “Bir Telif Yöntemi Olarak Tefsirde İhtisar ve Muhtasar Rivayet Tefsirleri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 10/2 (Eylül 2010), 43-66. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344170
  • Hamza b. Turgûd Aydînî. el-Mesâlik. Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar, 06 Mil Yz A 6133/2, [49b-75b] y. ;
  • Hasan Kâfî b. Turhan b. Dâvud el-Akhisârî el-Bosnevî. Temḥîṣu’t-Telhîṣ. Kütahya Vahid Paşa Kütüphanesi, Vahid Paşa, 1016, 74 yk., 19 st.
  • Hızır b. Muhammed el-Amâsî. “Unbûbu’l-belâğa fî yenbû‘i’l-feṣâḥa”. Menûfiye Arap Dili Fakültesi Dergisi 36 (2021/1443), 29-91.
  • İbn Ebü’l-İsba‘, Ebû Muhammed Zekiyyüddîn Abdülazîm (Abdüsselâm) b. Abdilvâhid b. Zâfir el-Mısrî. Taḥrîrü’t-Taḥbîr (fî ṣınâʿati’ş-şiʿr ve’n-nes̱r ve beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân). thk. Hifnî Muhammed Şeref, ts.
  • İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 3. Basım, 1993/1412.
  • İbnü’z-Zemlekânî, Ebû Muhammed Abdülvâhid b. Abdülkerîm. et-Tibyân fî ‘İlmi’l Beyân el-Muṭli‘ ʽAlâ İ‘câzi’l-Kur’ân. Bağdad: Matbaʽatü’l-ʽÂnî, 1964/1383.
  • Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Fevâ’idü’l-Ğıyâsiyye. thk. Âşık Hüseyin. Kahire-Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Misrî, Dâru’lKütübi’l-Lübnânî, 1991/1412.
  • Îcî, Ebü’l-Fazl Adudüddîn Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Medḫal fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ, ts.
  • Kâtib Çelebi. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
  • Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed el-Kazvînî eş-Şâfiî. Telḫîṣü’l-Miftâḥ. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 2010/1431.
  • Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed eş-Şâfiî. el-Îżâḥ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Basım, 2003/1423.
  • Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
  • Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. Taḥḳîḳu’l-Fevâʾidi’l-Ġıyâs̱iyye. thk. Ali b. Dahîlillah el-Avfî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’l-ulûm ve’l-Hikem, 1424.
  • Kirmastî, Cemâleddin Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî. el-Muḫtâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 04415-001, 1-40 yk., 15 st.
  • Kirmastî, Cemâleddin Yusuf b. Hüseyin el-Kirmastî. et-Tebyîn fi’l-meʿânî ve’l-beyân. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 02780, 96 yk., 23 st.
  • Lutfullah b. Muhammed el-Erzurûmî el-Hanefî. Mulahḫaṣ-u Telḫîṣi’l-Miftâḥ. Milli Kütüphane, Samsun İl Halk Kütüphanesi, 55 Hk 297/4, 81b-98a yk., 17 st.
  • Matlûb, Ahmed. Mu‘cemü’l-Muṣṭalaḥâti’l-Belâgiyye ve Tetavvuruhâ. 3 Cilt. Beyrut/Lübnan: ed-Dâru’l-Arabiyye li’l-Mevsûât, 2006/1427.
  • Merzübânî, Ebû Ubeydillâh Muhammed b. İmrân b. Mûsâ b. Saîd. el-Müveşşaḥ, ts.
  • Münâvî, Zeynüddîn Muhammed Abdürraûf b. Tâcil‘ârifîn b. Nûriddîn Alî. et-Tevḳîf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf. thk. Abdü’l-Hâlık Servet. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1990/1410.
  • Olçun, Muhammed Mahmut. “Cürcânlı Üç Edîbin Klasik Arap Edebiyatına Katkıları”. Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (15 Haziran 2021), 48-68. https://doi.org/10.47948/efad.860250
  • Özalp, Mehmet Sıddık. “Bedruddîn b. Malik’in el-Misbâh Fî İhtisâri’l-Miftâh Eserinin Dîbâcesi Özelinde Berâ‘atu’l-İstihlâl Sanatı İncelemesi”. Tetkik, 109-125. https://doi.org/10.55709/tetkik.4.1300067
  • Öztürk, Ali. “İslam Hukukunda Telif Yöntemi ve Türü Olarak İhtisar ve Muhtasarlar”. Turkish Academic Research Review 8/4 (Aralık 2023), 1482-1501. https://doi.org/10.30622/tarr.1239794
  • Pervîz Abdullah Efendi. Telḫîṣu’t-Telḫîṣ. Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, 5483/1, 1-48 yk., st.
  • Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-i‘câz. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004/1424.
  • Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkâdir. Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yusuf Şeyh Muhammed. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 5. Basım, 1999/1420.
  • Reşîd Rızâ, Muhammed. Mecelletü’l-menâr. 35 Cilt, ts.
  • Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr (b.) Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1987/1407.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Ḥallü’l-ʿUḳūd. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 01049-002, 36-230 yk., 18 st.
  • Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. ʿUḳūdü’l-cümân fi’l-meʿânî ve’l-beyân. thk. Abdülhamîd Ḍaḥ. Kahire: Dârü’l-İmâm Müslim li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî‘, 2012.
  • Şevkî Dayf. el-Belâġa: Teṭavvür ve târîḫ. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, 9. Basım, 1965.
  • Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî. Muḫtaṣarü’l-meʿânî. 2 Cilt. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 2010/1431.
  • Trablusî, Şemseddin Muhammed b. Mahmûd el-Ömerî et-. Dürerü’l-ferâʾidi’l-müstahsene fî şeriḥi Manzûmeti İbni’ş-Şıhne. thk. Süleyman Hüseyin el-ʿUmeyrât, 2018/1439.
  • William Smyth. “[Belağat] Ders Kitabı Hazırlamak”. çev. Ömer Kara. Journal of Islamic Research 24/2 (2013), 108-117.
  • Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳâmûs. thk. Heyet. 40 Cilt. Daru’l-Hidâye, ts.
  • Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî el-Hazrecî. Mulahḫaṣ-u Telḫîṣi’l-Miftâḥ, ts.
  • Zencânî, Ebü’l-Meâlî İzzüddîn Abdülvehhâb b. İbrâhîm b. Abdilvehhâb el-Hazrecî. Miʿyârü’n-nüẓẓâr fî ʿulûmi’l-eşʿâr. thk. Muhammed Ali Rızk el-Hafâcî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l- Maârif, 1991.
Toplam 65 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Arap Dili ve Belagatı
Bölüm Araştırma Makalesi
Yazarlar

Evren Torbalı 0000-0002-9809-8960

Gönderilme Tarihi 19 Haziran 2025
Kabul Tarihi 30 Kasım 2025
Yayımlanma Tarihi 15 Aralık 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Sayı: 54

Kaynak Göster

ISNAD Torbalı, Evren. “Klasik Dönem Belâgat Muhtasarları: Telif Sebepleri ve Özgünlük Problemi”. Harran İlahiyat Dergisi 54 (Aralık2025), 96-123. https://doi.org/10.30623/hij.1722907.


Harran İlahiyat Dergisi Creative Commons Alıntı-Gayriticari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.