İslâm Şehir Tarihinde Sûse (Fâtımîlerin Mısır’a İntikaline Kadar)

Yıl 2025, Sayı: 53, 183 - 203, 15.06.2025

Furkan Erbaş

https://doi.org/10.30623/hij.1632792

Öz

Kuzey Afrika (Mağrib) bölgesi coğrafî konumu, verimli toprakları ve iklim özellikleri dolayısıyla insanlık tarihinde pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bölgenin doğusunda bulunan ve Müslüman coğrafyacıların İfrîkıye olarak isimlendirdiği topraklarda Fenikeliler’den itibaren pek çok yerleşim yeri tesis edilmiştir. Bunlardan biri olan günümüzde Tunus topraklarının orta kesiminde Akdeniz kıyısında bulunan Sûse şehri, sahip olduğu elverişli konumu gereği antik dönemden itibaren ilgi gören bir yer olmuştur. Fenikeliler, Romalılar, Vandallar ve Bizans İmparatorluğu gibi çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapan şehir, Müslümanların eline geçtikten sonra önemini daha da artırmıştır. Ağlebîler döneminde büyük gelişme kaydeden şehir, liman ve tersaneleriyle yenilenmiş ve güçlendirilmiş büyük bir donanma oluşturulmasına imkân tanımış, böylece İfrîkıye’nin karşısında bulunan Sicilya adasının ele geçirilmesine büyük katkı sunmuştur.
Şehir imar faaliyetleri açısından da oldukça hareketli bir dönem yaşamıştır. Sûse Ulucamii, Ribâtı, surları, sarayları, han ve hamamları, çarşı-pazarları, çeşme ve sarnıçları, liman ve tersaneleriyle Sûse, bölgenin en gözde şehri haline gelmiştir. Ağlebîler döneminde bölgenin merkezi olan Kayrevan şehrinin konumu ve gelişimi, Sûse’nin önemini kaybetmesine izin vermemiş, bilâkis şehir gelişmiş yapısı, askerî ve ticarî anlamda arz ettiği ehemmiyet sebebiyle İfrîkıye’nin en önemli şehirlerinin başında gelmiştir. Fâtımîler döneminde de Sûse her anlamda yükselişini devam ettirmiştir. Ağlebîlerden tevarüs edilen Sûse liman ve tersaneleri yenilenerek geliştirilmiştir. Fâtımîler, Sûse liman ve tersanelerinden üretilen gemilerden müteşekkil filolar ile dönemin iki süper gücü Endülüs Emevî Devleti ve Bizans İmparatorluğu karşısında Batı Akdeniz’de önemli başarılar kazanmıştır. Bu donanmalar sayesinde Avrupa’nın güneyinde yer alan Cenova şehri, Sardinya ve Korsika adaları ele geçirilerek bölgede devletin gücü pekiştirilmiştir. Ayrıca Sicilya ve Güney İtalya’da ele geçirilen önemli yerler sayesinde İfrîkıye ile Sicilya arasındaki bağlantı sağlamlaştırılmış, bu süreçte Sûse, askerî ve ticarî açıdan köprü vazifesi görmüştür.
Fâtımîler döneminde kurulan başşehirler Mehdiye ve Mansûriye’nin varlıkları Sûse’nin gelişimine ve bölgede yarattığı etkiye mani olmamıştır. Aksine Sûse’nin muhkem ve dayanıklı yapısı sayesinde denizden gelebilecek saldırılara karşı Mehdiye ve Mansûriye gibi şehirlerin güvenliği sağlanmıştır. Ayrıca bölgede patlak veren ve etkileri kısa sürede bütün Mağrib’e yayılan Ebû Yezîd en-Nükkârî isyanında Fâtımîlerin elinde kalan birkaç şehirden birisi olan Sûse, Hâricîler’e karşı ortaya koymuş olduğu direniş mücadelesi ile adından söz ettirerek muhkem yapısını bir kez daha ispatlamıştır. Gelişmiş düzeydeki dokumacılığı, hayvancılığı ve çömlekçiliğinin yanı sıra sınâî ve zirâî alanlarda kaydedilen gelişmelerle şehir ekonomiye büyük katkı sunmuştur. Sûse bulunduğu konum gereği bölgede denizcilik anlamında en gelişmiş şehirlerden birisi olarak Fâtımîlerin civar devletlerle büyük ticarî ilişkilerde bulunmasına da zemin hazırlamıştır. Şehir, yetiştirdiği ilim adamlarıyla da bölgenin kültürel tarihine etki etmiştir. Pek çok muhaddis, fakih, edib ve şairi bağrından çıkaran Sûse, bu anlamda İfrîkıye’nin en önde gelen şehirlerinden birisi olmuştur. Bugünkü Tunus topraklarında yer alan Sûse’nin coğrafî, demografik ve tarihî yönü hakkında ülkemizde herhangi bir akademik çalışmaya tesadüf etmemiş olmamız bizi bu araştırmayı ele almaya iten önemli bir âmil olmuştur. Dolayısıyla araştırma konusu alanında önemli bir boşluğu dolduracak özgünlüğe sahiptir.
Çalışmamız, Kuzey Afrika hakkında bilgi veren coğrafya, tarih, tabakât ve seyahatnâme vb. eser türlerinden yararlanılarak hazırlanmıştır. Ayrıca modern dönemde az da olsa yapılan araştırmalardan istifade edilerek çalışma zenginleştirilmiştir. Araştırmanın amacı, yeterli olmasa da son dönemde artış gösteren Kuzey Afrika çalışmalarına bir yenisini ekleyerek Sûse şehrinin Fâtımî yönetiminin sonuna kadar bölgedeki siyasî, askerî, ticarî ve kültürel alanlarda etkisini saptamaktır. Böylece şehrin bölgede varsayıldığından çok daha büyük bir potansiyele sahip olduğu ortaya konulacaktır. Çalışmayı kuruluşundan Fâtımîlerin yönetiminin sonuna kadar sınırlandırmamızın amacı, şehrin asıl gelişimini bu döneme kadarki süreçte sağlamış olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi , Şehir , Sûse , Ağlebîler , Fâtımîler

Sousse in Islamic City History (Until the Arrival of the Fātimids in Egypt)

Öz

North Africa (Maghrib) region has hosted many civilisations in the history of mankind due to its geographical location, fertile lands and climate characteristics. Many settlements have been established since the Phoenicians in the lands to the east of the region, which Muslim geographers call Ifrīqiyya. The city of Sousse, one of them, has been a place of interest since ancient times due to its favourable location. The city, which hosted various civilisations such as Phoenicians, Romans, Vandals and Byzantine Empire, increased its importance even more after it was taken over by Muslims. The city, which made great progress during the Aghlebīd period, enabled the formation of a large navy that was renewed and strengthened with its harbour and shipyards, and thus made a great contribution to the capture of the island of Sicily, which was opposite to Ifrīqiyya.
The city also experienced a very active period in terms of construction activities. Sousse became the most popular city of the region with its Great Mosque of Sousse, Ribat of Souse, palaces, inns and baths, fountains and cisterns, harbours and shipyards. The location and development of the city of Qayrewān, which was the centre of the region during the Aghlebīd period, did not allow Sousse to lose its importance; on the contrary, the city became one of the most important cities of Ifrīqiyya due to its developed structure and its military and commercial importance. During the Fātimid period, Sousse continued to rise in every sense. The harbour and shipyards of Sousse inherited from the Aghlebīds were renewed and developed. The Fātimids achieved significant successes in the Western Mediterranean against the two superpowers of the period, the Andalusian Umayyad State and the Byzantine Empire, with fleets consisting of ships produced from the harbours and shipyards of Sousse. Thanks to these fleets, Genoa, Sardinia and Corsica islands in the south of Europe were captured and the supremacy of the Fātimids in the region was recognised. In addition, thanks to the important places captured in Sicily and Southern Italy, the connection between Ifrīqiyya and Sicily was strengthened, and Sousse served as a military and commercial bridge in this process.
The existence of the Fātimid capitals of Mahdiyya and Manṣūriyya did not hinder the development of Sousse and its impact on the region. On the contrary, thanks to its fortified and durable structure, the security of cities like Mahdiyya and Manṣūriyya was ensured against attacks from the sea. In addition, Sousse, which was one of the few cities that remained in the hands of the Fātimids during the rebellion of Abū Yazīd al-Nuqqārī, which broke out in the region and whose effects spread to the whole Maghrib in a short time, proved its fortified structure once again by making a name for itself with its resistance struggle against the Khārijites. In addition to its advanced level of weaving, animal husbandry and pottery, the city made a great contribution to the economy with the developments in the industrial and agricultural fields. Due to its location, Sousse was one of the most developed cities in the region in terms of seafaring and paved the way for the Fātimids to have great commercial relations with the neighbouring states. Sousse also influenced the cultural history of the region with the scholars it educated. Sousse, which has produced numerous hadith scholars, jurists, literary figures, and poets, has been one of the most prominent cities of Ifrīqiyya in this regard. The fact that we have not come across any academic study in our country about the geographical, demographic and historical aspects of Sousse, which is located in today’s Tunisian territory, has been an important factor that led us to address this research. Therefore, this research has the originality to fill an important gap in its field.
Our study has been prepared by making use of works such as geography, history, biographies and travelogue, etc. that provide information about North Africa. In addition, the study has been enriched by making use of the rare researches conducted in the modern period. The aim of this study is to add to the recent increase in North African studies, albeit insufficient, by determining the influence of the Fatimid administration in the political, military, commercial, and cultural spheres of the region until the end of its rule in the city of Sûse. Thus, it will be revealed that the city had much greater potential in the region than previously assumed. The reason for limiting the study from its foundation to the end of the Fātimid rule is that the city’s real development was achieved during this period.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , City , Sousse , Aghlabīds , Fātimids

Kaynakça

• Bekrî, Ebû ‘Ubeyd. el-Mesâlik ve’l-memâlik. thk. Cemâl Talbe. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Brett, Michael. The Fatimid Empire. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2017.
• Canard, Marius. “Fâtimids”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). C. 2. Leiden: E. J. Brill, 1991.
• Cedidi, Muhammed. “Sûse”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/571-573. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Daftary, Farhad. el-Hilâfetü’l-Fâtımiyye bi’l-Mağrib. çev. Hammâdî es-Sâhilî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Dâ‘î İdrîs, ‘İmâdüddîn. Târîhu’l-Hulefâi’l-Fâtımiyyîn bi’l-Mağrib el-Kısmü’l-Hâs min Kitâbi ‘Uyûni’l-ahbâr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1985.
• Ebü’l-Fazl, Muhammed Ahmed. Târîhu Medîneti’l-Meriyyeti’l-Endelüsiyye fi’l-‘asri’l-İslâmî. İskenderiye: Dârü’l-Marifeti’l-Câmiiyye, 1996.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımî-İhşîdî İlişkileri (323-358/935-969)”. Dini Araştırmalar Dergisi 25/62 (2022), 83-110.
• Erbaş, Furkan. “Fâtımîler Döneminde Mehdiye ve Mansûriye Şehirleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53 (2022), 411-430.
• Erbaş, Furkan. Halife Mansûr-Billâh Döneminde Fâtımîler. Ankara: Fecr Yayınları, 2025.
• Erbaş, Furkan. “Halife Mu‘izz-Lidînillâh Döneminde (341-365/953-975) Fâtımî-Endülüs Emevî Mücadelesi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2021), 266-290.
• Erbaş, Furkan. Kahire’nin Kurucusu Fâtımî Halifesi Mu’izz-Lidînillâh. Ankara: Fecr Yayınları, 2024.
• Hrbek, Ivan. “The Emergence of the Fatimids”. General History of Africa 3 (1992), 314-335.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kāsım ‘Abdurrahmân. Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib. thk. Abdülmunim Âmir. Kahire: el-Kasru’l-aynî, 1961.
• İbn Ebî Dînâr, Muhammed b. Ebi’l-Kâsım. Kitâbü’l-Mu’nis fî Ahbâri İfrîkıyye ve Tûnis. Beyrut: Dârü’l-Mesîre, 1993.
• İbn Haldûn, ‘Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-‘İber ve divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l-‘Arab ve’l-‘Acem ve’l-Berber ve men âsâruhum min zevi’s-sultâni’l-ekber. nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2001.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kâsım. Kitâbü Sûrati’l-Arz. thk. Dârü Mektebeti’l-Hayat. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayat, 1996.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kâsım ‘Ubeydullâh. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. thk. Michael Jan De Goeje. Leiden: y.y., 1889.
• İbn ‘İzârî, Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-Muğrib fi ahbâri mülûki’l- Endelüs ve’l-Mağrib. nşr. Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2013.
• İbn Reşîk el-Kayrevânî, Ebû Alî el-Hasen. Ünmûzecü’z-Zamân fî şuʿarâʾi’l-Kayrevân. thk. Muhammed el-Arûsî el-Matvî, Beşîr el-Bekkûş. Tunus: Dârü’t-Tûnisiyye, 1986.
• İbnü’d-Devâdârî, Ebû Bekr b. ‘Abdillâh. Kenzü’d-Dürer ve Cami‘u’l-Ğurer. thk. Gunhild Graf - Erika Glassen. Beyrut: y.y., 1994.
• İbnü’l-Esîr, ‘Alî b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-Târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullâh el-Kâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbnü’l-Hatîb, Muhammed b. ‘Abdillâh. Târîhu’l-Mağribi’l-‘Arabî fî ’asri’l-vasît. thk. Ahmed Muhtâr el-Abbâdî-Muhammed İbrâhîm el-Kettânî. Dârü’l-Beyzâ: Dârü’l-Kitâb, 1964.
• Jedidi, Mohamed. “Sûsa”. The Encyclopaedia of Islam (New Edition). C. 9. Leiden: Brill, 1997.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. thk. Habîb el-Fakî ve dğr. Beyrut: Dârü’l-Muntazar, 1996.
• Kâdî Nu‘mân, İbn Muhammed. Kitâbü İftitâhi’d-Da‘ve. nşr. Farhad Daftary. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t-tevzî‘, 1986.
• Kalkaşendî, Şihâbüddîn Ahmed. Subhu’l-Aʿşâ fî sınâʿati’l-inşâ. thk. Dârü’l-Kütübi’l-Hadîviyye. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîviyye, 1914.
• Kindî, Muhammed b. Yûsuf. Kitâbü’l-Vülât ve Kitâbü’l-Kudât. nşr. Rhuvon Guest. Leiden: y.y., 1912.
• Köksal, Aydoğan. Afrika, Genel ve Ülkeler Coğrafyası. Ankara: Hatiboğlu Basım ve Yayın, 1999.
• Lev, Yaacov. “The Fâtimid Navy, Byzantium and The Mediterranean Sea 909-1036 C.E./297-427 A.H”. Byzantion 54 (1984).
• Lewis, Bernard. Fâtımîler ve Hindistan Yolu. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası, 1952.
• Lézine, A. Deux villes d’Ifriqiya: Sousse. Paris: Librairie Orientaliste, 1971.
• Makdîsî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-Tekâsîm fî maʿrifeti’l-ekâlîm. Kahire: Mektebetü Medbûlâ, 1991.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. İtti‘âzu’l-Hunefâ’ bi-ahbâri’l-e’immeti’l-Fâtımiyyîne’l-hulefâ’. thk. Cemâlüddîn eş-Şeyyâl. Kahire: Meclisu’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1996.
• Makrîzî, Ahmed b. ʿAlî. Kitâbü’l-Mukaffâ’ el-Kebîr. thk. Muhammed el-Ya‘lâvî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1991.
• Mu’nis, Hüseyin. Me‘âlimü Târîhi’l-Mağrib ve’l-Endelüs. Kahire: Dârü’l-İrşâd, 1997.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. nşr. Abdülmecîd et-Tarhînî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Nüveyrî, Ahmed b. ‘Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-Ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Necîb Mustafâ Fevvâz-Hikmet Keşle Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Özaydın, Abdülkerim. “Ağlebîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/475-478. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Pektaş, Kadir. “Sûse Ribâtı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/573-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Pektaş, Kadir. “Sûse Ulucamii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/574-576. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Rakîk el-Kayrevânî, Ebû İshâk İbrâhîm b. el-Kāsım. Târîhu İfrîkıyye ve’l-Mağrib. thk. Muhammed Zeynühüm Azeb. Kahire: Dârü’l-Fercânî, 1994.
• Sâlim, ‘Abdülazîz. Târîhu’l-Mağrib fi’l-‘asri’l-İslâmî. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1999.
• Selâvî, Ahmed b. Hâlid. Kitâbü’l-İstiksâ li-ahbâri düveli’l-Mağribi’l-Aksâ. thk. Cafer en-Nâsırî, Muhammed en-Nâsırî. Dârü’l-Beydâ: Dârü’l-Kütüb, 1997.
• Seyyid, Eymen Fuâd. “Fâtımîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/228-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-Rusul ve’l-Mulûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm. Kahire: Dârü’l-Mearif, 1967.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhu’l-Fâtımiyyîn fî şimâli İfrîkıye ve Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2001.
• Ticânî, ‘Abdullâh b. Muhammed. Rihletü’t-Ticânî. thk. Hasan Hüsnî Abdülvehhâb. Tunus: Dârü’l-Arabiyyeti li’l-kitâb, 1981.
• Tissot, Ch. Geographie Comparee de la province d’Afrique. Paris: Imprimerie Nationale, 1884.
• Vezzân, Hasan b. Muhammed. Vasfu İfrîkıyye. çev. Muhammed Huccî. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1983.
• Wüstenfeld, Ferdinand. Geschichte der Fatimiden-Chalifen. Göttingen: Dieterich’sche Verlags-Buchhandlung., 1881.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbüddîn b. ‘Abdullâh. Mu‘cemü’l-Büldân. Beyrut: Dârü Sâdır, 1993.
• Yetkin, Suut Kemal. İslâm Mimarisi. Ankara, 1965.
• Yiğit, İsmail. “Ribât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/76-79. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zâvî, Tâhir Ahmed. Târîhu’l-Fethi’l-Arabî fî Lîbyâ. Mısır: Dârü’l-Mearif, ts.
• Zeyyîs, Süleymân Mustafâ. el-Kıbâbü’t-Tûnisiyye fî tetavvürihâ. Tunus: eş-Şeriketü’t-Tunisiyye li’t-tevzî‘, 1959.