Dindar Şahsiyeti İnşa Eden Üç Kavram: İslâm, İman ve İhsan

Yıl 2021, Sayı: 45, 36 - 56, 15.06.2021

Ruhullah Öz

https://doi.org/10.30623/hij.952963

Öz

Din, mensuplarının dini ameli ve ahlaki kimliğini şekillendiren en önemli unsurdur. Dindar ise dini, yaşamına uyarlayarak pratize eden kişidir. Tanrı kaynaklı dinin teorik çerçevesini Tanrı belirlerken dinin pratik tezahürü dindar olan peygamber ve ona tabi olan insanların yaşamlarında görülür. Tanrısal bir dinin ne olduğunu belirleyen en önemli araçlar ise dini kavramlardır. Din, kendisini kavramlar aracılığıyla tanıtırken dindar da kimliğini bu kavramlar üzerinden inşa eder. Bir semavi din olarak İslâm’ın teorik çerçevesini belirleyen en önemli kaynak hiç kuşkusuz Kur’an’dır. Peygamber ise nasıl yaşanacağını pratik hayatı ve söylemleriyle tescilleyen model şahsiyettir. İslâm peygamberinin dini tanımlayan en önemli referanslarından biri “Cibrîl Hadisi’dir. Peygamber (s.a.v.), “Cibrîl Hadisi’nde dini, dolaylı olarak da dindarlığı üç kavramla tanımlamıştır.
Dini ve dindar şahsiyeti inşa eden üç kavramın ilki İslâm, ikincisi iman üçüncüsü de ihsandır. İslâm peygamberi ile Cibrîl arasında geçen sorulu cevaplı diyalogda din, bu üç kavramla tanımlanmıştır. Bu üç kavramın din ve dindarlığı betimleyen kavramlar olduğunun kanıtı; hadiste geçen peygamberin “O, Cebrail’di, size dinini öğretmeye gelmişti” sözüdür. Peygamber, “Cibrîl Hadisi’nde üç aşamalı bir din /dindar tanımı yapmıştır. İslâm, bu aşamaların ilkidir. Buna göre İslâm’a, belli başlı dini ritüelin öncelikli temsilidir, demek mümkündür. İslâm kavramının semantiğinde ön plana çıkan mana; ‘bilerek, isteyerek ve samimiyetle teslim olmak şeklindedir. Bu yönüyle İslâm, gönül rızasıyla her türlü gönülden olana boyun eğmeyi ihtiva eder. Din tarafından belirlenen ilkelere teslim olmak, kişiye dinin resmi bir üyesi olma statüsünü kazandırır. Ayrıca kişinin dinsel özlük haklarını şehadet manifestosunun koruyucu kuvvetiyle garanti altına alır.
Cibrîl hadisindeki sıralamaya göre dindarlığın bir sonraki aşamasını oluşturan ikinci kavram ise imandır. Kelâm terminolojisinde iman, dil ikrârının kalbî tasdikidir. Bu yönüyle imanın, tasdik ve ruhsal teslimiyetle birlikte iradeye dayalı kalbi bir yöneliş ve aynı zamanda mutlak teslimiyete dayalı bir eylem olduğunu demek mümkündür. Özgür iradeye dayalı bir imanın varlığı, sorgusuz ve sualsiz teslimiyetin teminatıdır. İmanın etimolojik köken anlamlarından biri ihanetin zıddı emanet iken ikincisi de kalbî tasdik ve inançtır. Peygamberin iman tanımı, bu her iki kök anlamı da havidir. Bir başka deyişle bu tanım, imanın öznesi, nesnesi, fiili içyapısı ve içsel inanışın dışsal tezahürlerine tümden işaret etmektedir.
Din ve dindarlığın inşasında kilit rol oynayan kavramlar hiyerarşisinin üçüncüsü ve en özeli ihsandır. İhsan, “Allah’ı görüyormuşçasına kulluk etme” anlamındadır. Peygamberin ihsan tanımı, bir yönüyle özel diğer bir yönüyle de özneldir. Özeldir, çünkü ihsanın bilinen etimolojik köken anlamından tamamen farklıdır. Özneldir, çünkü peygambere özgü bir tanımdır. İhsan, peygamberin tanımıyla birlikte dini bir form kazanmıştır. Bu yönüyle ihsan, kazanmış olduğu teolojik anlamla İslâm ve imanı bünyesinde toplayan dinin projeksiyon kavramlarından olmuştur.
Cibrîl hadisi, dinin inşasına temel yaptığı bu üç kavramla insan denilen varlığın; fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik yönlerine ışık tutar mahiyettedir. Buna göre İslâm, bireyin yaşayış biçimini şekillendirirken iman, içsel ve deruni boyutunu ihsan ise ideallerini ve ülkülerini şekillendirmiştir. Çalışmamızdaki birinci hedef, üç kavramın üç boyutlu bir varlık olan insanın dindar kişiliğinin şekillenmesinde birbiriyle olan karşılıklı etkileşiminin izahıdır. İkinci hedef İslâm, iman ve ihsan kavramlarının birbirleriyle olan teolojik münasebetini kelâmî perspektiften tahlil etmektir. İslâm ve iman kavramlarının kelâm disiplinindeki spekülatif ağırlıkları bilenen bir gerçektir. Çalışmamızı farklı kılan üçüncü hedef ise dindar kimliği ikili değil üçlü kavram örgüsüyle tasvir etmektir. Nitekim Cibrîl hadisi de üç kavramı periyodik sıralı ve de birbiriyle iç içe içlemiştir. Bu yönüyle Cibrîl hadisi, dindar kimliğin kavramsal haritasının temel kodlarını belirleyen birer iz düşüm mesabesindedir demek mümkündür.
İnsan üç boyutlu bir varlık olduğu gibi din de üç yönlü bir inanç sistemidir. Bu sistemin bir yönü inanç, diğer iki yönünden biri ahkâm, diğeri ise ahlaktır. Yapıları itibariyle insan ve İslâm arasında bir bağlantı kurulacak olursa İslâm, insanın ahkâm ile sorumlu olduğu yönünü, iman inanç yönünü; ihsan ise ahlak boyutunu şekillendirir. Dolayısıyla üç kavramın birbiriyle olan teolojik münasebetinin temellendirilmesi hayati önem taşımaktadır. Netice itibariyle Cibrîl hadisi, üç kavramla bir nevi ideal dindar tipolojisinin prototipini betimlemiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İslâm, İman, İhsan, Dindarlık, Şahsiyet

Three Concepts That Constitute Religious Personality: Islam, Faith and Benevolence

Öz

Religion is the most significant element that shapes religious deeds and moral personality for its followers. A pious person is the one who practices his religion by adapting it to his life. While, in divine religions, God establishes theoretical framework of the religion, practical dimensions of the religion are displayed by the pious Prophet and his followers. Religious concepts are the most significant instruments that define a divine religion. As religion defines itself through concepts, a pious person builds his personality on these. Undoubtedly, the most significant source that establishes theoretical framework of Islam as a divine religion is the Qur’an. The Prophet is a role model that determines how to live via his practical life and words. One of the most significant references used by the Prophet of Islam while defining the religion is “Cibril (Gabriel) hadiths”. In these hadiths, the Prophet (PBUH) defines the religion and implies piety through three concepts.
The three concepts that construct religion and religious personality are Islam, faith and benevolence, respectively. In a question-answer session between the Prophet of Islam and Gabriel, the religion was defined through these three concepts. The evidence that demonstrates that these three concepts define the religion is the hadith by the Prophet “He was Gabriel, coming to teach you your religion”. The prophet identified the religion in the Cibril hadith in a three-dimension model. Islam is the first of these dimensions. Thus, it is possible to define Islam primary representation of certain religious rituals. The basic semantically meaning of Islam concept is ‘an eager give-in’. In this respect, it involves volunteering by heart. An eager compliance with the principles designated by religion enables a person to become an official member of the religion. In addition, it ensures personal rights of him via protective force of testimonial manifesto.
According to the order in Cibril hadith, another dimension is the concept of faith. In Islamic scholastic theology, faith means spiritual confirmation of linguistic acknowledgement. Therefore, it is possible to define it as confirmation and spiritual give-in, a heartily orientation based on will, and an action with absolute devotion. The presence of faith basing on free-will ensures an unquestioned devotion. Etymologically, faith also means security, an antonym for betrayal, and heartily confirmation and belief. The Prophet’s definition of faith involves these two etymological meanings. In other words, this definition entirely refers to the subject, object, verbal microstructure and outer reflection of internal belief.
The third and most exclusive of the hierarchy of concepts that play a key role in constructing religion and piety is benevolence. It means “worshipping God as if you saw Him in person”. Prophet’s definition of benevolence is both unique and subjective. It is unique as it is totally different from familiar etymological meanings. It is subjective as it is peculiar to the Prophet. The concept gained a religious form after the prophet’s definition. Therefore, through this theological meaning, it becomes one of the projective concepts of the religion which involves Islam and faith.
Via these three concepts that base the construction of religion, the Cibril hadith sheds light on physiological, psychological and sociological aspects of the human. In this context, Islam shapes an individual’s lifestyle, faith forms his internal and spiritual dimensions, and eventually benevolence constructs his ideals and goals. The study’s primary objective is to explore the reciprocal interaction of these three concepts with human, a three-dimensional creature, while constructing his religious personality. Secondly, it aims to examine theological relations of Islam, faith and benevolence concepts within the framework of Islamic scholastic theology. It is a well-known fact that the concepts of Islam and faith have a speculative weight in this discipline. The third purpose, which makes our study unique, is to define religious identity through a three-concept pattern rather than two. The Cibril hadith examines these three concepts in a one within the other row. Therefore, it can be argued that it is like a projection that determines basic codes of the conceptual map of religious identity.
As human is a three-dimensional creature, religion is a three-aspect belief system. One aspect of this system is faith, others are principles and morality. If a relation is established between human and Islam regarding their structures, Islam represents his responsibilities designated by the principles. Faith shapes his beliefs and benevolence forms his morality. Therefore, it is crucial to ground theological relations among these three concepts. In conclusion, the Cibril hadith defines the typology for an ideal religious person through these three concepts.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Islam, Faith, Benevolence, Piety, Personality

Kaynakça

• Abdulcebbar, Kadı. Şerhu Usûli’l-Hamse. ed. Abdulkerîm Osman, Kahire: Mektebetü Vehbe, 1988.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb Arnut - Adil Murşid. 9 Beyrut: Müessesetü'r-risale, 1. Basım, 2001.
• Âmilî, Abdullah Cevadî. Tesnîm fi Tefsir'i-Kur'an. Beyrut: Daru'l-İsra, 2011.
• Azadiyan, Mustafa. "İman: Dinin Cevheri". çev. Kenan Çamurcu. Güncel Meselelerin Kelam Dsiplini İçinde İncelenmesi Yeni Kelam. ed. Yusuf Tazegün. 483-528. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2017.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. Uṣûlü’d-dîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1. Basım, 1967.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî el-. el-Fark beyne'l-Fırak. Kahire: Darü's-Selam, 2016.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. et-Temhîd fi’r-red ʿale’l-mülḥideti’l-muʿaṭṭıla ve’r-Râfiża ve’l-Ḫavâric ve’l-Muʿtezile. thk. McCarthy. Beyrut: el-Mektebetü'ş-Şerkiyye, 1957.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-. el-İnsâf. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. by.: el-Mektebetü'l-Ezheriyye li't-turas, 2000.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. el-Câmiʿu’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Mustafa Dîb el-Bugâ. 6 Beyrut: Dar İbn Kesîr, 1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-. et-Ta’rifât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Cevherî Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Ṣıḥâḥu’l-luġa, eṣ-Ṣıḥâḥ fi’l-luġa. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. 6 Lübnan: Daru'l-ilm, 1978.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlât'ul-İslamiyyin ve İhtilafu'l-Musallîn. 2 Beyrut: el-Mektebetü'l-Asriyye, 2015.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. thk. Salih b. Mukbil b. Abdullah el-Useymî. Riyad: Mektebetü Melik Fehd, 1. Basım, 1430.
• Ferrâ’, ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef el-. Mesâʾilü’l-îmân. thk. Mes'ud b. Abdulaziz Halef. Riyad: Daru'l-'asime, 1990.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-. Besairu zevi't-temyiz fi letaifi'l-kitabi'l-aziz. thk. Muhammed Ali en-Neccar. 6 Beyrut: el-Mektebetu'l-İlmiyye, 1964.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-. el-İktisad fi'l-İ'tikad. Kahire: Daru'n-Nasaair, 2009.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd el-Fasl fi'l-milel ve'l-ehva ve'n-nihal. 2 Beyrut: Daru'l-Fikr, 2014.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: el-Mektebetü'l-İlmiyye, 1973.
• İbn Münzir, Ebu’l-Fazl Cemalüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• İsfehanî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb el-. el-Müfredât fi garibi'l-Kur'an. thk. Muhammed Halil Aytanî. Beyrut: Daru'l-Marife, 2005.
• Izutsu, Toshihiko. Kuranda Allah ve İnsan İslam Düşüncesinde Islah. çev. M. Kürşat Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012a.
• Izutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012b.
• Izutsu, Toshihiko. Kur'an'da Dini ve Ahlaki Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 2018.
• Karaağaç, Hilmi. "İtikadi Mezheplerde İman-İslam İlişkisi". Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2012), 103-120.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Beyrut: Dar ihya turasu'l-Arabi, ts.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Kitâbu't-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruci. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el- Te’vilatü Ehli’s-Sünne. thk. Mecdi Ba Sallum. Lübnan Daru Kitab el-İlmi, 2005.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-. Tebsiretü’l-Edille fi Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 cilt Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1990.
• Özcan, Hanifi. "Maturidiye Göre İman-İslam-İhsan ve Küfür İlişkisi". Diyanet İlmi Dergi 29/3 (1993), 85-100.
• Rahman, Fazlur. Allah’ın Elçisi ve Mesajı, Makaleler-1. çev. Adil Çiftçi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1997.
• Râzî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed -er. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdusselam Harun. 6 cilt Beyrut: Daru'l-Fikr, 1979.
• Serrâc, ebû Nasr Abdullah b. Alî b. Muhammed es-. el-Lümaʿfi't-tasavvuf. thk. Abdulhalim Mahmud - Abdulbaki Surûr. Mısır: Daru kutubu'l-hadisiyye, 1960.
• Şirvanî, Ali. "Güncel Meselelerin Kelam Disiplini İçinde İncelenmesi (Yeni Kelam)". çev. Kenan Çamurcu. Yeni Kelam ve Kapsamı. ed. Yusuf Tazegün. 5-37. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2017.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin et- el-Mîzan fi tefsiri'l-Ku'rân. 20 cilt Beyrut: Müessetü'l-A'la, 1997.
• Watt, W. Montgomery. Islam And The Integration Of Society. London: Routledge Kegan Paul, 1966.