İbn Muhaysın Kıraati ve Örneklerle Manaya Etkisi

Yıl 2025, Sayı: 53, 265 - 289, 15.06.2025

Mehmet Keleş

https://doi.org/10.30623/hij.1635084

Öz

İslami ilimler içinde ilk olarak tedvin edilen kıraat ilmi, her yönüyle mucizevi olan Kur’ân’ın düzgün ve sahih bir şekilde tilâvet edilmesi, gelecek nesillere aktarılması ve anlaşılmasına çok ciddi katkılar sunmuştur. Bu açıdan sıhhat şartlarını tam olarak sağladığı için okuyuşları sahih olarak kabul edilen imamların kıraat vecihleri ile söz konusu şartlardan bazılarını taşımaması sebebiyle okuyuşları şâz olarak değerlendirilen imamların kıraat vecihleri, âyetler bağlamında çeşitli yorumların elde edilmesi, mana zenginliği oluşturulması ve buna benzer bazı kolaylıkların sağlanması noktasında önemli katkılar sunmuştur. Her ne kadar Müslümanlar arasında okuyuş çeşitlerinin yaygınlık kazanmasında sahih olarak dikkatleri celbeden kıraat-ı aşere imamlarının okuyuşları daha çok kabul görmüş olsa da şâz olarak kabul edilen dört kıraat imamının kıraatlerinin de özellikle fıkıh ve tefsir ilimlerinde âyetlerin anlaşılması hususundaki katkıları inkar edilemez. Bundan dolayı kıraati şâz kabul edilen imamların tercih ettikleri vecihlerin incelenmesi, sebep ve sonuçları ile irdelenmesi hususu, bu alana katkı sunması bakımından önem arz etmektedir.
Bu araştırmada Mekke kıraat imamlarından biri olan ve okuyuş vecihleri genel olarak şâz kabul edilen İbn Muhaysın (öl. 123/741) kıraatinin, usûlî ve ferşî ihtilaflar çerçevesinde, çeşitli örnekler bazında manaya etkisinin sahih kıraatler ile mukayese edilerek değerlendirilmesi üzerinde durulacaktır. Çalışmada, özellikle hadis, Arap dili ve kıraat ilmi başta olmak üzere birçok alanda kendini donanımlı bir şekilde yetiştiren ve mümtaz âlimlerden biri olan İbn Muhaysın’ın kıraatindeki ihtilaflar tahlil edilmiştir. Bunun için de klasik ve modern kıraat eserlerinden İbn Muhaysın’a ait olduğu ifade edilen okuyuş çeşitleri tevsik edilerek ortaya konmuştur.
Araştırmamızda öncelikle İbn Muhaysın’ın hayatını kısaca ele aldıktan sonra kıraatinin vecihleri çerçevesinde usûlî meselelerden istiâze, besmele, hemze, idgam çeşitleri, med miktarları, sıla, iskân/ihtilâs, hâü’s-sekt, işmam, te’nis tâ’sı, ziyâde yâ’sı ve bazı lafızlarda uygulanan izâfet yâ’sı ayrı başlıklar hâlinde tetkik edilerek sahih okuyuşlarla arasındaki mukayeseye yer verilmiştir. Söz konusu usûlî farklılıklar verilirken de meselenin doğru anlaşılması bakımından bilhassa İbn Muhaysın’a ait çeşitli âyet örnekleriyle konuya işaret edilmiştir. Akabinde benzer bir yöntemle ferşî farklılıklar da tespit edilmiş ve manaya etki edip etmediği örnek âyetlerle açıklanmıştır.
Netice itibariyle İbn Muhaysın’ın, usûl konularından istiâze, besmele, idgâm maa’l gunne, idgâm bilâ gunne, idgâm-ı şemsiyye, idgâm-ı misleyn, idgâm-ı mütekâribeyn, idgâm-ı mütecâniseyn, med miktarları, sıla, iskân/ihtilâs, hâü’s-sekt, işmam, ziyâde yâ’sı ve bazı kelimelerde varit olan izâfet yâ’sı’nın uygulanması hususunda sahih kıraat imamlarıyla ittifak ederek tercihte bulunduğu görülmüştür. İbn Muhaysın’ın sahih kıraatlerden farklı olarak tercihte bulunduğu konular ise hemze, te’nis tâ’sı, birtakım kelimelerde ortaya çıkan izâfet yâ’sı ve idgam konularının dışında kalan bazı harflerin birbirine uğramasıyla yapılan idgam çeşitleri gibi durumlar olduğu müşahede edilmiştir. Aynı şekilde tetkik edilen âyet örnekleri ışığında İbn Muhaysın’ın usûlî meselelerde olduğu gibi yerine göre ferşî farklılıklarda da tercihte bulunduğu okuyuşların, sahih kıraatlerle ittifak veya ihtilaf yönlerinin ortaya çıktığı ve bunların da kimi yerde manaya etki ettiği bazen de mana üzerinde ciddi bir etkisinin bulunmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , İbn Muhaysın , Sahih , Şâz , Usûl , Ferş

Ibn Muḥayṣin's Qirāʾāt and the Its Influence on Meaning through Examples

Öz

The science of qirāʾāt, which was the first to be codified among Islamic sciences, has significantly contributed, not only to the proper and authentic recitation of the Qurʾān, which is miraculous in many of its aspects, but also to its understanding and transmission to future generations. Therefore, the recitations which are considered authentic as they fully meet the requirements of authenticity and those which are considered shādhdh (irregular) as they fail to meet some of these requirements, have made significant contributions in terms of various interpretations of verses, enriching meaning and many other aspects. While the recitations of the ten imams, which are considered valid, have gained more acceptance among Muslims, one cannot deny the contributions of the four imams whose recitations are considered irregular, particularly to the fields of jurisprudence and exegesis. Therefore, to contribute to this field, it is critical to examine the recitation styles preferred by the imams whose recitations are considered shādhdh by taking into account cause-effect relationships.
This study evaluates the recitation of Ibn Muḥayṣin (d. 123/741), one of the Meccan recitation imams whose recitation variants are generally considered irregular, in terms of its effect on meaning based on uṣūlī and farshī differences; it provides various examples and compares Ibn Muḥayṣin’s recitations with authentic ones. It also analyses the differences in the recitation of Ibn Muḥayṣin, who was one of the distinguished scholars who educated himself in many fields, particularly in hadīth, Arabic language, and the science of recitation. With this aim in mind, it documents and presents the variations in recitation attributed to Ibn Muḥayṣin from classical and modern works on the issue.
After briefly discussing the life of Ibn Muḥayṣin, the present study analyses the methodological issues based on his recitation, including istiʿādha, basmala, types of idghām (e.g., idghām maʿal-ghunna), durations of madd, sila, iskāt/ikhtilās, hāʾ al-sakt, ishmām, tāʾ al-tanwīn, ziyāda yāʾ, and idāfa yāʾ applied in some words under independent headings and compares them with authentic recitations. While discussing these methodological differences, various examples of verses belonging to Ibn Muḥayṣin were used to ensure a correct understanding of the issue. Then similar differences in pronunciation were identified and explained using examples of verses to show whether they alter meaning.
In conclusion, Ibn Muḥayṣin's uṣūl topics include istiʿādha, basmala, idghām maʿal-ghunna, idghām bilā ghunna, idghām al-shamsiyya, idghām al-mithlayn, idghām al-mutajānithayn, idghām al-mutaqāribayn, durations of madd, sila, iskāt/ikhtilās, hāʾal-sakt, ishmām, the application of ziyāda yāʾ and idāfat yāʾ occurring in certain words. It was found that the topics on which Ibn Muḥayṣin made choices that differed from authentic recitations included, but were not limited to, hamza, and tāʾ marbūtah (feminine tāʾ), idāfat yāʾ in certain words, and types of idgam made by the collision of certain phonemes other than those covered by idgām topics. Similarly, in light of the examined verses, it was concluded that Ibn Muḥayṣin's reciations, which he sometimes preferred, as in the case of uṣūl issues, converge with or diverge from authentic recitations, and that these sometimes affect the meaning, while in other cases they have no significant effect on it.

Anahtar Kelimeler

Recitation , Ibn Muḥayṣin , Authentic , Shādhdh , Uṣūl , Variation

Kaynakça

• Akyüz, Abdullah. Şâz Kırâatler Bağlamında Muhammed b. Mahmud’un (XI/XVII. Asır) Nihâyetü Kırâati Tezkiyeti Hâfizi’l-Kur’ân Adlı Eserinin Tahlil ve Tahkiki. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2022.
• Altıkulaç, Tayyar. “İbn Muhaysın”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Aşvah, Sabri. İ’câzü’l-kırââti’l-Kur’ânî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1998.
• Bağdâdî, Hasan b. Muhammed b. İbrahim Ebû Ali. er-Ravda fi’l-kırââti’l-ihdâ aşere. thk. Mustafa Adnan Muhammed Selman. Dımaşk: Dâru’l-Ulûm ve’l-Hikem, 2004.
• Başkan, Ömer. Anlamı Etkileyen Kıraat Farklılıklarının Tevcîhi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Ceremî, İbrahim Muhammed. Mu’cemu Ulûmi’l-Kur’ân. Şam: Dâru’l-Kalem, 2001.
• Coşkun, Musa. İbn Muhaysın ve Kıraat İlmindeki Yeri. Yüksek Lisans Tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, 2023.
• Cürcânî, Seyyîd Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân-ı Kerîm’in İndirildiği Yedi Harf ve Kırâatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2010.
• Çetin, Metin. “Zümer Sûresi’ndeki Kıraat İhtilafları ve Tefsire Etkisi”. Ağrı İslami İlimler Dergisi (AGİİD). 9 (Aralık 2021), 38-63.
• Dabbâ’, Nûruddîn Alî b. Muhammed b. Hasen. el-İdâe fi beyâni usûli’l-kırâe. Mısır: Mektebetü’l-Ezheriyye, 1999.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Damra, Tevfîk İbrahim. Ferhâtü’l-ebrâr fî kırâât-i Halefi’l-Bezzâr. Amman: Dairatü’l-Mektebetü’l-Vatani, 2007.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Câmiu’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb’a. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatü’ş-Şarîka, 2007.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘a. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabi, 1984.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Kitâbü’l-idgam i’l-kebîr. thk. Abdurrahman Hasan. Kahire: Alemü’l-Kütüb, 2003.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed Abdülgani. İthâf’ü füdalâ’il-beşar fi’l-kıraâti’l-erbeate aşer. thk. Muhammed İsmail Şaban. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1987.
• Ebû Şâme, Şihabuddîn Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîzü’l-vecîz ilâ ulûm tetealleku bi’l-kitâbi’l-azîz. Beyrut: Dâru’l-Kütûbi’l-İlmiyye, 1975.
• Ebû Şâme, Şihabuddîn Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî. Şerhu’ş-şâtıbiyye ibrâzü’l-meânî min hırzi’l-emânî fi’l-kırââti’s-seb’. thk. Muhammed Seyyid Osman. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Ebû Şâme, Şihabuddîn Abdurrahman b. İsmail el-Makdisî. İbrâzü’l-meânî min hırzi’l-emânî fi’l-kırââti’s-seb’a. thk. İbrahim Atve. Kahire: Mustafa Bâbî el-Halebî, 1982.
• Emin Efendi, Muhammed Molla. Umdetü’l-hallân fî izâhi zübdeti’l-irfân. İstanbul: Asitane Yayınları, ts.
• Enderâbî, Ebû Abdullah Ahmed b. Ebû Ömer. Kırââtü’l-kurrâi’l-mârufîn. nşr. Ahmed Nüsayyif. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-lüga. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrahim Sâmirâî. Beyrut: Dâru Mektebetü’l-Hilal, 2010.
• Fîrûzâbâdî, Mecidüddîn Ebû Tahir Muhammed b. Yakub. Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Türas. Lübnan: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Ğâzî, Abdülfettâh. el-Budûru’z-zâhire fi’l-kırââti’l-aşera. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1983.
• Heysemî, Ali b. Ebî Bekr. Mecmau’z-zevâid. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1967.
• Husârî, Muhammed Halil. Nûru’l-kulûb fi kırâati’l-İmâm Yakûb. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2004.
• Hüzelî, Ebû Kasım Yusuf b. Ali b. Cübâre. el-Kâmil fi’l-ḳırâât. Mısır: Müessesetü’s-Semâ, 2007.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib el-Muhâribi el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Muhteseb fi tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırââti ve’l-izâhi anhâ. ed. Muhammed Abdülkadir. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Cafer. Tashîhu’l-fasîh. thk. Abdullah el-Cubûrî. Bağdat: İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1975.
• İbn Ebî Meryem, Ebû Abdullah Fahruddin Nasr eş-Şîrâzî. el-Mûdah fi vücûhi’l-kırâât ve ilelihâ. thk. Ömer Hamdan Kubeysî. Cidde: y.y., 1993.
• İbn Fâris, Ebû Hüseyin Ahmed b. Zekeriya. Mu’cemu mekâyisi’l-lüga. thk. Abdüsselam Muhammed b. Harun. Lübnan: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Galbûn, Ebü’l-Hasen Tâhir b. Abdilmün’im b. Ubeydillâh. et-Tezkire fi’l-kırââti’s-semân. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükrem b. Ali Ebü’l-Fazl. Lisânu’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadr, 1993.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Musa b. el-Abbâs et-Temîmi. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dâru’l-Marife, 1980.
• İbn Şâheveyh, Ebû Ali b. İbrahim b. Yezdâd b. Hürmüz el-Ehvâzî. Müfradatü İbn Muhaysın el-Mekkî. ed. Ammâr Emin Dedev. Lübnan: Dâr-ı İbn Hazm, ts.
• İbn Tahhân, Ebü’l-Asbağ (Ebû Humeyd) Abdülazîz b. Alî b. Muhammed es-Sümâtî. Mürşidü’l-kârî. thk. Hatim Salih ed-Dâmin. Kahire: Mektebetüs-Sahâbe-Mektebetü’t-Tâbiîn, ts.
• İbnü’l-Bâziş, Ahmed b. Ali. el-İknâ fî’l-kırââti’s-seb’. thk. Abdülmecid Kutamış. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Dürretü’l-mudiyye fi’l-kırââti’s-selâsi’l-mütemmime li’l-aşr. Medine: Mektebetü Dâru’l-Hüdâ, 1993.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ali Muhammed b. Hasan ed-Dabbâ. Beyrut: Dâru’l-Kütûbi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Gâyetü’n-nihâye fi tabakâti’l-kurrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Manzûmetü’l-mukaddimeti fîmâ yecibü ala’l-kârii’l-Kur’âni en-ya’lemehû. thk. Eymen Rüşdi Süveyd. İstanbul: Dâru’l-Gavsânî, 2021.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed. Tahbîrü’t-teysîr fi’l-kırââti’l-aşr. thk. Ahmed Muhammed Müflih. Ürdün: Dâru’l-Furkân, 2000.
• İbnü’l-Kabâkıbî, Şemsüddîn Muhammed b. Halîl. Îzâhu’r-rumûz ve miftâhu’l-kunûz fi’l-kırâati’l-erbaa aşere. Amman: Dâru Ammâr, 2003.
• İbnü’l-Kâsıh, Ebü’l-Beka Muhammed b. Ahmed b. Uzrî. Mustalâhü’l-işârât fi’l-kırââti’z-zevâidi’l-merviyye ani’s-sikât. ed. Ahmed b. Muhammed. Amman: Dâru’l-Fikr, 2006.
• İbnü’n-Nehhâs, Ebû Abdullah Bahaüddin Muhammed b. İbrahim. et-Ta’lîkâtü ale’l-mukarrib (Şerhu’l-allâme İbnü’n-Nehhâs alâ mukarribi İbn Usfûr fi ilmi’n-nahv). thk. Cemil Abdullah Uveyda. Ürdün: Silsiletü Kütübin Sekâfiyye, Vizâratü’s-Sekâfe, 2005.
• İsfehânî, Ebü’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed Ragıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1991.
• Kâdî, Abdulfettah. el-Kırââtü’ş-şâzze ve tevcîhuhâ min lügâti’l-Arabî. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-Arabi, 1981.
• Karaçam, İsmail. Kur’an-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kaideleri. İstanbul: İFAV Yayınları, 2012.
• Karahan, Abdurrezzak. Mekke Kıraat Ekolüne Metodolojik Bir Bakış: İbn Kesir ve İbn Muhaysın Kıraatleri Özelinde İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2024.
• Kastallânî, Ebû Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekir. Letâifü’l-işârât li fünûni’l-kırâât. Kahire: Dâru’l-Maarif, 1986.
• Keleş, Mehmet. “Kıraat İhtilaflarının Fıkhî Konulara Etkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Ağrı İslami İlimler Dergisi 7/12 (Temmuz 2023), 45-65.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmî li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmet el-Berdûnî. Kahire: Dâru’l-Kütübü’l-Mısriyye, 1964.
• Mehdevî, Ahmed b. Ammar. Beyânü’s-sebebü’l-mûcib li ihtilâfi’l-kıraat. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf an vücûhi’l-kırââti’s-seb’ ve iIlelihâ ve hucecihâ. Dımaşk: y.y., 1974.
• Mizzî, Ebû’l-Haccâc Yusuf. Tezhîbu’l-kemâl fi esmâi’r-ricâl. ed. Beşar Avvâd Maruf. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1980.
• Muhaysın, Muhammed Salim. el-İrşâdâtü’l-celiyye. Kahire, y.y., 1971.
• Müflih, Muhammed Ahmed vd. el-Mukaddimât fi ilmi’l-kırâât. Amman: Dâru Ammar, 2001.
• Nasr, Atiyye Kabil. Gâyetü’l-murîd fi ilmi’t-tecvîd. Kahire: y.y., ts.
• Nehâvî, Hasan b. Kasım. el-Müfîd fî şerhi umdetü’l-mecîd fî en-nazmi ve’t-tecvîd. thk. Cemal Seyyid. b.y.: Mektebetü Evlâdi Şeyh, 2001.
• Pâlûvî, Hamid b. Abdülfettah. Zübdetü’l-irfân. İstanbul: Asitane Yayınları, ts.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Tefsîr-i kebîr mefâtihu’l-ğayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2010.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasan Alemüddin Ali b. Muhammed b. Abdüssamed. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Ali Hüseyin Bevvâb. Mekke: Mektebetü't-Türâs, 1978.
• Sibtü’l-Hayyât, Ebû Muhammed Abdullah b. Ali b. Ahmed. Kitâbü’l-mübhic fi’l kırââti’s-semân ve kırâati’l-A’meş ve İbn Muhaysın ve ihtiyâru Halef ve’l-Yezîdî. ed. Abdullah Karahan - Abdülfettah İsmail Şelebi. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1984.
• Sicistânî, Ebû Bekr Abdullah b. Süleyman b. Eş’as. Kitâbü’l-mesâhif. thk. Muhibbüddin Abdü’s-Secan Vaiz. Beyrut: Darü’l-Beşâiri’l-İslâmî, 1995.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Dibbuğa. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Şellâş, Hâşim Tâhâ. Evzânü’l-fiil ve me‘ânîhâ. Necefü’l-Eşraf: Matbaatü’l-Edeb, 1971.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr el-câmî beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2007.
• Taberî, Ebû Caʽfer Muhammed b. Cerîr. Câmiuʽl-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2009.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Abdürrezzak el-Hüseynî. Tacu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. Beyrut: Dârul-Hidâ¬ye, 2010.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Ma’rifetü’l-kurrâʾi’l-kibâr ale’ṭ-tabaḳâti ve’l-a’ṣâr. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmud b. Ömer b. Ahmed Cârullah. el-Keşşâf an hâkâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvil fî vûcûhi’t-tevîl. thk. Yusuf Hammâdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1987.
• Zengin, Enes. “İbn Muhaysın ve Kıraatinin Özellikleri”. On Dört Kıraat İmamı ve Kıraatlerinin Özellikleri. ed. Ahmet Gökdemir. 351-366, Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Zümre, Tevfik İbrahim. Fethü’l-müheymin fî kıraati İbn Muhaysın. Umman: el-Mektebetü’l Vatânî, 2011.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1995.