The Conception of the Jāhiliyya Period Shaped by the Influence of Pagan Culture

Yıl 2024, Sayı: 51, 291 - 310, 15.06.2024

Enver Polatoğlu

https://doi.org/10.30623/hij.1416005

Öz

In the society where the Qurʾān was revealed, basic value judgements were preserved, whereas whatever failed to comply with the spirit and morality of Islam was reconsidered, and universal principles were established. With the revelation of the Holy Qurʾān, basic problems experienced by societies were gradually brought to people’s agenda, and possible solutions were emphasised. Throughout history, Muslims have made important efforts to ensure a better understanding of the Qurʾān and have conducted studies on the causes of issues that violated Islam and human rights. It is clear that the pre-Islamic understanding is criticised in many aspects in the Holy Qurʾān and hadīths. Thoughts that turned into segregation, racism and fanaticism under the influence of pagan culture began to gain a Qurʾān-based meaning and content thanks to revelation during the period when the verses were still being revealed.
The Jāhiliyya Period was a time characterised by widespread idolatry, distortion of religious principles under the name of worship, serious violations of human rights, and unfair profits considered as legitimate trade. Therefore, it has always been criticised in terms of beliefs, attitudes and behaviour. It is essential that this period, which is composed of many different components and qualities, be considered based on contextual elements such as time, background and conditions and be evaluated in terms of belief, faith and social life. Evaluating this specific period with reference to the Qurʾān is essential, not only in terms of history but also in terms of religion.
A better understanding of the Qurʾān depends on accurately pinpointing the causes and concepts by considering the conditions of the period and their correct evaluation in their own historical context. The correct analysis of a concept is linked to the correct identification of its scope and sphere of influence. Therefore, it is necessary to determine the areas affected by this understanding by revealing the construct commonly referred to as ‘Jāhiliyya’ to analyse the overall presumptive logical understanding of the period and to correct it in accordance with religion. Adopting a holistic perspective and using fundamental sources, the present study sets out to explore the period, which was shaped by the influence of the paganist understanding of deity and which covered all other areas under the domination of shirk. It aims to investigate the general logic, attitude and effect of the customs of Jāhiliyya in a wide variety of areas ranging from belief to worship and from faith to human understanding. With this aim in mind, it is possible to determine the scope of the problematic areas caused by the understanding fed by the cult of ancestors and to identify violations of human rights and freedoms.
A major finding obtained from the present study is that although conceptually ‘Jāhiliyya’ refers to a certain period in history, it came with a construct that has intellectually and mentally influenced some other periods of history. The ‘cult of ancestors’ and the ‘paganist’ elements that emerged accordingly led to problems of belief and morality. The negative behavioural patterns that developed in parallel with the problematic understanding of deity threatened many areas and led to the emergence of the ‘judgement of ignorance’ instead of the ‘judgement of Allah’. The main reference in the understanding of deity was not the Almighty Creator Himself, but the objects substituted for Him. Similarly, the main purpose of worship, which evolved into a secular form during this period, was to get satisfied through objects that were produced and instrumentalised. The human understanding that developed accordingly was based on power, interest and economic anxiety.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qurʾān, Jāhiliyya, Islam, Faith, Paganism

Pagan Kültürünün Etkisiyle Şekillenen Câhiliye Dönemi Anlayışı

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’in ilk indiği toplumda temel değer yargıları muhafaza edilmiş, İslâm’ın ruhuna ve ahlak anlayışına uymayan hususlar yeniden düzenlenerek evrensel esaslar ortaya konmuştur. Yüce Kur’an’ın nüzulüyle beraber toplumların yaşadıkları temel sorunlar peyder pey insanların gündemine taşınmış ve uygun çözüm yolları üzerinde durulmuştur. Tarih boyunca Müslümanlar Kur’an’ın daha iyi anlaşılabilmesini sağlamak amacıyla önemli çabalar ortaya koymuş, İslam’a ve insan haklarına aykırı konuların sebepleri üzerinde çalışmalar yapmışlardır. Yüce Kur’an’da ve hadîs-i şeriflerde İslam öncesi anlayışın pek çok açıdan tenkit edildiğine şahit olmaktayız. Pagan kültürünün etkisinde kalarak ayrışmaya, ırkçılığa ve taassuba dönüşen düşünceler, âyet-i kerîmelerin inmeye devam ettiği dönemde vahyin etkileşimiyle Kur’an temelli bir mana ve muhteva kazanmaya başlamıştır.
Putperestliğin yaygınlaştığı, ibadet adı altında dinin esaslarının tahrif edildiği, insan hakları ihlallerinin çoğaldığı, haksız kazancın normal alışveriş şeklinde addedildiği bir dönem olan Câhiliye çağı; inanç, tutum ve davranış yönüyle daima eleştiri konusu olmuştur. İçinde pek çok farklı unsur ve nitelik barındıran bu dönemin zaman, zemin ve şartlar bağlamında ele alınması; inanç, itikat ve sosyal hayat açısından değerlendirilmesi önem taşımaktadır. Realitede var olan bu karakteristik yapının Kur’an ekseninde bir değerlendirmeye tabi tutulması, dinî açıdan olduğu kadar tarihî açıdan da gereklilik arz etmektedir.
Kur’an’ın daha iyi anlaşılabilmesi, dönemin şartları içerisinde yer alan sebeplerin ve kavramların doğru tespit edilmesine ve kendi tarihî bağlamında doğru değerlendirilmesine bağlıdır. Bir kavramın doğru analiz edilebilmesi, onun kapsam ve etki alanını doğru tespit etmekle bağlantılıdır. Bu bakımdan “Câhiliye” kavramıyla nitelenen yapıyı ortaya koyarak bu anlayışın etkilediği alanları tespit etmek, dönemin varsayıma dayalı genel mantıksal anlayışını çözümlemeye çalışmak ve dine uygun tashih etmek gereği ortaya çıkmaktadır. İşte bu çalışmada paganist ilah anlayışının etkisiyle şekillenen ve şirkin egemenliğinde kalarak diğer bütün alanları da kapsayan yapıyı, bütüncül bir bakış açısıyla araştırmak üzere yola çıkılmış; temel kaynaklar esas alınarak Câhiliye adetlerinin inançtan ibadete ve itikattan insan anlayışına kadar genel mantığını, tutumunu ve etkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Bu amaç bağlamında dönemin atalar kültüne dayalı anlayışının yol açtığı problemli alanların sınırlarını belirleyerek, insan hak ve özgürlükleri noktasında yaşanan mağduriyetleri de tespit etmek mümkün olmaktadır.
Bu çalışmada elde edilen en genel bulgu ve sonuçlara göre kavramsal açıdan “Câhiliye” tarihteki belli bir döneme işaret etmekle beraber, fikirsel ve zihinsel anlamda tarihin diğer bazı dönemlerinde de etkisini sürdüren bir yapıya sahip olmuştur. “Atalar kültü” ve buna bağlı olarak ortaya çıkan “paganist” yapı beraberinde inanç ve ahlak sorunlarını da doğurmuştur. Sorunlu ilah anlayışının paralelinde gelişen olumsuz davranış biçimleri bütün alanları tehdit etmiş ve “Allah’ın hükmü” yerine “Câhiliye hükmü”nün kökleşmesine yol açmıştır. İlah anlayışındaki ana referans yüce yaratıcının kendisi olmayıp, onun yerine ikame edilen sanal nesneler olmuştur. Yine bu dönemde seküler bir formata evrilen ibadetlerin ana gayesi, üretilmiş ve araçsallaştırılmış sözde Tanrı olan nesneler yoluyla tatmin olma amacına yöneliktir. Buna bağlı olarak gelişen insan anlayışı güç, çıkar ve ekonomik kaygı temeline dayanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’an, Câhiliye, İslam, İnanç, Paganizm

Teşekkür

Çalışmalarınızda başarılar dilerim.

Kaynakça

• Algül, Hüseyin. “Ficar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/52. İstanbul: TDV Yayınları 1996.
• Avcı, Casim. “Vasîle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/550. İstanbul: TDV Yayınları 2012.
• Bardakoğlu, Ali. “Kurban”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/436-440. Ankara: TDV Yayınları 2002.
• Beydâvî, Ḳāḍî Nasîrüddin Abdullah b. Ömer. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Maraşli. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turasi’l- ‘Arabî, 1418.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Mustafa Dîb el-Buğa. 6 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• Cevâd Ali, el-Mufassal fî Târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. b.y.:, Dâru’s-Sâkî 2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh: Tâcü’l-luğa ve sıhâhu’l-‘Arabiyye, thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-İlm, 1987.
• Çavuş, Levent. “Kavramsal ve Tarihsel Açıdan Cahiliye”. Milel ve Nihal. 13/1, (2016) 44-69.
• Demircan, Adnan. “Câhiliyye Araplarında Kız Çocuklarını Gömerek Öldürme Âdeti”. İstem 2/3, (2004), 9-29.
• Ezrakî, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdullah b. Ahmed. Aḫbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âs̱âr. thk. Rüşti es-Salih. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Endülüs 1431.
• Fayda, Mustafa. “Câhiliye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/17-19. İstanbul: TDV Yayınları 1993.
• Güç, Ahmet. “Kurban”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/433-435. Ankara: TDV Yayınları 2002.
• Güç, Ahmet. “Putperestlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/365-368. İstanbul: TDV Yayınları 2007.
• Gündüz, Şinasi. “Câhiliyenin Kültürel Kodları”. Milel ve Nihal. 13/1 (2016), 8-27.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Ankara: İmaj, 2003.
• Heyet. Hayrettin Karaman vd. Kur’an Yolu. 5 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2006.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l Hasen Ali b. Ebi’l-Kerem el-Cezerî. el-Kâmîl fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselam Tedmürî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘Arabî 1997.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Taha Abdurraûf Sa‘d. 2 Cilt. b.y.: yy. 1431.
• İbn İshâk, Muhammed. Sîretü İbn İshâk. thk. Süheyl Zekkâr. Beyrût: Dâru’l Fikr 1978.
• İbnü’l-Kelbî, Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed. Kitâbu’l-Esnâm. thk. Ahmet Zeki Paşa. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye 2000.
• İbn Kesîr, İmaduddîn Ebi’l-Fidâ İsmâil ed-Dımeşkî. Tefsîrü’l-Kur’ân’il-‘azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvaṭṭaʾ nşr. Abdüvehhâb. Abdüllatîf. Kahire: y.y. 1962.
• İsfahânî, Râğıb Ebü’l-Kāsım Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvan Adnan ed-Dâvî. Beyrût: Dâru’l-Kalem 1412.
• Kallek, Cengiz. “Pazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/194-203. İstanbul: TDV Yayınları 2007.
• Kapar, Mehmet Ali. “Mev‘ûde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/491-492. Ankara: TDV Yayınları 2004.
• Kaplan, Abdurrahim. “İbn Atıyye Tefsirinde Şefaat”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/1, (2020), 149-175.
• Kaya, Osman. “Kur’an Bağlamında İslâm Öncesi Arap Yarımadası’nda Dinî Hayat, Putperestlik/Paganizm Örneği”, Diyanet İlmî Dergi, 49/4, (2013), 7-32.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn bin Muhammed. Meḥâsinü’t-teʾvîl. thk. Muhammed Basil. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye 1418.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekir. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutub, Muhammed. Örnek İslâm Toplumu. çev. Yusuf Yılmaz. İstanbul: Risâle Yayınları 1990.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslum. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2005
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid İbn Abdulmaksûd b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kutubil’l-İlmiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccac. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkī. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi Turâsi’l-‘Arabî, ts.
• Narin, İsmail. “Câhiliye Döneminde Kurbanlıklar Üzerine Doğurganlığa Bağlı olarak Bina Edilmiş Örfler ve Hükümler”. Bingöl İlahiyat Dergisi. Sayı 2/ (2013), 63-83.
• Özaydın, Abdulkerim. “Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/386-400. İstanbul: TDV Yayınları 1996.
• Özsoy, İsmail. “Faiz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/110-126. İstanbul: TDV Yayınları 1995.
• Polatoğlu, Enver. Kur’an’da Hac. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2021.
• Râzî, Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdi’l Kâdir. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrût: Mektebetü Lübnân 1999.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahreddîn. et-Tefsîrü’l-kebîr (Mefâtîḥu’l-ġayb). 32 Cilt. Beyrût: Dâru-İhyâ’i-Turasi’l-‘Arabî, 1420.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “Cahiliye Arap İnancında Putların Yeri”. Milel ve Nihal. 11/1 (2014), 31-46.
• Sülün, Murat. “Şi‘ra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/180-181. İstanbul: TDV Yayınları 2010.
• Sümer, Necati. “Cahiliye Araplarında Falcılık”. Milel ve Nihal. 13/1. (2016). 134-157.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîl-i âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 14 Cilt. b.y.: Dâru’l-Hicr 2001.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerir. Târîhu’t-taberî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Turâs 1387.
• Tatar, Burhanettin. “Cahiliye Kavramı Üzerine Felsefi Notlar”. Milel ve Nihal. 13/1 (2016), 29-42.
• Tevrat. çev. Hakkı Demirel. İstanbul: Müjde Yayıncılık 1994.
• Ünal, Halit. “Atîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/79-80. İstanbul: TDV Yayınları 1991.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed en-Nîsâbûrî. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. b.y.: Dâru’l-İslâh, 1992.
• Yıldırım, Ramazan. “Çağdaş İslami Hareketlerde Cahiliye Kavramının Sosyo-politik-İtikadî Bağlam”. Milel ve Nihal. 13/1. (2016). 111-132.
• Yılmaz, Musa Kazım. “Haccın Hikmetleri”. Diyanet Dergisi. 26/3, (1990), 47-68.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza. Tacü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Mecmûâtun Mine’l-Muhakkikîn. b.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zevzenî, Hüseyn b. Ahmed. Şerḥu’l-Muʿallaḳāti’s-seb’. b.y.: Dâru İhyâi Turasil ‘Arabî 2002.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ömer. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1407.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîrü’l-münîr fi’l-‘akîdet-i ve’ş-şerîat-i ve’l-menhec. 30 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1418.