Mehmet Akif İnan’ın Medeniyet Tasavvurunda Din ve Aydın Sorununun Önemi

Yıl 2024, Sayı: 52, 190 - 210, 15.12.2024

Mehmet Demirtaş

https://doi.org/10.30623/hij.1547388

Öz

Bu makalenin konusu eğitimci, şair, yazar, mütefekkir ve bir dava insanı olan Mehmet Akif İnan’ın medeniyet düşüncesinde önemli gördüğü din ve aydın sorununa nasıl baktığı üzerinedir. Bu bağlamda konuyu İnan’ın eserlerinde çokça zikrettiği Batıcılık, Batı medeniyetinin bize yansımaları, tarihsel süreçte geçirdiğimiz değişimin sebebi ve aydın sorununun medeniyet anlayışımızda oluşturduğu kırılmaların neticeleri noktasında ele almayı uygun gördük. Bu meseleleri ele alırken de özellikle İnan’ın din ve medeniyet anlayışında bir milat olarak gördüğü Tanzimat ile başlayan değişim ve dönüşümün izdüşümlerinin neler olabileceği üzerine durduk. Düşünürümüz açısından Tanzimat, modernleşme serüvenimizin başlangıcı olarak görülse de aradan geçen 1,5 asır boyunca bizi kendi medeniyetimizden uzaklaştırmış ve her açıdan telafisi mümkün olmayan bir durumla karşı karşıya bırakmıştır. Öyle ki Osmanlı’nın yıkılış sürecinde en önemli etkenlerin başında Tanzimat’tan sonra ortaya çıkan fikir akımlarının özellikle milliyetçilik ve Batıcılığın etkisi çok fazla olmuştur. Milliyetçilik söylemleri çok uluslu olan Osmanlı devletini zor durumda bırakmıştır. Batıcılık ise bu düşünceyi savunan aydınlara göre Batı medeniyetinin üretmiş olduğu her türlü maddi-manevi şeyleri gülü ve dikeni ile almayı hedeflemiştir. Bu anlayış kurtuluşu, bir anlamda Batı’nın değerleri ve tekniğinin üstün olduğu fikrinin kabul edilmesinde görür.
Bu çalışma boyunca çalışmanın amacına uygun olarak İnan’ın neden Batı medeniyetine ve değerlerine tepki gösterdiğini ve bu değerlere bağlı kalınması gerektiğini savunanlara karşı bir başkaldırış göstermesinin sebeplerini irdeledik. Bunları dile getirirken onun, hem Batı değerlerini benimseyerek medeni olunacağına ve kalkınacağına inanan Batıcılara hem de Batı’nın kendi değerlerini tekniğini de yedeğine alarak diğer medeniyetleri adeta ortadan kaldırarak tek medeniyet yapma projesini çok önceden görmesini takdire şayan bulduk. Bu durumu düşünürümüzün Batı’yı ve sömürgeciliğini çok iyi tahlil ettiği ve basiret sahibi olmasıyla açıkladık. Makalede ulaştığımız diğer bir bulgu da düşünürümüzün sadece Batı medeniyetini tenkit etmeyip kurtuluş için özellikle yeniden özlem duyulan öncü medeniyete (Türk-İslam) sahip olmak için nelerin yapılması gerektiğine yönelik yapmış olduğu analizlere ve çözüm önerilerine değindik.
Ayrıca çalışmamıza konu olan İnan’ın bazı fikirlerini felsefi olarak analiz ettik ve onun felsefeye bakışında gördüğümüz bazı hata ve eksikliklere de değindik. Makale başlığında ele aldığımız konuları birinci el kaynaklardan özellikle düşünürümüzün kendi yazmış olduğu eserlerini merkeze alarak fikirlerini ortaya koymaya çalıştık. Bunu yaparken de zaman zaman ikinci el kaynaklardan da yararlandık. İnan’ın fikirlerini analiz ederken bazı noktalarda eleştirel düşünceyle meselelere yaklaşmaya çalıştık. Ancak bu yöntemi uygularken İnan’ın aynı zamanda bir şair olduğunu ve fikirlerini şiirleriyle desteklediğini unutmamaya çalıştık.
Çalışmamız boyunca ulaştığımız en önemli bulgular ise İnan’ın medeniyet tasavvurunda belirleyici unsur çoğunlukla din olsa da bir medeniyetin sadece din ile devamlılığını sürdüremeyeceğidir. Zira medeniyetin taşıyıcı unsurları olan (şair, yazar, bilim adamları, filozoflar, sanatkârlar) öncü isimlerin eserleri medeniyetlerin kuruluş ve gelişiminde çok belirleyici olmuştur. Hatta İnan, fikir hayatımızın şekillenmesinde her zaman edebiyatçıların öncü kişiler olduğunu iddia eder. Bilindiği üzere bu akımlar; Türkçülük, Osmanlıcılık, İslamcılık ve Batıcılık ’tır. Gerçekten de edebiyatçıların bu fikir akımlarının temsilcileri olması İnan’ın çok önemli bir tespitidir. Çalışmamızda ulaştığımız diğer bir bulgu da İnan’ın Türk-İslam uygarlığının modern Batı uygarlığının karşısındaki direnişinin çağdaş temsilcilerinden biri olması onu, çoğu meslektaşından farklı kılan yönüdür.

Anahtar Kelimeler

Din Felsefesi, Mehmet Akif İnan, Uygarlık, Medeniyet, Teknik, Batılılaşma, Tanzimat

The Importance of the Problem of Religion and Intellectuals in Mehmet Akif İnan’s Thought of Civilization

Öz

The subject of this article is the problem of religion and intellectuals, which Mehmet Akif Inan, an educator, poet, writer, thinker and a person of cause, considers critical in his civilizational thought. In this context, the present study found it appropriate to address the issue in terms of Westernism, which Inan frequently mentions in his works, the reflections of Western civilization on us, the reason for the change we experienced in history and the results of the fractures that the intellectual problem has created in our understanding of civilization. While addressing these issues, this study particularly focused on what could be the reflections of the change and transformation that began with the Tanzimat, which Inan sees as a milestone in the understanding of religion and civilization. Although Tanzimat is accepted as the beginning of our modernization from the perspective of Inan, it distanced us from our own civilization for the past 150 years and left us facing an irreparable situation in every respect.
In fact, the most important factor that led to the collapse of the Ottoman Empire was the influence of the ideological movements that emerged after the Tanzimat, especially nationalism and Westernism. Nationalist discussions put the multinational Ottoman state in a difficult situation. According to intellectuals defending the idea of Westernism, Westernism was intended to take all kinds of material and spiritual things produced by Western civilization, not only with their roses but also with their thorns. This understanding admits that recovery lies in the acceptance of the idea that the values and technique of the West are superior.
The present study examined the reasons why Inan reacted to Western civilization and values and rebelled against those who defended that these values should be adhered to. While expressing these, one could find it admirable that he foresaw both the Westerners who believed that one could become civilized and developed by adopting Western values and the West's project of making a single civilization by eliminating virtually other civilizations by taking its own values and techniques as a backup. This is explained by the fact that Inan analysed the West and colonialism very well and had foresight. Another conclusion reached in the study was that Inan not only criticized Western civilization, but also touched upon the analyses and solution methods that could be suggested regarding what should be done to be the pioneer civilization (Turkish-Islam) that is longed for again for recovery.
This study also philosophically analysed some of Inan's ideas and touched upon some of the mistakes and deficiencies noticed in his view of philosophy. It presented the ideas of Inan by focusing on the topics mentioned in its title by placing first-hand sources, especially those of this thinker, to the centre. Also, the study sometimes used second-hand sources while doing this. While analysing Inan’s ideas, the study approached issues through a critical lens at some points. However, while using this method, the researcher tried not to forget that Inan was also a poet and supported his ideas with his poems.
The most important conclusions reached in this study are that although religion is mostly the determining factor in Inan's thought of civilization, a civilization cannot maintain its continuity only through religion. This is because the works of the leading figures who are the major elements of civilization (e.g., poets, writers, scientists, philosophers and artists) have been very decisive in the establishment and development of civilizations. In fact, Inan claims that literary figures are always the pioneers in how our intellectual life is shaped. These movements are known as Turkism, Ottomanism, Islamism and Westernism. The fact that literary figures are representatives of these intellectual movements is a very important observation made by Inan. Another conclusion reached in the present study is that what makes Inan different from most of his colleagues is his being one of the contemporary representatives of the resistance of the Turkish-Islamic civilization against modern Western civilization.

Anahtar Kelimeler

Philosophy of Religion, Mehmet Akif İnan, Civilization, Technology, Westernization, Tanzimat

Kaynakça

• Altuntaş, Yunus Emre. “M. Akif İnan’ın Medeniyet Anlayışında Büyük Doğu, Diriliş, Edebiyat ve Mavera Aşamalarının Tahlili”. Hece Dergisi Akif İnan Özel Sayısı (2020), 348-349.
• Aydın, Mehmet S. Siyasetin Aynasında Kültür ve Medeniyet. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Erdoğan, Ali Necip. “Akif İnan’ın Medeniyet Kavramı”. Hece Dergisi Akif İnan Özel Sayısı (2020), 34-35.
• Görgün, Tahsin. “Medeniyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Haksal, Ali Haydar. Bir Medeniyet Şairi M. Akif İnan. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• http://www.maiv.org.tr/Sayfa/mehmet-akif-inanin-hayati- Erişim Tarihi: 19.04.2024.
• İnan, Mehmet Akif. Aydınlar Batı ve Biz. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Din ve Uygarlık. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Edebiyat ve Medeniyet Üzerine. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Hicret. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Mirası Kuşanmak. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Siyaset Kokan Yazılar. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Söyleşiler. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• İnan, Mehmet Akif. Tenha Sözler. Ankara: Eğitim Bir Sen Yayınları, 2016.
• Mehmet Akif İnan Eserleri. Ankara: Eğitim Bir-Sen Yayınları, 2016.