The Geography of the Narration of al-Muwatta' by 'Abd al-Rahman b. al-Qāsim (d. 191/806)

Yıl 2025, Sayı: 53, 392 - 414, 15.06.2025

Abdulbaki Durmaz

https://doi.org/10.30623/hij.1634653

Öz

From its earliest period, al-Muwaṭṭaʾ of Mālik b. Anas (d. 179/795) was transmitted by numerous narrators across diverse regions. Estimates regarding the number of narrators of al-Muwaṭṭaʾ range from 62 to as many as 993. Similarly, varying figures have been cited concerning the number of existing manuscript copies. Al-Jawharī (d. 381/991), in his work Musnad al-Muwaṭṭaʾ, utilized 12 copies; al-Suyūṭī (d. 911/1505) referenced 14; Ibn Ṭūlūn (d. 953/1546) recorded transmission chains for 24 copies; and Zāhid al-Kawtharī (d. 1952) noted that the transmission lines largely followed those reported by Ibn Ṭūlūn. Qāḍī ʿIyāḍ stated that he had access to 20 copies, while ʿAbd al-ʿAzīz al-Dihlawī (d. 1239/1824) suggested that the number exceeded 30. Among these is the copy transmitted by Ibn al-Qāsim. Born in either 128 or 132 AH in Ramla (Palestine), Ibn al-Qāsim later settled in Egypt. His pursuit of knowledge led him to travel to Mālik 12 times. He first met Mālik around 154 AH and remained his student for 20 years. Ibn al-Qāsim is known to have transmitted al-Muwaṭṭaʾ without altering a single letter, and his copy is regarded as one of the most reliable versions. This study aims to identify the narrators of Ibn al-Qāsim’s copy, map the geographical regions where it was transmitted, and evaluate its transmission patterns within these regions. The first stage involved verifying the existence of Ibn al-Qāsim’s version, followed by identifying the narrators who transmitted it. The regions where these narrators taught constitute the transmission geography of this version. By determining the cities in which these narrators conducted their teaching, the study delineates the geographical spread of this transmission. A documentary analysis method was employed. The primary source of searches was the al-Maktabah al-Shāmilah digital library, supplemented where necessary with Jāmiʿ Khādim al-Ḥaramayn and Jawāmiʿ al-Kalim. The study proceeds through the following stages: providing an overview of Ibn al-Qāsim as the copyholder, outlining the methodological approach for determining transmission geography, identifying the narrators of this version, and evaluating its transmission within the relevant regions. The study is limited to narrators active up to the 6th/12th century. Findings reveal that Ibn al-Qāsim’s copy of al-Muwaṭṭaʾ spread across four key regions: Egypt, North Africa, al-Andalus, and the greater Damascus/Syrian region. Of these, Egypt served as the central hub of transmission. The version maintained a strong presence in Egypt during the 3rd/9th and 4th/10th centuries but declined in prominence by the 5th/11th century. The strength of the Mālikī school in Egypt and Ibn al-Qāsim’s esteemed position within it were key factors sustaining the transmission during its peak periods. The political turmoil of the 5th/11th century largely accounts for its subsequent decline. Kairouan in North Africa emerged as another major center of transmission, with the version circulating there from the late 2nd/8th century through to the 6th/12th century. The fact that the version was transmitted through the prestigious chain of Sahnūn > Yaḥyā b. ʿUmar > Ibn al-Labbād > Ibn Abī Zayd—each a prominent figure within the Mālikī school— indicates that Kairouan, one of the school’s major centers, adopted Ibn al-Qāsim’s version as the authoritative one.
By contrast, the influence of Ibn al-Qāsim’s copy in al-Andalus and the Damascus region was comparatively weaker. No evidence was found indicating that this version was transmitted or had a significant presence in the eastern regions of Iraq, Khurāsān, or Transoxiana (Mā Warāʾ al-Nahr).

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth , al-Muwaṭṭaʾ , Ibn al-Qāsim , Manuscript , Geography , Narration

Abdurrahman b. el-Kâsım’ın Muvatta’ Nüshasının Rivayet Coğrafyası

Öz

Mâlik b. Enes’in (ö. 179/795) Muvatta’ı ilk dönemden itibaren çok sayıda râvi tarafından rivayet edilmiş ve farklı coğrafyalarda nakledilmiştir. Muvatta’ın râvilerinin sayısı hakkında 62 ile 993 arasında değişen sayılar telaffuz edilmiştir. Muvatta’ın nüsha sayısı hakında da farklı sayılar zikredilmiştir. Cevherî (ö. 381/991) Müsnedü’l-Muvatta’ isimli eserinde 12 nüsha kullanmış, Süyûtî (ö. 911/1505) 14 nüshanın varlığından bahsetmiş, İbn Tolun (ö. 953/1546) 24 nüshanın rivayet isnadını zikretmiş, Zâhid el-Kevserî (ö. 1952) de Muvatta’ rivayetlerinin İbn Tolun’un zikrettiği isnadlara dayandığını belirtmiştir. Kadı İyâz, kendisinin 20 nüshaya vâkıf olduğunu, Abdülazîz ed-Dihlevî (ö. 1239/1824) ise nüsha sayısının 30’dan fazla olduğunu belirtmiştir. Bu nüshalardan biri İbnü’l-Kâsım nüshasıdır. Filistin’in Remle şehrinden olup Mısır’da yaşayan İbnü’l-Kâsım hicrî 128 veya 132 yılında doğmuştur. İbnü’l-Kâsım Mâlik’e ilim öğrenmek için 12 kez rihle yapmıştır. Mâlik ile ilk kez hicrî 154 yıllarında görüşmüş ve onun 20 yıl talebesi olmuştur. İbnü’l-Kâsım Mâlik’ten bir harf bile değiştirmeden nakletmiş ve Muvatta’ nüshası en sağlam nüshalardan kabul edilmiştir. Bu çalışma İbnü’l-Kâsım nüshasını rivayet eden râvileri ortaya koymayı, nüshanın rivayet edildiği coğrafyayı tespit etmeyi ve nüsha rivayetini nakledildiği coğrafya içerisinde değerlendirmeyi hedeflemiştir. Bu amaca yönelik öncelikle İbnü’l-Kâsım’ın nüshasının varlığı tespit edilmiş sonrasında ise İbnü’l-Kâsım’dan nüshayı rivayet eden râviler belirlenmiştir. Râvilerin hocalık dönemlerini geçirdikleri yer nüshanın da rivayet edildiği coğrafyadır. Râvilerin hocalık dönemlerini geçirdikleri şehrin belirlenmesiyle nüshanın rivayet edildiği coğrafya da ortaya konulmuş olacaktır. Çalışmada dokümantasyon/belge tarama yöntemi kullanılmıştır. Taramalar el-Mektebetü’ş-Şâmile programında yapılmış gerektiğinde Câmiu Hâdimi’l-Harameyn ve Cevâmi‘u’l-Kelim programlarına da başvurulmuştur. Çalışmanın anlatımında nüsha sahibi râvi hakkında bilgi verilmesi, nüshanın rivayet coğrafyasının tespitinde takip edilen yöntemin ortaya konulması, nüshayı rivayet eden râvilerin açıklanması ve nüshanın rivayet edildiği coğrafya içerisinde değerlendirilmesi şeklinde bir seyir izlenmiştir. Çalışma 6./12. asra kadar olan râvilerle sınırlandırılmıştır. Çalışma neticesinde İbnü’l-Kâsım’ın Muvatta’ nüshasının Mısır, Kuzey Afrika, Endülüs ve Şam/Suriye olmak üzere dört bölgede yayıldığı görülmüştür. Bu bölgeler içerisinde Mısır nüsha rivayetinin merkezi konumundadır. Mısır’da her dönem nakledilen nüsha 3./9. ve 4./10. asırlarda etkin bir konumda yer alırken 5./11. asırda bu etkin konumunu kaybetmiştir. 3./9. ve 4./10. asırda Mısır’da Mâlikî mezhebinin güçlü varlığı ve mezhep içerisinde İbnü’l-Kâsım’ın önemli konumu nüshanın etkin olmasını sağlayan sebeplerin başında yer almıştır. Nüshanın 5./11. asırda etkin bir konum elde edemeyişinin en önemli sebebi ise dönem içerisinde yaşanan siyasi olaylardır. Nüshanın Kuzey Afrika bölgesinde nakledildiği Kayrevan’ın bir diğer önemli rivayet merkezi olduğu görülmüştür. Nüsha Kayrevan’da 2./8. asrın sonlarından 6./12. asra kadar rivayet edilmiştir. Nüshanın Kayrevan’da mezhep içerisinde önemli eserlerin nakledildiği ve her biri mezhebin lideri konumunda olan Sahnûn > Yahya b. Ömer > İbnü’l-Lebbâd > İbn Ebî Zeyd isnadıyla nakledilmesi Mâlikî mezhebinin önemli merkezlerinden olan Kayrevan’ın Muvatta’ nüshaları içerisinde İbnü’l-Kâsım nüshasını esas aldıklarını ortaya çıkarmıştır. Nüshanın Endülüs ve Şam bölgesindeki etkisinin ise zikredilen iki bölgeye oranla daha zayıf olduğu anlaşılmıştır. İbnü’l-Kâsım’ın Muvatta’ nüshasının Irak, Horasan ve Mâverâünnehir gibi doğu coğrafyasında nakledildiğine/varlık gösterdiğine dair bir ize rastlanmamıştır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Muvatta’ , İbnü’l-Kâsım , Nüsha , Coğrafya , Rivayet

Kaynakça

• Abdülhâdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Tabakatü ulemâi’l-hadîs. thk. Ekrem el-Bûsî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. XI. Asırda Endülüs’te İlmî Hayat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2016.
• Ağırakça, Ahmet. “İhşîdîler”. DİA. C. 21. İstanbul, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Ebû Zeyd”. DİA. C. 19. İstanbul, 1999.
• Bouzghıba, Mohamed. “İbnü’l-Lebbâd el-Kayrevâni”. DİA. 21/119. İstanbul, 2000.
• Câsim, Leys Suûd. “İbn Abdülber en-Nemerî”. DİA. C. 19. İstanbul, 1999.
• Cevherî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah el-Gâfikî el-. Müsnedü’l-Muvatta’ li’l-Cevherî. thk. Lütfü b. Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1997.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “el-Müdevvenetü’l-Kübrâ”. DİA. C. 31. Ankara, 2020.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, 2004.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Sahnûn”. DİA. C. 31. İstanbul, 2008.
• Çoban, Fatma Büşra. Endülüslü Muhaddislerin Rihleleri (Hicrî İlk Dört Asır). İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2019.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer ed-. Ehâdîsü’l-Muvattaʾ ve zikru’t-tifâku’r-ruvât ʿan Mâlik ve’htilâfihim fîhi ve ziyâdetihim ve nuksânihim. thk. Ebü’l-Velîd Hişâm b. Ali. Şârika/ İmârât: Mektebetü Ehli’l-Hadîs, ts.
• Dere, Ali. Muvatta’ Nüshaları Üzerine. Ankara: İlâhiyat, 2007.
• Doğanay, Süleyman. Sicilya’da Hadis. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2019.
• Durmuş, Üzeyir. “Nesâî’nin Sünen’ine Kaynaklığı Bakımından Mâlik’in Rivayetleri”. Kalemname 9/17 (26 Haziran 2024), 1-27.
• Ebû Tâhir es-Silefî, Ahmed b. Muhammed el-Isbahânî. Muʿcemu’s-sefer. thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, ts.
• Eşer, Ahmet. Hadis İlminde Fehrese Literatürü. İstanbul: İstanbul Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2021.
• Hacvî, Muhammed b. el-Hasan el-. el-Fikru’s-sâmî fî târihi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Hâkim, Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ala’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hamdân, Nezîr. el-Muvatta’ât li’l-İmam Mâlik. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hamevî, Yâkût b. Abdullah el. Mu’cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-. Târîhu Bağdâd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Humeydî, Muhammed b. Fütûh el-. Cezvetü’l-muktebis fî zikri vülâti’l-Endelüs. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîfi ve’n-Neşri, 1966.
• Irving, Thomas B. “Kurtuba”. DİA. C. 26. Ankara, 2002.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Muhammed en-Nemerî. el-İntikâ fî fezâili’s-selâseti’l-e’immeti’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvattaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd fî hadîsi Rasûlillah. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf vd. 17 Cilt. Londra: Müessesetü’l-Furkan li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2017.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. thk. Adil Ahmet Abdilmevcud. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Asâkir, Ali b. Hasan b. Hibetullah. el-Mu’cemü’ş-şüyûh. thk. Vefâ Takiyyüddîn. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, 2000.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târîhu Medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garâme. 80 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib. Fihristü İbn Atıyye. thk. Muhammed Ebü’l-Ecfân - Muhammed ez-Zâhî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1983.
• İbn Beşkuvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdulmelik. es-Sıla fî târîh eimmeti’l-Endelüs. b.y.: Mektebetü’l-Hâncî, 1374/1955.
• İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî marifeti a‘yâni ulemâi’l-mezheb. ed. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Türâs li’Tab’ ve’n-Neşr, 1972.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
• İbn Hayr el-İşbilî, Ebû Bekr Muhammed. Fihrist. thk. Muhammed Fuâd Mansur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûlü’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-Müsnedü’s-sahîh “ale’t-tekāsîm ve’l-envâ” min gayri vücûdi katʿin fî senedihâ velâ sübûti cerhin fî nâkılîhâ. thk. Mehmet Ali Sönmez, Hâlis Aydemir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sikât. ed. Muhammed Abdülmuîd Hân. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1973.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Riyad: Dâru Hicr li’t-Tıbâati ve’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2003.
• İbn Nâsıruddîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebî Bekir ed-Dımaşkî. İthâfü’s-sâlik bi-ruvâti’l-Muvatta’ ’ani’l-İmâm Mâlik. thk. Neşet b. Kemâl el-Mısrî. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 2006.
• İbn Tahhân, Yahya b. Ali. Târîhu ulemâi ehli Mısır. Arabistan: Dâru’l-Âsime, 1987.
• İbn Tolun, Ebü’l-Fazl Şemseddin Muhammed b. Ali. el-Fihristü’l-evsat mine’l-merviyyât. thk. Abdullah b. Abdülaziz eş-Şebrâvî. Beyrut: Dâru’n-Nevâdir, 2014.
• İbn Yûnus, Ebû Saîd Abdurrahmân b. Ahmed. Târîhu ibn Yûnus el-mısrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Cezerî, Şemseddîn Ebü’l-Hayr. Gâyetü’n-nihâye fî tabakâtü’l-kurrâ. b.y.: Mektebetü İbn Teymiyye, 1932.
• İbnü’l-Ekfânî, Ebû Muhammed Hibetullah b. Ahmed. Tesmiyetü men rave’l-Muvatta’ ’ani’l-İmam Mâlik b. Enes. thk. Tâhâ b. Ali. Tunus: Dâru Sahnûn li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, 2021.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem. el-Kâmil fî’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullah b. Muhammed b. Yusuf. Târîhu ulemâi’l-Endelüs. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1408/1988.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud el-Arnaût. 11 Cilt. Dımaşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1986.
• İbnü’l-Kâbısî. Muvattaʾü’l-imam Mâlik b. Enes, rivâyetü İbnü’l-Kâsım ve telhîsü’l-Kâbisî. thk. Muhammed b. Alevî. Abu Dabi, İmârât: el-Mecmaü’s-Sekâfî, 2004.
• İbnü’l-Mukrî, Ebû Bekir Muhammed b. İbrahim el-İsfahânî. el-Mu’cemu li’bni’l-Mukrî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1998.
• Kadı İyâz, İyâz b. Musa el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. Muhammed b. Tâvit et-Tancî vd. 8 Cilt. Mağrib: Matbaatü Fedaleti’l-Muhammediyye, 1. Basım, 2010.
• Kalhussıen, Omar. Hicrî IV. (X.) Yüzyılda Dımaşk’ta Ulemâ ve İlmî Hayat. İstanbul: Marmara Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2018.
• Kâsım b. Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn. es-Sikât mimmen lem yeka’ fi’l-kütübi’s-sitte. thk. Şâzî b. Muhammed b. Sâlim. 9 Cilt. Yemen: Merkezü’n-Nu’mân, 2011.
• Kılıç, Zülal - Yılmaz, Hayati. “Ebü’l-Hasen el-Kâbisî (ö. 403/1012) ve Kitâbü Mülahhısi’l-Muvatta’ İsimli Eserinin Mukaddimesinde Hadis Usûlü”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/47 (15 Haziran 2023), 89-120. https://doi.org/10.17335/sakaifd.1246424
• Kindî, Muhammed b. Yusuf el-. el-Vülât ve’l-kudât. Beyrut: Matbaatü’l-Âbâ, 1908.
• Kindî, Muhammed b. Yusuf el-. Kitâbu’l-vülât ve kitâbu’l-kudât. thk. Muhammed Hasan - Ahmed Ferit. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr bi-zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali el-. İtti‘âzü’l-hunefâ bi ahbâri’l-eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-hulefâ. thk. Cemaleddin eş-Şeyyâl, Muhammed Hilmî. Mısır: Meclisü’l-’Alâ li’ş-Şuûnu’l-İslamiyye, ts.
• Mâlikî, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed el-. Riyâzü’n-nüfûs fî tabakâti ulemâi’l-Kayrevan ve’l-İfrîkiyye. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1994.
• Mebrûk, Muhammed b. Yahya. el-İmam Mâlik ve amelühü bi’l-hadîs min hilâli kitâbihi’l-Muvatta’. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yusuf b. Abdurrahman el-. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Muhammed b. Alevî. Envâru’l-mesâlik ilâ rivâyâti Muvattai Mâlik. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Nuaymî, Abdülkadir b. Muhammed en-. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Oral, Kenan. Muvatta’ın Oluşum Süreci Nüsha Farklılıkları ve Nedenleri. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2020.
• Özaydın, Abdülkerim. “Selçuklular”. DİA. C. 36. İstanbul, 2009.
• Özel, Ahmet. “Kinânî, Yahyâ b. Ömer”. DİA. C. 26. Ankara, 2002.
• Özkan, Halit. “Amele Delâlet Eden Tabirler Açısından Muvatta Nüshaları”. İslâm Araştırmaları Dergisi 25 (2011).
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Öztoprak, Mustafa. “Endülüs’te Hadis İlminin Gelişim Aşamaları”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 12/2 (31 Ağustos 2012), 183-197. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344350
• Rudânî, Muhammed b. Muhammed b. Süleyman er-. Sılatü’l-halef bimevsûli’s-selef. thk. Muhammed Hacî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Sa’d, Kâsım Ali. Cemheretu terâcimi’l-fukahâi’l-Mâlikiyye. Dubâi: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Turâs, 2002.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Halil b. Aybek es-. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût, Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 2000.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerim b. Muhammed es-. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahya. Haydarâbâd: Meclisu Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1926.
• Sifil, Ebu Bekir. Muvatta’ Nüshaları Muhteva Analizi. İstanbul: Ravza Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Ali es-. Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. ed. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî – Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 2. Basım, 1992.
• Sümer, Faruk. “Selçuklular”. DİA. C. 36. İstanbul, 2009.
• Sürûr, Muhammed Cemalüddin. Târîhu’d-devleti’l-Fâtımiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir es-. Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısır ve’l-Kâhire. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1967.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekir es-. Tabakâtü’l-huffâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• Şirâzî, Ebû İshâk İbrâhim b. Ali eş-. Tabakâtü’l-fukahâ’. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1970.
• Tatar, Veli. Sosyokültürel Bağlamda Hadis Tasnifi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları (TDV), 2023.
• Temîmî, Ebü’l-Arab Muhammed b. Ahmed et-. el-Mihen. thk. Ömer Süleyman el-Ukaylî. Riyad: Dâru’l-Ulûm, 1944.
• Temimî, Muhammed b. Ahmed et-. Tabakâtü ulemâi İfrîkiyye. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-Lübnânî, ts.
• Tomar, Cengiz. “Şam”. DİA. C. 38. İstanbul, 2010.
• Tükle, Muhammed Ziyad b. Ömer et-. Menârâtü’s-sâlik lirivâyâti Muvattai Mâlik. Riyad: Dârü’l-Elvükete li’n-Neşri ve’t-Tevzi’, 2021.
• Yâfiî, Abdullah b. Es‘ad el-. Mir’âtü’l-cenân ve ibretü’l-yakzân fî ma‘rifeti havâdisi’z-zamân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Yıldız, Şevket. Kurtuba VIII.-XIII. Yüzyıllar. Bursa: Uludağ Üniversitesi SBE, Doktora Tezi, 2008.
• Yılmaz, Rahile Kızılkaya. Çağdaş Hadis Tartışmaları ve Muvatta’. İstanbul: M.Ü İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2020.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1985.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1993.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.