المدارس الفقهية في منطقة الزّاب وتأثيرها على ثقافة سكان المنطقة

Yıl 2021, Sayı: 46, 160 - 181, 15.12.2021

Shawish Murad

https://doi.org/10.30623/hij.986123

Öz

العلماء ورثة الأنبياء، فهم حماة العقول والأديان، حملوا على عواتقهم أداء أمانة العلم والدين، وورثوه كابراً عن كابر، وحملوه لمن جاء بعدهم، فهم مشاعل النور، وهداة الحق، ورواد الأمة والخلق في الظلمات الحالكات، تهتدي الأمة بهم، وتسترشد بهديهم؛ لذلك ترى سكان كل إقليم متأثر بآراء علمائه ومثقفيه، ومع ظهور الإسلام والفتح الإسلامي انتشرت المدارس الدينية في طول البلاد وعرضها، وكانت بمثابة مراكز وجامعات تبث العلم وتنشر الدين، وينهل منها الناس، ولا ينسى التاريخ دار أرقم بن أبي الأرقم في عهد النبي- صلى الله عليه وسلم- إذ كان يبث في جنباته القرآن والحكمة ويتلقاه المسلمون بعقول ملأوها الإيمان، كما ظهرت الكتاتيب في عصر الخلفاء الراشدين، وجاءت من بعدهم المدارس التابعة للمساجد الجامعة كجامع المنصور في كل من بغداد والكوفة والبصرة، والجامع الأموي في الشام، وجامع عمرو بن العاص والأزهر وابن طولون في مصر، ودُور القرآن كرِشائية والسنجارية والصابونية والجزرية والمستنصرية والجوزية، وغيرها. أما المدراس التي أنشئت قديماً في منطقة الزاب فمنها: مدرسة العتيقة والمدرسة الجديدة ومدرسة ملا يحيى، ومدرسة قبهان، ومدرسة نهري، ومدرسة ميدان، وخُرخُر ومدارس بهدينان الكثيرة، وفي العصر الحاضر كثرت هذه المدارس وانتشرت انتشاراً واسعاً ولا يعد لها حصر.
وقد اهتمت المدراس الفقهية في منطقة الزّاب كبقية المدارس في المناطق الأخرى بالعلوم الشرعية والعربية، وعلى رأسها الفقه، وتعتبر هذه المدارس من أهم مصادر الثقافة الدينية لدى سكان هذه المنطقة، بل إنها المرجعية الأوسع نطاقاً بسبب تخريجها في كل سنة مجموعة من الأئمة "الملالي"، وهؤلاء يصبحون فيما بعد أئمة في مساجد المنطقة، ومدرسين جدد لتلك المدارس، كما أن معظم الفتوى تصدر من هذه المدارس لاسيّما ما يمس المجتمع من أموره الدينية، كالزواج والطلاق والبيوع والشراء والإجار والاستئجار وغيرها من المعاملات، فهذا ما أدى لتأثير كبير لهذه المدراس في ثقافة سكان هذه المنطقة، وسنخصص مدرستين من هذه المدارس في منطقة "هكاري" المركز وهي مدرستا: خليل الرحمن التي يترأسها مُلّا نذير، ومدرسة التعليم والتهذيب التي يترأسها مُلّا خورشيد في هذه المقالة البحثية؛ لمعرفة طبيعة المدراس الفقهية بشكل خاص والمدراس الدينية بشكل عام في: نهجها التدريسي من خلال معرفة كيفية تلقي الطلاب دروسهم من الشيخ، والعلوم التي تدرس فيها- العلوم الاثنى عشر-، ومراحل التعليم التي يمر بها الطالب حتى ينال الإجازة والمدة التي يقضيها في كنف مُدّرسه، والوجهة التي يتوجه إليها حملة الإجازة العلمية بعد تخرجهم وانتهائهم من هذه المرحلة، وتاريخ نشأة مدارس منطقة الزاب على وجه الخصوص، وأهم العلماء الذين تسلسل منهم هذه المدارس التي أنجبت علماء أفذاذ في شتى العلوم العقلية والنقلية، وأهم الكتب الفقهية والدينية التي تدرس فيها، ومنهجهم في دراسة الفقه وأصوله الذي يعتمد على أهم مصادره والذي يجمع بين القديم والجديد، وما مدى تأثير هاتين المدرستين في موقعها الجغرافي، من نواحي عديدة كناحية العبادات والثقافة والعقيدة والأمور الاجتماعية والاقتصادية والقضائية والعلمية، وذكر أمثلة حية على كل أثر من النواحي السابقة، وماذا تمثل هاتان المدرستان من رمزية لسكان هذه المنطقة، وغير ذلك مما سيأتي القول فيه؛ لنصل في نهاية البحث إلى أهم النتائج والتوصيات التي توصل إليه.

Anahtar Kelimeler

المدارس الفقهية, منطقة الزَّاب, الثقافة, منهج, تأثير

Zap Bölgesi Fıkıh Medreseleri ve Havza Halkının Kültürü Üzerine Etkisi

Öz

Âlimler peygamberlerin varisleridir. Onlar din ve aklın koruyucularıdır. Din ve akıl emanetini omuzlarında taşıyanlardır. İlmi nesilden nesile taşıyan ve kendilerinden sonra gelenlere miras bırakanlardır. Onlar aydınlığın meşaleleri, hak yolunun rehberleri, yok edici karanlığın içinde ilimleri ile insanları irşat eden, ümmete yol gösteren insanlığın ve ümmetin öncüleridir. Bu sebeple ilmi faaliyetlerin olduğu bölgelerde ikamet eden bütün insanların kendi şehirlerinde yaşayan âlimlerinden ve eğitimli insanlarından bir şekilde etkilendiği görülmektedir. İslam’ın ortaya çıkması ve İslami fetihlerle beraber birçok beldede medreselerin sayıca artığı ve yaygınlaştığı görülmüştür. Bu medreseler insanların suyundan kana kana içtiği, dini ve ilmi yayan birer üniversite mesabesinde olmuşlardır. Tarih Hz. peygamber (sav) döneminde etrafında Kuran ve hikmetin yayıldığı, Müslüman gönüllerin imanla yoğrulduğu Erkam b. Ebî Erkam’ın evini unutmamıştır. Aynı şekilde Raşit Halifeler döneminde nice medreseler ortaya çıkmıştır. Onlardan sonraki dönemlerde mescitlere tabi Bağdat, Küfe ve Basra'daki Mansur Cami, Şam’daki Emevî Cami, Mısır’da ki Amr bin Âs Cami, Ezher ve İbn Tûlûn Cami gibi birçok medreseler, er-Rişâiye, es-Sincâriye, es-Sâbûniye, el-Cezeriye, el-Mustensiriye, el-Cevziye vs. gibi Kuran kursları kurulmuştur. Geçmişten bu yana Zap havzasında kurulan medreselere gelince Medresetu’l-Atîka, Medresetu’l-Cedîde, Medresetu Molla Yahya, Medresetu Kabhân, Medresetu Nehrî, Medresetu Meydân ve Hurhur ve Behdînân gibi birçok medrese var olagelmiştir. Günümüze gelince bu medreseler birçok bölgede sayılamayacak kadar çoğalmış ve yaygınlaşmıştır.
Zap havzası fıkıh medreseleri diğer bölgelerdeki ilmi medreseler gibi başta fıkıh olmak üzere Arapça ve Dinî ilimlere önem vermişlerdir. Bu medreseler bölge halkının nazarında dini kültürün en önemli kaynaklarından sayılmaktadır. Özellikle her sene medreselerden mezun olan mollalar sayesinde en geniş kapsamlı dini kültür kaynağı kabul edilmektedir. Buradan mezun olanlar bölgedeki mescitlerde imam veya aynı medreselerin yeni müderrisleri olmaktadır. Aynı zamanda başta bölge halkını ilgilendiren evlilik, boşanma, alışveriş gibi muâmelatla ile ilgili dini meseleler olmak üzere birçok fetva buralardan sadır olmaktadır. Bu durum bölge halkının kültürünü önemli ölçüde etkilemektedir. Bu Araştırmamızı bölge medreselerinden Hakkâri merkezli iki medrese ile sınırlandıracağız. Bu iki medrese Molla Nezir’in öncülük ettiği Halil’ur-Rahmân ve Molla Hurşit’in öncülük ettiği et-Ta’lîm ve’t-Tehzîb medreseleridir. Bu araştırmada özel olarak fıkıh medreselerin yapısını genel olarak da dini medreselerin durumunu şu başlıklar altında inceleyeceğiz: Müderristen dersleri alan öğrencilerin öğrenimlerinin nasıl olduğu ve eğitim-öğretim metodu, ders verilen ilmi alanlar, –on iki ilim- öğrencinin icazet alıncaya kadar gördüğü eğitim aşamaları, öğrencinin müderrisin eğitiminde geçirdiği süre, eğitim bitip icazet alınca yöneleceği yerler, özel olarak Zap bölgesindeki medreselerin ortaya çıkış tarihi, bu medreselerde birçok akli ve nakli ilmi alanlarda eğitim vermiş önemli âlimler, okutulan en önemli fıkıh kitapları, yeni ve eskiyi toplamış önemli kaynak eserlere dayanan fıkıh ve fıkıh usulü öğretim metotları, bu iki medresenin coğrafi açıdan inanç, ibadet, kültür, toplum, ekonomi, iş ve suç anlamda etkileri ve zikredilen hususlar ile ilgili canlı örnekler, bu medreselerin bölge halkı üzerinde taşıdıkları temsiliyet ve konu ile alakalı diğer meseleler, çalışmanın sonunda ulaşılan tavsiye ve sonuçlar.

Anahtar Kelimeler

Fıkhî Medreseler, Zap Havzası, Kültür, Metod, Etki

Teşekkür

çabalarınız için teşekkürler

Fiqh Madrasas in the Zap Region and Their Impact on the Culture of the People of the Basin

Öz

Scholars are the heirs of prophets. They are the guardians of religion and reason. They are the ones who shoulder the legacy of religion and reason. They are the ones who pass knowledge down to younger generations. They are torches emitting light, the guides of the true path, along with being the leaders of humanity and the ummah, and they guide people with their knowledge in devastating darkness. Therefore, it is seen that all people residing in regions where scientific activities are carried out are somehow influenced by scholars and educated people living there. With the emergence of Islam and the Islamic conquests, it was seen that the number of madrasas increased, and they became widespread in many regions. These madrasas functioned as universities, where people drank from the fountain of science in them and spread the religion and knowledge. History recorded the house of “al-Arqām bin Abī al-Arqām," in which the Qurʾān and wisdom spread, and Muslim hearts were shaped with faith during the time of the Prophet (pbuh). Likewise, many madrasas emerged during the reign of the Rashidun Caliphs. In later periods, many madrasas were established, such as the Great Mosque of al-Mansur in Baghdād besides Kūfa and Basrā, Umayyad Mosque in Damascus, Mosque of ʿAmr ibn al-ʿĀṣ, al-Azhar Mosque and Mosque of Ibn Ṭūlūn in Egypt, along with Qur'an courses, such as al-Rishāʾiya, al-Sinjāriya, al-Ṣābūniya, al-Jazariya, al-Mustanṣiriya and al-Jawziya. Moreover, many madrasas have been established in the Zap basin so far, such as "Madrasa al-ʿAtiqa", " Madrasa al-Jadīda", "Madrasa al-Mullā Yaḥyā", "Madarasa al-Qabhān", "Madrasa al-Nahrī", "Madrasa al-Maydān" and "Khurkhur" and a lot of madrasas of "Bahdīnān". Today, the number of madrasas has increased, and they have become widespread in many regions.
Fiqh madrasas in the Zap basin, like scientific madrasas in other regions, place importance to Arabic and religious sciences, particularly to fiqh. These madrasas are considered as one of the most important sources of religious culture from the perspectives of the people in the region. They are considered the most comprehensive source of religious culture, particularly thanks to the mullās who graduate from these madrasas every year. Graduates become imams in the masjids in the region, or they are appointed as professors in the same madrasas. At the same time, these centres issue many fatwās, which concern the people of the region, particularly on religious matters related to such day-to-day deeds as marriage, divorce and shopping. This significantly affects the culture of the people of the region. We limited our research to two of the regional madrasas, based in Hakkari. These two madrasas are "Khalīl al-Raḥmān" led by Mullā Nadhīr and "al-Taʿlīm wa-l-Tahdhīb" led by "Mullā Khurshīd".
This research study examines the structure of fiqh Madrasas in particular and the state of religious schools in general under the following headings: the nature of the education received by the students, methods of education and instruction, the fields of science taught—the twelve sciences—the phases of education students go through until graduation, the duration of the education provided, where the students go after the education is over, when the madrasas in the Zap region emerged. This study also investigates leading scholars who provided education in many ʿaqlī and naqlī fields of science in these madrasas, the major works of fiqh taught, methods of teaching fiqh and fiqh methodology that are based on important sources synthesising the new and the old, the impacts of these two madrasas in terms of belief, worship, culture, society, economy, employment and crime in the region, vivid examples of the aforementioned issues, the role of representation these madrasas play for the people of the region and other issues related to this, along with the recommendations made and conclusions drawn at the end of the study.

Anahtar Kelimeler

Fiqh Madrasas, Zap Basin, Culture, Method, Impact

Kaynakça

• Ali, Ahmed Hassan Muhammed. "Türkiye'deki Arap Dili Öğretimi- Zorlukları ve Beklentileri", Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 26.01.2017.
• ‘Azâvî, Abbâs. el-‘İmâdiyye fî muhtelifi'l-‘usûr, thk. Hamdî es-Selefî – Abdulkerim Fendî, Irak: Vizâretü’s-sekâfeti’l-Kürdistân, 1998.
• B. Lirîh. Dirâsâtu havle’l-ekrâd ve eslâfihimi’l-Hâlidiyyîn eş-Şimâliyyîn, trc: Abdî Hâcî, Halep: Mektebeti Hânî, 1994.
• Batevi,"Kadir Bildik. “Beytüşşebaplı Bir Âlim: Molla Muhammed Nezir", Uluslararası Beytüşşebap ve Molla Hüseyin Batevî Sempozyumu Bildirileri, 20-21 Eylül 2014 Şırnak, No: 5, 239–242.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Futûhu’l-büldân, Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Berevâvî, Muhammed Zekî Mollâ Hüseyin. “el-Hâletü’l-ilmiyye ve devrü’l-mesâcidi’l-medresiyye fî Kürdistâni’l-Irâk”, el-Mütemerü’d-düvelî li’l-ulûmi’l-İslâmiyyeti beyne medârisi’d-diniyyeti ve’t-taklidiyyeti ve’l-külliyyâti’d-diniyyeti’l-muâsira, Bingöl Üniversitesi, 29 Haziran-1 Temmuz, 2013.
• Beyhakî, Ahmet b. Hüseyn b. Ali. es-Sünenü’l-kübra. thk. Muhammed Abdulkadir Ata, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Blend M.Shukri Hint Ulla, "Molla Yahya el-Mızuri’nin Önemi ve Ailesinin Kültür Alanına Katkıları", Zap Havzası Uleması Sempozyumu, Hakkari Üniveresitesi, 1.Uluslararsı, 26-29 Nisan 2018, 1/782.
• Bûtî, Muhammed Said Ramazan. Kübra’l-yakiniyyâti’l-kevniyye, Dımaşk: Dâru’l-Fikir, 1997.
• Ensârî, Zekeriyya Ebû Yahya Zekeriyya b. Muhammed b. Zekeriyya el-Sunaykî. Esnel-Metâlib fî şerhi Ravdit-Tâlib, Beyrut: Dâru’l-Kitâb, ts.
• Hamevî, Yakût Şahabuddîn Abdullâh, Yâkût b. Abdullah er-Rûmî. Mu‘cemü’l-buldân, Dâru sâdr: Beyrut, 1995.
• Haydarî-İbrâhîm, Mustafa Muhammed Emîn – Nurî Abdurrhmân, “el-Ulemâu’l-mensûbûne ilâ Hakkarî”, Mecelletü’l-ulûmi’l-İslâmiyye, el-Mecelletü’l-arabiyyeti li’l-ulûmi ve’n-neşr, 2 (Mart 2019).
• İbn Asâkîr, Ebü’l-Kâsım Sikatüddin Ali b. Hasan b. Hibetullah, Mu’cemü’ş-şüyûh, thk. Vadaa eharise Vefa Takıyyüddin, Dârü’l-Beşair: Dımaşk, 2000.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’l-Fazl Bedreddin Muhammed b. Ebi Bekr b. Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-muhtâc fi şerhi’l-Minhâc, thk. Ever ed-Dâğıstânî, Cidde: Dâru’l-Minhâc.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Ali Şîrî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Nâsır, Muhammed b. Abdulah b. Muhammed. Tevdihül El-Müştebeh fî Dabti Esmai’l-Rüvati ve Ensâbihim ve Elkâbihim ve Künâhım, thk. Muhammed Naim Ereksûsî. Beyrut: Müesesetül Risâle, 1993.
• İbnü’n-Nakîb, Ahmed b. Lü’lü b. Abdullah. ‘Umdetü’s-sâlik ve ‘iddetü’n-nâsık, thk. Abdullah el-Ensârî, Katar: eş-Şuûnu’d-Diniyye, 1982.
• İbnü’ş-Şemâil el-Katî‘î, Abdü’l-mü’mîn, b. Abdulhak, Merâsidü’l-ittilâ‘ alâ esmâi’l-emkineti ve’l-bekâ‘, Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1412.
• İbnü'l-Cezeri, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Gâyetü’n-nihâyeti fî tabakâti’l-kurrâ, Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1351.
• Korkut, Ramazan, "Günümüz Halidî Geleneğinde Fıkıh ve Tasavvuf İlişkisi (Seyda Muhammed Emin el-Hayderî Medresesi Örneği" Mevlana Halidi Bağdâdî ve Halidîliğin Bingöl ve Çevresi Üzerindeki Etkileri Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 04.05.2017.
• Marûf, Nâcî, Neşetü’l-medârisi’l-müstakilleti fi’l-İslâm, Bağdat: Matbaatü’l-Ezher, 1966.
• Deniz,Mehmet Ata,Süryani Arap ve Kürt Klasikleri Uluslararası Klasikler Çalıştayı Bildirileri, "Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınlar", Mardin. (Aralık, 2017), 166-169.
• Naîmî, Abdulkâhir b. Muhammed. ed-Dârıs fî târîhi’l-medârıs, thk. İbrâhîm Şemsuddîn, Beyrut: Dâru’l-İlmiyye, 1990.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddin Yahyâ b. Şeref b. Nuri. el-Mecmu’ şerhi’l-Mühezzeb, Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hüsnü’l-muhâdere fî târîhi Mısır ve Kâhire, thk. Muhammed İbrâhîm, Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1967.
• Süryani Arap ve Kürt Klasikleri Uluslararası Klasikler Çalıştayı Bildirileri, "Mardin Artuklu Üniversitesi Yayınlar", Mardin. (Aralık, 2017), 166-169.
• Şirbînî, Hatib. Muğni’l-Muhtac, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmet b. Eyyüp. el-Mü’cemu’l-Evsat, thk. Tarık Muhammed, Kahire: Daru’l-Harameyn, ts.
• Taberî, Ebu Cafer b. Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid. Târîhu’t-Taberî, Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.