A Trial to Understand the Developmental Phase of Dalāʾil Literature: The Example of Khargūshī

Yıl 2025, Sayı: 53, 125 - 143, 15.06.2025

Hakan Temir , Halil İbrahim Uçar

https://doi.org/10.30623/hij.1626605

Öz

Dalāʾil, in its simplest definition, is a branch of Islamic scholarship that compiles narrations demonstrating that the Prophet was the recipient of divine manifestations. In other words, the science of dalāʾil is the endeavour that seeks the traces of prophethood, classifies the signs it finds according to its own understanding and responds to those who question prophethood. Although it has a close tie with hadith, this branch of science, which is positioned among the sub-branches of the science of sirah, has focused on prophetic issues rather than the routine affairs of daily life, that is, human affairs. Eventually, these narrations came together to form a comprehensive collection. Since the first period of sirah sources, the topics of dalāʾil, which were included in the life adventure of the prophet, enabled the field to turn into a branch of science over time and to compile independent books of dalāʾil. Such books, which were followed with great interest and curiosity, were re-blended with the changes brought about by the age and kept up to date, and with the production of approximately two hundred copyrighted works in this field until today, it has a unique literature. The fact that this number is so high is due to the fact that beyond a mere imitation, the development of dalāʾil has a dynamic structure that continues its development in every century. However, this vitality is also a sign that this field also has problems and that the search for their solutions continues. As a matter of fact, these books contain narratives of dalāʾil attributed to the Prophet, events that sometimes contradict logic, fabricated or weak narrations, and narratives that make the figure of the Prophet seem superior than he actually is. These elements, which obscure truth and conflict with the spirit of religion have naturally been the focus of criticism in every century. Despite the criticism, those who considered their work meaningful and claimed that this effort was compulsory for internal or external enemies continued to insist. According to them, the creation of this literature was inevitable in order to prove the Prophet's prophethood against internal heretical movements as well as the religious pluralism of regions like Byzantium and India. This outlook made the production of a legitimizing and supportive literature inevitable. Although this argument, which takes into account the developmental stages of the science of dalāʾil, is partially justified at the point of the emergence of this science, it is not sufficient to explain how the issue have become so widespread. Because in our researches, we have easily determined that there are internal factors that we can define as ‘Influence’ in addition to external factors in the spread of the science of dalāʾil among the scholars. On the contrary, when the existing literature of the dalāʿil literature is examined, it is seen that some authors, who distinguished themselves with their original approaches and different aims, both set an example for the later scholars and influenced them with their works. In this context, the unorthodox attitudes of these authors, who stood out with their productivity and innovative approaches, had a significant impact on their contemporaries and subsequent generations. Among these authors is Khargūshī, whose innovative methods, style, and content mark the beginning of an important phase in the development of dalāʾil literature. His pioneering approach led to noticeable changes even in the titles of dalāʾil works. This study, therefore, seeks to explore the role and influence of Khargūshī in the evolution of dalāʾil writing, placing him at the center of a scholarly inquiry that includes prominent figures such as al-Bayhaqī and Abū Nuʿaym al-Iṣfahānī. Given that Khargūshī and his contributions have not been adequately studied, this research also aims to address the reasons for this gap, investigate the scholars who influenced and were influenced by him, and assess his contributions to the field. Employing qualitative research methods, the study makes frequent use of comparative and critical approaches.

Anahtar Kelimeler

Sirāh , Dalāʾil , Khargūshī , Influence , Trial Sample

Delâil Literatürünün Gelişim Dönemini Anlama Denemesi: Hargûşî Örneği

Öz

Delâil, en yalın tanımıyla Hz. Peygamber’in seçilmiş bir nebî olduğunu gösteren rivayetlerin toplandığı ilim dalıdır. Başka bir ifadeyle delâil ilmi, peygamberliğin izlerini arayan, bulduğu emareleri kendi anlayışına göre tasnif edip çözümler sunan bir uğraştır. Hadis ile sıkı ilişkisi bulunmasına rağmen Siyerin alt dalları arasında konumlandırılan bu alan, gündelik hayatın rutin işlerinden yani beşerî konulardan ziyade nebevî konulara yoğunlaşmıştır. Nihayetinde delâil rivayetleri bir yekûn oluşturmuştur. İlk dönem siyer kaynaklarından itibaren Hz. Peygamber’in hayat serencamı içerisinde anlatılan delâil konuları zamanla artarak alanın bir ilim dalına dönüşmesine ve müstakil delâil kitaplarının telif edilmesine zemin hazırlamıştır. Büyük ilgi ve merakla takip edilen bu tür kitaplar çağın getirdiği değişimle birlikte yeniden harmanlanarak güncelliğini korumuş ve bu alanda günümüze değin yaklaşık iki yüz telif eser üretilmesiyle de delâil kendine özgü bir literatüre sahip olmuştur. Sayının bu kadar fazla olması kuru bir taklidin ötesinde delâilin gelişimini her asırda sürdüren dinamik yapıda olmasından kaynaklanmıştır. Elbette bahse konu hareketlilik bu alandaki sorunlara ve sorunların çözümüne yönelik süregelen arayışlara da işaret etmektedir. Nitekim bu eserler, Hz. Peygamber’e atfedilen delâil anlatılarını, bazen mantığa aykırı olayları, uydurma veya zayıf rivayetleri ve peygamberlik kurumunu olduğundan daha üstün gösteren anlatıları barındırmaktadır. Hakikati perdeleyen ve dinin ruhuyla bağdaşmayan bu durumlar doğal olarak her asırda eleştirilerin odağı olmuştur. Eleştirilere rağmen yaptığı işi anlamlı gören ve bu çabayı dâhili yahut harici düşmanlar için gerekli olduğunu iddia edenler ise ısrarlarını sürdürmüştür. Onlara göre içerdeki zındık akımların yanı sıra farklı dinî inanışları barındıran Bizans ve Hindistan coğrafyaları gibi dışsal etkenlere karşı Hz. Peygamber’in nübüvvetinin ispatı bir gerekliliktir. Bu bakış açısı, söz konusu iddiaları destekleyip meşrulaştırarak literatürün ortaya çıkmasını kaçınılmaz kılmıştır. Delâil ilminin gelişim evrelerini dikkate alan bu savunu bahse konu ilmin ortaya çıkışı noktasında kısmen haklı görülse de meselenin nasıl bu kadar yaygınlaştığını izah etmede yeterli değildir. Zira yaptığımız araştırmalarda delâil ilminin ulema arasında yaygınlaşmasında dış amillerin yanında etkilenme olarak tanımlayabileceğimiz iç faktörlerin de söz konusu olduğu anlaşılmıştır. Bilakis delâil edebiyatının mevcut literatürü incelendiğinde, özgün yaklaşımları ve farklı amaçlarıyla temayüz eden bazı müelliflerin sonraki âlimler nezdinde hem örnek teşkil ettiği hem de eserleriyle onları etkilediği görülmektedir. Bu bağlamda üretkenlikleri ve yenilikçi yaklaşımlarıyla öne çıkan söz konusu müelliflerin, alışılagelmişin dışında sergiledikleri tutumlar, çağdaşları ve sonraki nesiller üzerinde belirgin bir etki bırakmıştır. Bu müelliflerden biri de Hargûşî’dir. Yeni bir metot, üslup ve içerik denemesiyle Hargûşî, delâil ilmi alanında önemli bir sürecin başlatıcısı olmuştur. Onun bu öncü tutumu, delâil kitaplarının başlıklarında belirgin farklılıkların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Dolayısıyla bu çalışma, delâil yazıcılığında Beyhakî ve Ebû Nuaym el-İsfahânî gibi önemli isimleri etkileyen Hargûşî’yi merkeze alarak, onun delâil edebiyatının gelişimindeki rolünü ve bu alandaki etki ağını aydınlatmayı amaçlamaktadır. Hargûşî ve eserleri bugüne kadar yeterli düzeyde çalışılmadığından bu eksikliğin sebepleri, onun etkilendiği ve etkilendiği kişilerin kimler olduğu, delâil ilmine katkılarının ne olduğu gibi sorulara da bilimsel cevaplar aranmak istenmiştir. Nitel araştırma yöntemlerinin esas alınacağı çalışmada karşılaştırma ve tartışma yöntemlerine sıklıkla başvurulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Siyer , Delâil , Hargûşî , Etkilenme , Deneme Örneği

Kaynakça

• Ahatlı, Erdinç. Peygamberlik ve Hz. Muhammed’in Peygamberliği. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Akbaş, Hamdi. İslâm Kelâmında Delâilü’n-Nübüvve Geleneği (Hicri V. Asır). Adana: Çukurova Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Akyürek, Yakup. Siyer Edebiyatı: Endülüs. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023
• Âmirî, Ebû Zekeriyyâ İmâdüddîn Yahyâ b. Ebî Bekr el-. Behcetü’l-mehâfil ve buğyetü’l-emâsil fî telhîsi’s-siyer ve’l-mu‘cizât ve’ş-şemâ’il. thk. Cemâleddin Muhammed el-Eşhar. 2 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1330/1912.
• Bâbânî, İsmail Paşa b. Muhammed el-. Hediyyetü’l-ʿârifîn. thk. Kilisli Rıfat Bilge - Mahmut Kemal İnal. 2 Cilt. İstanbul: Maarif Ajansı, 1951.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit Hatîb el-. Târîhu Baġdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Abdülkâdir Atâ. Beyrût: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2003.
• Barlak, Muzaffer. Kelâm’da Nübüvvet Tartışmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî el-. Şuabü’l-Îmân. thk. Abdü’l-Alî Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî el-. Şuʿabü’l-îmân. thk. Abdulali Abdulhamîd Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1423–2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. Delâilü’n-nübüvve. thk. Abdülmu‘tî Kal‘acî. 7 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• Çelebi, Kâtib. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Abdülkâdir el-Arnaût. 6 Cilt. İstanbul: İRCİCA Yayınları, 1431–2010.
• Demir, Zakir, "The Discussions Regarding the Belonging of the Qur’anic Words in the Tradition of Tafsir and the Critique of Them", Kader 21/3 (2023): 984-1010.
• Ebü’ş-Şeyh, Ebû Muhammed Abdullāh b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyân. Ahlâku’n-nebî ve âdâbüh. thk. Salih b. Muhammed. Riyâd: Dâru’l-Müslim, 1418/1998.
• Efendioğlu, Mehmet. “Rivayet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/135-137. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Fekir, Ahmed b. Muhammed. Müsâdere es-Sîretün-Nebeviyye/Kitâbü Delâilü’n-nübüvve, ts. https://www.arrabita.ma/blog/من-مصادر-السيرة-النبوية-كتب-دلائل-النب/
• Firyâbî, Ebû Bekr Ca‘fer b. Muhammed b. el-Hasen. Delâʾilü’n-nübüvve. thk. Âmir Hasan Sabri. Mekke: Dâru Hirâ, 1406.
• Göl, Yavuz Selim. Kadî İyaz. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Hamâde, Faruk. Mesâdiru’s-sîreti’n-Nebeviyye ve takvîmuhâ. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 3. Basım, 1424/2002.
• Hargûşî, Ebû Sa‘d (Saîd) Abdülmelik b. Muhammed. Şerefu’l-Mustafâ. İstanbul: Beyazıt Kütüphanesi.
• Hargûşî, Ebû Sa‘d (Saîd) Abdülmelik b. Muhammed. Şerefü’l-Mustafâ. 7 Cilt. Mekke: Dârü’l-Beşâirü’l-İslâm, 1424.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî. 80 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1415-1421/1995-2001.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sadır, 1900.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-nihâye. 20 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1434–2013.
• İbn Kuteybe ed-Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim. Aʿlâmü Rasulullah. thk. Muhammed b. Düleym b. Sa’d el-Kahtânî. Riyâd: Dâru’s-Sumey’â, 1441/2020.
• İbn Nukta, Ebû Bekr Muînüddîn (Muhibbüddîn) Muhammed b. Abdilganî b. Ebî Bekr b. Şücâ‘ el-Bağdâdî. et-Takyîd l-ma’rifeti ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd. thk. Kemâl Yusûf el-Hût. 1 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1408–1988.
• İbnü’l-Âkûlî, Ebü’l-Mekârim Gıyâsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh el-Vâsıtî. er-Rasf limâ ruviye ‘ani’n-nebiyyi mine’l-fi’l ve’l-vasf. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle li’t-tıbâa ve’n-neşr ve’t-tevzî, 1. Basım, 1414/1994.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Vefâ bi-ahvâlil-Mustafâ. thk. Amir Hasan Sabri et-Temîmî. Kahire: el-Meclisü’l-A’la li’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2018/1439.
• İbnü’l-Emîn, Ebû İshâk İbrahim el-Tulaytilî. el-İstidrâk ’ale’l-İstîâb. thk. Hanan Haddad. Fas: Vakıflar ve İslâmî İşler başkanlığı, 2008/1429.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-târih. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmûrî. 10 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1417–1997.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Abdülkâdir el-Arnaût - Mahmûd el-Arnaût. 11 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1406/1986.
• İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. Ğâyetü’s-sûl fî hasâʾisi’r-Resûl. thk. Abdullâh Bahruddîn Abdullah. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1414/1993.
• İmâm-ı Rabbânî. İsbâtü’n-nübüvve. thk. Gulâm Mustafa Han. Karaçi, 1383–1963.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-. Delâilü’n-nübüvve. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1406/1986.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. eş-Şifâ. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. Kahire, 1397/1977.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Mu‘cemü’t-târîhi’t-türasi’l-İslâmî fî mektebati’l-alem: el-mahtutat ve’l-matbu’at. Kayseri: Akabe Kitabevi, 2001.
• Karadeniz, Osman - vd. Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 8. Basım, 2019.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn. thk. Muhammed Şerafeddin Yaltkaya - Refet Belke Kılıç. 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Maarif Mektebi, 1360/1941.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrût: Mektebetü’l-Müsennâ, 1431/2010.
• Keskin, Yusuf Ziya. “Şemâil ve Delâilü’n-Nübüvve Eserleri”. İslam ve Yorum III: Din, Bilim ve Medeniyet (Prof. Dr. Fuat Sezgin Anısına) 1 (2019), 351-371.
• Köse, Abdullah. Delailü’n-nübüvve Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Mansûrî, Ebü’t-Tayyib Nâyif b. Salah b. Ali el-. er-Ravzû’l-bâsim fî terâcim şuyûhi’l-hâkim. thk. Sa’d b. Abdullah el-Humeyd - Hasan Muhammed el-Makbûlî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Âsime, 1. Basım, 1432/2011.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. Aʿlâmü’n-nübüvve. Beyrût: Mektebetu’l-Hilâl, 1409/1989.
• Numanoğlu, İsmail. Abbasilerin İlk Döneminde Zındıklık Hareketi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Mustafa Turkî. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâü’t-Türâs, 1420/2000.
• Sayrîfînî, Ebû İshak İbrahim b. Muhammed es-. el-Müntehâb min Kitâbi’s-Siyâk li Târîh-i Nîsâbûr. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1989.
• Sezgin, Fuat. Târîhu’t-türâsi’l-ʿArabî. thk. Abdülfettâh b. Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Riyad: İmam Muhammed b. Suûd İslâm Üniversitesi, 1411/1991.
• Sönmez, Vecihi. Nübüvvet Tartışmaları. İstanbul: Gündönümü Yayınları, 2005.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî es-. Tabakâtü’ş-Şâfi’iyyeti’l-kübrâ. thk. Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh b. Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Hicr Li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 2. Basım, 1383-1396/1964-1976.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es-. el-Hasâ’is ve’l-mû‘cizâtü’n-nebeviyye. çev. Ömer Temizel. İtisam Yayınları, 2001.
• Temir, Hakan. Beyhaki. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Temir, Hakan. Ebu Nuaym. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Uçar, Halil İbrahim. Delâil Edebiyatı- Gelişim Safhaları ve Siyer Yazıcılığı Üzerine Etkilerinin Tespiti-. Ankara: Fecr Yayınları, 2025.
• Uludağ, Süleyman. “Hargûşî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/167-168. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Ulutaş, Yasin. “Mucize ile Delâilü’n-Nübüvve Kavramları ve Kaynakları”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2017), 569-605.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Delâilü’n-Nübüvve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/115-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yılmaz, Selim, "İbn Ammâr el-Mevsılî’nin Hayatı ve Hadis İlmindeki Yeri", Harran İlahiyat Dergisi 45/1 (2021): 179-200.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-i‘tidal. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Nuaym el-Urkusûsî. Beyrût: Müessesetu’r-Risâle, 9. Basım, 1347/1928.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tezkiretü’l-huffâz. thk. Zekeriyyâ Umeyrât. 5 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselam ed-Tedmârî. 52 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-’Arabî, 2. Basım, 1413/1993.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-. el-Aʿlâm. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melayin, 15. Basım, 1431/2010.