An Analysis of the Third Verse of Sūra Al-Mujādala with Respect to Essence of Breaking Ẓihār

Yıl 2023, Sayı: 49, 97 - 117, 19.06.2023

Ömer Faruk Atan

https://doi.org/10.30623/hij.1190547

Öz

Ẓihār is one of the many types of divorce seen in the Age of Ignorance. It was a common form of divorce, defined as a man's comparing his wife to a woman whose marriage is forbidden to him to make her wife unlawful for himself. This practice is addressed by Aḥzāb and Mujādala sūras, and its provisions have been an issue of discussion. In Sūra al-Aḥzāb, which is mentioned with respect to relations with people, ẓihār is criticized for unfair behavior towards spouses and adopted children by stating that two contradictory attitudes should not be adopted. The verse focuses on these two relations; namely, the common use of the term "mother" for wife and the perception that an adopted child is one’s own child. Thus, this verse established the ground for the issue in Sūra al-Mujādala, which would be revealed later. Sūra al-Mujādala elaborated on this issue in terms of jurisprudence and mentioned its penal sanctions. In the verses, ẓihār was accepted as a form of divorce in Islam, just as in the Age of Ignorance. However, a new legal provision was introduced, and solutions were offered. Thus, the Qurʾān gave a new status to ẓihār, which was irreversible in the Age of Ignorance as it was considered strictly forbidden. In other words, a new solution was offered to ẓihār, with the options of divorce or atonement (kaffāra), and possibilities were listed to ensure the continuation of marriage.
The new provisions mentioned in these two sūras and the details about them were evaluated by the fuqahāʾ, and the provisions of ẓihār were clarified accordingly. As it often happens in various other issues, it was found that the fuqahāʾ disagree on some aspects of the issue, although there are some others on which they are in agreement. In the light of the information in the literature, the present study offers broad information about ẓihār and analyses the new solution brought by the Qurʾān in terms of terminating marriage or ensuring family reunification. It evaluates the provisions of this solution by taking into account the order of the verses, along with word order and the prepositions used in them. It was found that the words used in the verses affect both the solution and the result.
The expression “ثم يعودون لما قالوا” in the third verse of Sūra al-Mujādala was examined and its effect on the jurisprudence was evaluated. While the majority of the fuqahāʾ often interpret this sentence as "they go back on what they said/say", some jurists note that it means "they repeat what they say". This difference in interpretation, arising from the literal approach, affects the occurrence of ẓihār and the nature of breaking it. The difference between these two interpretations has affected the literal approaches to interpreting the verses and the nature of the judgment about this issue.
The meaning of the verses in terms of judgment is critical in jurisprudence. To determine provision, it is necessary to approach the issue methodologically and take into account other evidence. Otherwise, the result will be divergent and debatable. Therefore, the present study evaluates the subject by considering all its dimensions based on a specific verse and a statement in it as an example to understand the importance of approaching the issue by ensuring the unity of the Qurʾān and Sunna. Thus, it evaluates the relationship of the Book with other evidence and its role in understanding the verses. With this aim in mind, first of all, it takes into consideration the verses and the syntax of the words mentioned in them, the choice of prepositions, along with the relationship these verses with other verses. Moreover, the present study pays a special attention to the integrity of the evidence by taking into account the application of the provisions of these verses in the Sunna and the meaning they express. For the literal evaluations, the study uses grammatical information and examines the evaluations in jurisprudential sources in addition to what is provided by narrated and direct exegesis. It takes into consideration not only supporting but also opposing views and makes evaluations about them. Thus, the present study is shaped in the light of the information and evaluations mentioned in the jurisprudential sources, together with the aḥkām aspect of the verse. In this regard, it discusses the concept of ẓihār in general, its process mentioned in the verses, and the offered solutions, and specifically interprets the expression above in the light of grammar, semantics and the practices in the Sunna; it makes jurisprudential analyses about it. Thus, it evaluates the jurisprudential aspect of this verse based on the tafsīr tradition.

Anahtar Kelimeler

Islamic Jurisprudence, The Qurʾān, Ṭalāq, Ẓihār, Kaffāra

Zıhârdan Dönmenin Mahiyetine İlişkin Olarak Mücâdele Suresi Üçüncü Âyetin Tahlili

Öz

Câhiliye döneminde birçok boşama türü olup, bunlardan biri zıhâr uygulamasıydı. Erkeğin hanımını kendisine haram kılmak gayesiyle evlenmesi haram olan bir kadına benzetmesi şeklinde tanımlanan zıhâr, toplumda bilinen yaygın bir boşama şekliydi. Bu şekildeki uygulama, Ahzâb ve Mücâdele surelerinde konu olmuş ve buna dair hükümler gündeme taşınmıştır. Ahzâb suresinde insanlarla olan ilişkiler bağlamında zikredilen zıhâr, birbirine tezat iki farklı tavrın sergilenmemesi gerektiği ifade edilerek, eşler ve evlatlıklara karşı bu ikilemli davranış eleştirilmiştir. Toplumda yaygın olarak kullanılan hanıma anne yakıştırması ve evlatlığın öz çocuğu olduğu algısı şeklindeki bu iki ilişki, âyetin gündemine taşınmıştır. Böylelikle bu âyet, daha sonra inecek olan Mücâdele suresindeki konuya zemin hazırlamıştır. Mücâdele suresinde bu husus, fıkhî açıdan detaylandırılmış ve buna dair cezaî müeyyideler zikredilmiştir. Âyetlerde dönemin mevcut uygulamasında olduğu gibi İslam’da da zıhâr, bir boşanma şekli olarak kabul edilmiştir. Ancak bununla ilgili yeni bir hukukî düzenleme getirilerek, buna dair çözümler sunulmuştur. Böylece Câhiliye’de ebedi olarak haram kabul edildiği için geri dönüşü olmayan zıhâra Kur’ân, yeni bir kimlik kazandırmıştır. Buna göre boşanmayla sonuçlanabileceği gibi kefâret seçenekleriyle zıhâra yeni bir çözüm getirilmiş ve evliliğin devam ettirilmesi yönünde adımlar sıralanmıştır.
Bu iki surede bahsi geçen yeni hükümler ve buna dair detaylar, fukahâ tarafından değerlendirilmiş ve buna göre zıhâr ahkâmı belirlenmiştir. Diğer ferî meselelerde olduğu gibi fakîhlerin ittifak halinde olduğu konular olmakla beraber, birçok mevzuda ihtilaf ettikleri müşahede edilmiştir. Kaynaklarda geçen bu bilgiler ışığında çalışmamızda zıhâr ile ilgili genel bilgiler verildikten sonra, evliliğin sona erdirilmesi veya aile birleşiminin sağlanması açısından Kur’an’ın getirdiği yeni çözüm incelenmiştir. Bu çözümün dayanağı olan âyetlerin sıralaması, kelimelerin dizilişi ve kullanılan edatlar dikkate alınarak getirilen hükümler değerlendirilmiştir. Zira âyetlerde kullanılan kelimelerin, çözümü ve buna dair sonucu etkilediği tespit edilmiştir.
Çalışmamızda özellikle Mücâdele suresinin üçüncü âyetinde geçen “ثم يعودون لما قالوا” cümlesi incelenerek bunun fıkhî hükümlere etkisi değerlendirilmiştir. Çoğunluk, genel olarak bu cümleye “söylediklerine/söylediklerinden dönüyorlar” şeklinde anlam verirken, bir kısım fakîhler ise “söylediklerini tekrar ediyorlar” şeklinde olduğunu ifade etmektedir. Literal yaklaşımdan kaynaklanan bu yorum farkı, zıhârın vukuunu ve bundan dönüşün niteliğini etkilemektedir. Zira ilk yorumda zıhârın vuku bulduğu ve bundan dönmek için kefâret ödenmesi gerektiği ifade edilmiştir. İkinci yorumda ise -bunun kefâretle doğrudan ilgisi olmadığı ve- zıhârın vuku bulması için bu lafzın tekrar edilmesi gerektiği savunulmuştur. Bu temel iki yorum arasındaki fark, spesifik olarak lafzî yaklaşımlarla âyetlere anlam vermede ve bunun doğurduğu hükmün keyfiyetine etki etmiştir.
Âyetlerin bu şekildeki literal yönü, ifade ettiği mananın kapsamı ve fıkhî hükmünü belirlemede önem arz etmektedir. Bunun çerçevesini tayin etmek için konuya metodolojik olarak yaklaşıp, diğer delillerin de dikkate alınacak bütünlükte olması gerekmektedir. Aksi takdirde doğurduğu sonuç farklı ve tartışılır olabilecektir. Buna göre özellikle Kur’an ve sünnet bütünlüğünde meseleye yaklaşmanın öneminin anlaşılması için spesifik olarak bir âyet ve bunda mezkûr olan cümle örnek alınarak konu, bütün boyutlarıyla değerlendirilmeye çalışılacaktır. Böylece Kitâb’ın diğer delillerle olan ilişkisi ve bunun âyetleri anlamadaki rolü değerlendirilecektir. Bunun için öncelikle âyetler ve onlarda mezkûr olan kelimelerin dizgisi, edatların seçimi, diğer âyetlerle olan münasebeti dikkate alınacaktır. Bunun yanı sıra bu âyetlerin hükmünün sünnetteki uygulaması ve ifade ettiği mana dikkate alınarak delillerin bütünlüğüne dikkat edilecektir. Yapılan lafzî değerlendirmeler için gramer bilgilerinden yararlanılarak, rivâyet ve dirâyet tefsirlerin verdiği bilgilerin yanı sıra fıkhî kaynaklardaki değerlendirmeler incelenecektir. Burada tarafların lehte ve aleyhteki görüşleri dikkate alınarak bunlarla ilgili değerlendirmeler yapılacaktır. Böylece âyetin ahkâm yönüyle birlikte fıkhî kaynaklarında zikredilen bilgi ve değerlendirmeler ışığında çalışmamız şekillenecektir. Buna dair genel olarak ele alınacak zıhâr kavramı, âyetlerde belirtilen süreci, bununla ilgili getirilen çözümler zikredilecek ve özel olarak mezkûr cümle gramer, semantik ve sünnetteki uygulamalarla yorumlamaya ve bununla ilgili fıkhî tahliller yapılmaya çalışılacaktır. Böylelikle bu âyetin fıkhî yönü, tefsir geleneği çerçevesinde değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Kur’an, Talâk, Zıhâr, Kefâret

Kaynakça

• Acar, Halil İbrahim. İslam Hukukunda Evliliğin Sona Ermesi. Erzurum: Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2000.
• Altuntaş, Halil - Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-‘arabî, ts.
• ‘Âsî, Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım en-Necdî el-Hanbelî. Mecmû‘u Fetâvâ İbni Teymiyye. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-kütüb, 1412/1991.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. el-‘İnâye şerhu’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2007.
• Cezîrî, Abdurrahman. Kitâbü’l-fıkh ‘ala’l-mezâhibi’l-erbe‘a. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2011.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. “Zıhâr”. et-Ta‘rîfât. 220. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 1428/2007.
• Döndüren, Hamdi. “Îlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/61-62. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ğarnâtî, Ebu Ca‘fer Muhammed b. İbrâhîm b. Zübeyr. el-Burhân fî tertîbi suveri’l-Kur’ân. Fas: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şüûni’l-islâmiyye, 1410/1990.
• Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân er-Ruaynî. Mevâhibü’l-celîl lişerhi Muhtasari Halîl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2007.
• Isfahânî, Ebû Kāsım el-Huseyn b. Muhammed er-Râğıb. “Zıhâr”. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. 2/413-414. 2 Cilt. Mekke: Mektebetü Nezâr Mustafâ el-Bâz, 1418/1997.
• İbn ‘Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ‘alâ’d-dürri’l-muhtar şerhu Tenvîru’l-ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1415/1994.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: Dâru Suhnûn, ts.
• İbn Kesîr, el-Hâfız ‘İmâduddîn Ebû’l-fidâ İsmâ‘îl el-Kuraşî ed-Dimeşkī. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‘azîm. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1322/2001.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muğnî ‘alâ Muhtasari’l-Hırakî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 1971.
• İbn Manzûr, Ebû’l-fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Ifrîkī el-Mısrî. “z-h-r”. Lisânü’l-‘Arab. 9/203. 18 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Karaman, Fikret - Karagöz, İsmail - Paçacı, İbrahim - Canbulat, Mehmet - Gelişgen, Ahmet -Ural, İbrahim. “Zıhâr”. Dini Kavramlar Sözlüğü. 715. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları, ts.
• Karaman, Hayrettin - Çağrıcı, Mustafa - Dönmez, İbrahim Kâfi - Gümüş, Sadrettin Gümüş, Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Kâsânî, ‘Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâi‘u’s-sanâ‘i fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘ilmiyye, 2010.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi‘ li Ahkāmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Râzî, Muhammed Fahruddîn b. Diyâiddîn Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1415/1995.
• Sâbûnî, Muhammed ‘Alî. Revâi‘u’l-beyân tefsîru âyâti’l-ahkām mine’l-Kur’ân. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asriyye, 1432/2011.
• Şirbînî, Şemsuddîn Muhammed b. el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1425/2004.
• Yaman, Ahmet. “Zıhâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/387-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Zemahşerî, Ebû Kāsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer, el-Havârizmî. el-Keşşâf ‘an Hakīki’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-akāvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Kahire: Mektebetü Mısr, ts.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Fıkhu’l-İslâmî ve edilletuh. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1433/2012.
• Zuhaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fî’l-‘akīdeti ve’ş-şerî‘ati ve’l-menhec. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-mu‘âsır, 1411/1991.
• Zürkânî, Muhammed ‘Abdul‘azîm. Menâhilü’l-‘İrfân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1422/2001.