Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin Şâz Kıraatlere Yaklaşımı

Yıl 2025, Sayı: 53, 1 - 22, 15.06.2025

Sedat Kaya

https://doi.org/10.30623/hij.1523063

Öz

Konusu doğrudan Kur’ân olması sebebiyle Kur’ân ilimleri içerisinde kıraatin ayrı bir yeri vardır. Kıraat ilmi konuları içerisinde de ilk dönemlerden itibaren farklı yorumlara açık ve tartışmalı bir alan olan şâz kıraatlerin ayrı bir yeri vardır. Şâz kıraatler vasıtasıyla Kur’ân kelimelerinin anlam dünyasının genişlemesi, kavram üzerinde oluşan tanım karmaşası, şâz kıraatlerin Kur’âniyet meselesi gibi birçok faktör, kavramın kıraat ilmindeki varlığını hep canlı tutmuştur. Vahyin bidayetinden günümüze kadar gelen süreçte Kur’ân’ın mevsûkiyeti noktasında herhangi bir şüphenin oluşmaması, ilk dönemden itibaren kıraat alanında atılan adımların ve alınan tedbirlerin etkisinin çok büyük olduğunu göstermektedir.
Bu çalışma, sahih kıraatlerin bir sağlaması olarak düşünebileceğimiz şâz kıraatlerin, kavramsal çerçevesi, tarihsel alt yapısı ve Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin şâz kıraatlere yaklaşımı konularını içermektedir. Şâz kıraatler vasıtasıyla oluşan tefsiri yorumların, hangi kaygıları yansıttığı meselesi de araştırmanın konuları arasındadır. Mevcut durum, şâz kavramının günümüzde bile sahih veya mütevâtir kıraate karşılık olarak kullanıldığıdır. Dil, hadis veya fıkıh alanında şâz kavramının değişik şekilde tanımlanması, o ilim dalları için ciddi manada sorun teşkil etmezken kıraat alanında büyük tartışmalara sebep olması bir sorun olarak karşımızda durmaktadır. Nüzul döneminde tedavülde olmayan ancak sonraki dönemlerde sahih kıraatler için ihdas edilen bir takım geçerlilik şartlarına bağlı olarak, şâz kavramı üzerinde oluşan olumsuz bakış açısı arasındaki bağlantı, araştırılmaya değer bir konudur. Kavramın farklı ilim dallarındaki tanım ve kullanımının kıraatler üzerinde bir etkisinin olup olmadığı sorgulanacaktır.
Ebû Hayyân el-Endelüsî, Endelûs coğrafyasının dil, kıraat ve tefsir alanına sağladığı katkı neticesinde oluşan birikimi en güzel şekilde yansıtanlardan biridir. O, kaleme aldığı eserlerle özellikle dil, tefsir ve kıraat alanında ne kadar yetkin olduğunu ortaya koymuştur. Onun bu ilmi birikimi ile şâz kıraatleri nasıl yorumladığı, şâz kıraatlere dilsel perspektiften mi yoksa kıraatler üzerinde oluşan hassasiyeti ile mi yaklaştığı konusu irdelenecektir. Araştırmada öncelikle şâz kavramının lügat ve literal anlamı üzerinde durulacaktır. Kavramın kaynağı, ilk olarak hangi zaman diliminde ve hangi ilim dalında kullanılmaya başladığı ve kıraat ilmine nasıl geçtiği konuları ele alınacaktır. Şâz kıraatlerin tasnifi ve şâz kıraatleri rivayet etmekle öne çıkmış kıraat âlimleri kısaca tanıtılacaktır. Çalışmanın ana omurgasını oluşturan kısım, Ebû Hayyân’nın şâz kıraatlere yaklaşımıdır. Bu bağlamda onun hayatı, ilmi-edebi yönü, hocaları, talebeleri ve eserleri özetle ele alınacaktır. Onun “şâz kıraat yorumu”, “şâz kıraatlerin kıraat değeri”, “şâz kıraatleri kabul şartları”, “eserlerinde yer verdiği şâz kıraat örnekleri” gibi konu başlıkları üzerinden, meseleyi ele alışı değerlendirilecektir.
Çalışma, şâz kavramı üzerinde oluşan olumsuz kanaatin izale edilmesi açısından büyük öneme sahiptir. Aynı zamanda farklı ilim dallarında adından oldukça söz ettiren Ebû Hayyân’ın şâz kıraatlere yaklaşımını, tefsirinde kullandığı örnekler üzerinden yansıtması yönüyle de özgün değere sahiptir. Çalışma neticesinde şâz kıraatlerin kıraat değeri ve diğer ilim dallarına sunduğu katkının tam manasıyla anlaşılmasının bir zorunluluk olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca Endelûs kıraat birikimin ve özellikle de Ebu Hayyân’ın şâz kıraatleri ele alışının kavram üzerinde enine boyuna sağlıklı bir analiz yapmaya imkân sunduğu sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerim , Kıraat , Şâz Kıraat , Tefsîr , Ebû Hayyân el-Endelûsî

Abū Ḥayyān al-Andalūsī's Approach to Shāz Qirāʾāt

Öz

As its subject is directly related to the Qurʾān, qirāʾāt assumes a unique place in Qurʾanic sciences. Among the subjects of the science of qirāʾāt is a special place for shāz qirāʾāt, which has been open to debate and different interpretations since the earliest times of Islam. This concept has always been a source of lively debate in the science of qirāʾāt, due to many factors such as the expansion of meaning in the words of the Qurʾān through shāz qirāʾāt, the confusion about the definitions of the concept, and Quranicity of shāz qirāʾāt. There has been no doubt about the authenticity of the Qurʾān from the first revelation up until the present day. This indicates that the steps and measures taken in the field of qirāʾāt from the earliest times have had a great impact on the authenticity of the Qurʾān.
This study focuses on the conceptual framework, historical background and Abū Ḥayyān al-Andalūsī's approach to shāz qirāʾāt, which can be considered as the verification of authentic qirāʾāt. The study also addresses the issue of which concerns are reflected in the exegetical interpretations formed through shāz qirāʾāts. The notion of shāz is used even today as a substitute for sahīh or trustworthy qirāʾāt. A particular problem that should be addressed, however, is that while the different definitions of “shāz” in the field of language, hadīth or fiqh hardly pose a serious problem for such branches of science, it does cause great debates in the field of qirāʾāt. A subject that is worthy of research is the negative perspective of the notion of shāz due to some validity requirements for sahīh qirāʾāts that did not exist during the Nuzul period but were introduced later. This study investigates whether the definition and use of the concept in different disciplines influence these qirāʾāts.
Abū Ḥayyān al-Andalūsī is one of the scholars who successfully reflect the knowledge that has accumulated through the contribution of the Andalusian geography to the fields of language, qirāʾāt and tafsīr. In the works he wrote, he revealed how competent he is, particularly in the fields of language, tafsīr and qirāʾāt. By using this scholarly knowledge, the present study examines how al-Andalūsī interprets shāz qirāʾāts, whether he approaches shāz qirāʾāts from a linguistic perspective or with his sensitivity on qirāʾāts. The study initially stresses the lexical and literal meaning of the concept of shāz. It later discusses the source of the concept, when and in which branch of science it was first used and how it was introduced to the science of qirāʾāt. The study also offers a classification of shāz qirāʾāts and the qirāʾāt scholars who came to prominence by narrating shāz qirāʾāts. The focus of the study is al-Andalūsī’s approach to qiyas. Therefore, it provides an overview of his life, scientific and literary characteristics, his teachers, students and works. The study evaluates his approach to the issue by addressing such topics as ‘the interpretation of shāz qirāʾāt’, ‘the qirāʾāt value of shāz qirāʾāt’, ‘the requirements for accepting shāz qirāʾāt’, and ‘examples of shāz qirāʾāt in his works’.
This study is highly critical in terms of eliminating possible negative opinions about the concept of shāz. It is also uniquely valuable in terms of reflecting how Abū Ḥayyān, who earned a name for himself in various branches of science, approaches to shāz qirāʾāt through the examples he used in his tafsīr. The present study concluded that it is essential to fully understand the value of qirāʾāt and its contribution to other branches of science. It also concluded that the Andalusian qirāʾāt scholarship, particularly Abū Ḥayyān’s treatment of shāz qirāʾāt, provides an opportunity to analyse the concept in a detailed and healthy way.

Anahtar Kelimeler

Qurʾān , Qirāʾāt , Shāz Qirāʾāt , Tafsīr , Abū Ḥayyān al-Andalūsī

Kaynakça

• Acar, Mehmet Maşuk. Kıraat İlminde Şâz Olgusu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs et-Temîmî, Ebû Bekr İbn Mücâhid. Kitâbu’s-seb’a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dâru’l-Ma’rife, 1972.
• Ali b. Muhammed b. Abdussamed, Alemüddîn es-Sehâvî. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Mervan Atiyye - Muhsin Harâbe. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1997.
• Bağdadî, İsmail Paşa el-. Hediyyetü’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. İstanbul: Maarif Vekâleti, 1955.
• Birışık, Abdulhamit. Kıraat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 2004.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîbu’l-Buğâ. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru İbn-i Kesîr, 1414.
• Çakıcı, İrfan. Şâz Kıraatler ve Tefsire Etkisi. Konya: Necmeddin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Çelik, Hüseyin Avni. “Ebu Hayyân el-Endelüsi ve Tefsirindeki Metodu”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (1990).
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça dilbilgisi: nahiv. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 24. baskı., 2021.
• Dağ, Mehmet. “Kıraat İlminde Şâz Kavramı”. Marife 2 (2007).
• Dağ, Mehmet. Tarihsel Perspektif ve Problematik Sorgulaması Bağlamında Kıraat İlminde İhticâc Olgusu. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Dağdeviren, Alican. “Ebû Hayyân el-Endelusî ve Kıraat İlmindeki Yeri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2006), 25-47.
• Dâvûdî, Şemsuddin Muhammed b. Ali ed-. Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Doymaz, Cafer Tayyar. Ebû Hayyân el-Endelusî’nin Hayatı ve İrtişâfu’d-Darab min Lisâni’l-’Arab adlı Eserinin Tahlili. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Ali b. Yûsuf b. Hayyân Esîru’d-Dîn el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît fi’t-tefsîr. thk. Sıdkı Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 2000.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-’ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmirâî. Beyrut: Dâru ve Mektebetu’l-Hilâl, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbüddin Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Muhammed. ed-Dureru’l-kâmine fî a’yâni’l-mieti’s-sâmine. 6 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretu’l-Meârifi’l-Usmâniyye, 1982.
• İbnu’l-‘İmâd, Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud el-Arnaûd. 11 Cilt. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 1982.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed ed-Debb’a. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsuddin Ebu’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf. Ğâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. nşr. G.Bergstraesser. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn’i Teymiye, 1932.
• İdris Hâmid Muhammed. el-Kırââtü’ş-şâzze ahkâmühâ ve âsâruhâ. Riyâd: Câmiatü’l-Melik Suûd, Merkez Bühûsi Külliyyeti’t-Terbiye, 2003.
• Kafes. Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin Hayatı ve el-Bahru’l-Muhît İsimli Tefsirindeki Metodu. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Kafes, Mahmut. “Ebû Hayyân el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kudat, Aydın. Kırâatları Hüccetlendirmede Dilbilim Olgusu. Ankara: Sonçağ Yayıncılık, 2020.
• Kudat, Aydın. “Kur’an Kırâatı ile Arap Dilbilimi Münasebeti Üzerine”. Turkish Studies - Comparative Religious Studies 15/1 (2020), 63-75.
• Kudat, Aydın. Sibeveyhi’nin Dil Bilim İle Kıraat Arasındaki Dengeli Konumu. Ankara: Sonçağ Akademi Yayınları, 2019.
• Kutubî, Muhammed b. Şakir el-. Fevâtü’l-vefeyât. thk. İhsan Abbas. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1973.
• Makkarî, Ahmed b. Muhammed el-. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelus er-ratîb. thk. İhsan Abbas,. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, 1968.
• Mecduddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya’kûb, el-Fîrûzâbâdî. el-Kâmûsu’l-muhît. thk. Mektebu Tahkîki’t-Turâsî fî Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Mehmet Dağ. Geleneksel Kırâat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-İbâne an meâni’l-kırâât. thk. Abdulfettâh İsmaîl Şelebî. Mısır: Dâru Nehdati Mısr, ts.
• Muhammed b. Abdullah en-Neysaburi, Hâkim. Ma’rifetu ulûmi’l-hadis. thk. Seyyid Mu’zam Hüseyn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1977.
• Mustafa Derviş, Muhyiddin b. Ahmed. İ’râbu’l-Kur’ân ve beyânuhû. Dımaşk: Dâru İbn-i Kesîr, 1994.
• Öral, Celal. İbn Hişâm’ın Muğni’l-Lebîb Adlı Eseri Bağlamında Arap Dilinde Şiirle İstişhâd. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2024.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları III (İlim ve Kültür Tarihi). Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Safedî, Salâhuddin Halil b. Aybek es-. A’yânu’l-‘asr ve a’vânu’n-nasr. thk. Ali Ebû Zeyd vd. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1998.
• Safedî, Salâhuddin Halil b. Aybek es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaûd - Türkî Mustafa. Beyrut: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebû Bekr es-. Buğyetü’l-vu’at fİ tabakâti’I-luğaviyyîn ve’n-nuhat. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Şemsuddîn Ebu’l-Mehâsin Muhammed b. Ali. Zeylü tezkireti’l-huffâz. thk. Zekeriyya Ümeyrât. 5 Cilt. Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1998.
• Şihabuddin Ahmed b. Muhammed, el-Kastalânî. Letâifü’l-işârât li fünûni’l-kırâât. Kahire: Dârü’l-Meârif, 1986.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-. Câmi’u’l-beyân ’an te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmud Muhammed Şâkir - Ahmed Şâkir. Mekke: Dâru’t-Terbiyyeti ve’t-Turâsî, ts.
• Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemaleddin Yûsuf el-Atabekî. en-Nucûmu’z-zâhire fî mulûki Mısr ve’l-Kahire. Mısır: Vezaretü’s-Sekâfe ve’l-İrşad-Dâru’l-Kutub, 1963.
• Tekin, Selim. Ebû Hayyân el-Endelusî ve Arap gramerindeki Yeri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Uludaş, İbrahim. Ebû Hayyân el-Endelûsî’nin el-Bahru’l-muhît’inde Kırâat Olgusu. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.