DİVAN ŞİİRİNDE ‘GÖNÜL’ KAVRAMININ REDİF BAĞLAMINDA KAZANDIĞI ANLAMLAR ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2018, Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan Özel Sayısı, 474 - 490, 31.12.2018

Mehmet Sait Çalka , Fatma Türk

https://doi.org/10.28981/hikmet.501563

Öz

Gönül,
Türklerin ilk yazılı kaynakları olan Göktürk Yazıtlarından itibaren yazılı
edebiyatımızda sıklıkla kullanılan bir kelime olup sözlükte, duyguların merkezi
olarak tanımlanmaktadır. İnsan vücudunda somut bir organ olmasa da genellikle
kalp olarak algılanmaktadır. Esas olarak duygulara dayalı durumları anlatırken
kullanılan bu kelime, edebiyatın önemli bir parçasıdır. Özellikle edebi
sanatlarla inşa edilmiş Divan şiirinde sıklıkla kullanılan ve kendisine
sayısızca mana yüklenen gönül ifadesi, farklı yönleriyle incelemeye değer mefhumlardandır.

Gönül
kelimesi divan edebiyatı ürünleri olan manzumelerde sıklıkla kullanılır. Aynı
şekilde çeşitli ekler alarak veya farklı kelimelerle yan yana gelerek beyit
sonlarında redif olarak kullanılır. Redif, sadece divan şiiri için değil Cumhuriyet
dönemi Türk edebiyatına dek bütün geleneklerde şiirin önemli bir parçasını
teşkil etmektedir. Öyle ki divan edebiyatı geleneğinde şiirlerin başlığı
olmadığı için şiirler, genellikle redif kelime ile adlandırılmaktadır. Redif
kelimenin bir diğer önemi ise, şiirdeki konunun onun etrafında şekillenmesidir.

Bu çalışmada, 13.
asırdan başlayarak Divan edebiyatı üslubuyla kaleme alınmış divanların
bulunduğu 20. yüzyıla kadar ulaşılabilen yaklaşık 650 divan içinde 450 farklı
divanda 1600’den fazla ‘gönül’ redifli manzume tespit edilmiş olup bu
tespitlerin sayım ve dökümü örneklerle verilmiştir. Yine bu çalışmada manzumelerde
kullanılan ‘gönül’ redifinin gerek tek başına gerekse etrafında kullanılan
kelime ve eklerle nasıl bir anlam mecrasına girdiği üzerinde değerlendirmeler
yapılmış ve bu değerlendirmeler sayısal verilerle de desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Divan Edebiyatı, Redif, Gönül, Anlam dünyası

Kaynakça

• Akay, Mehmet. (1996), İbrahim Gülşeni’nin Divanı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Konya.Aksoyak, İsmail Hakkı. (1999), Gelibolulu Mustafa Ali ve Divanlarının Tenkitli Metni, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara. Ayan, Hüseyin. (1990), Nesimi Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara. Aydemir, Yaşar. (2000), Behişti Divanı: Behişti, Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.Aydın, Mehmet. (1999), “Gönül Kelimesi Üzerine”, Türk Dili, S. 566, Şubat 1999, s. 104-109. Burmaoğlu, Hamit Bilen. (1983), Lâmi’î Çelebi Divanı, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Erzurum.Candan, Gülşen. (2012), Senî Ali Divanı, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.Ceylan, Murat. (1999), Ahmed Suzi Divanının Edisyon Kritiği, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Afyon.Coşkun, Ali Osman. (2001), Abdulahad Nuri Divanı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul.Çabuk, Vahit. (1980), Divan-ı Muhibbi, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul.Demircioğlu Gençtürk, Tülay. (2002), Cemilî Divanı İnceleme- Metin- Sözlük, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul.Demirel, Mustafa. (1996), İbn-i Kemal Divanı, Fakülteler Matbaası, İstanbul. Dilçin, Cem. (2013), Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, (10. baskı), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.Doğan, Ahmet. (2009), Büyük Türkçe Sözlük, Akçağ Yayınları, Ankara.Doğan, Mehmet. (2011), “Gönül”, Doğan Büyük Türkçe Sözlük, C. 24, Yazar Yayınları, Ankara.Ersoy, Ersen. (2013), Azîzî Dîvânı, Akademi Titiz Yayınları, İstanbul.Gülhan, Abdülkerim. (1996), Hakani Mehmed Bey, Hayatı, Eserleri, Ebedi Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara.Gül, Tayyar. (2000), Divan-ı Şahi, Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale.Hamami, Erdal. (2001), Rami Divanı, Abdurrahman Rami Çelebi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. İbraev, Mirlan. (2007), Aşık Ömer’in Taşkent’te Basılmış Divanı Üzerine Bir İnceleme, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, İzmir.Kahraman, Bahattin. (1989), Arşi Divanının Tenkidli Metni I.-II., Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Konya.Karaman Nomer, Nihal. (1988), Cemali ve Divanının Tenkidli Metni, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul.Karayazı, Nurgül. (2012), 17. Yüzyıl Şairi Ahmed Yari Divan’ı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul. Karlıtepe, Mustafa. (2007), Kelâmî Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Kaya, Ayşe. (1999), Divan-ı Selami, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Malatya.Kırkkılıç, Ahmet. (1985), Sultan Üçüncü Murad (Muradî) Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Erzurum.Koçak, Aynur. (1996), Adile Sultan Divanı, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Afyon.Kutlar, Fatma Sabiha. (2004), Arpaemini-zade Mustafa Sami, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.Küçük, İslam. (2008), Pirkal Divanı, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.Kürkçüoğlu, Mehmet Akif. (2004), Mahmud Nedim Paşa Divanı, İnceleme, Transkripsiyonlu Metin, Sözlük, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.Memiş, Nuray. (2014), Redif Kelimeler Bağlamında Nabi Divanı’nın Çözümlenmesi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Elazığ.Mermer, Ahmet. (2004), Kütahyalı Rahimi ve Divanı, Sahhaflar Kitap Sarayı Yayınları, İstanbul.Özdemir, Can. (1996), Seyyid Nizamoğlu Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.Özenç, Yavuz. (2008), Şeyh Hüsâmeddîn-Uşâkî Divânı Transkripsiyonlu Metin, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.Özmen, Vildan. (2007), Abdurrahim Tırsi Divanı, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli.Pala, İskender. (2012), “Gönül”, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, İstanbul.Pala, İskender. (1983), Aşkî, Hayatı, Edebi Şahsiyeti ve Divanı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul. Pomakoğlu, Ayşegül. (2013), Bahari Divanı, İnceleme-Metin, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.Saraç, M.A. Yekta. (2011), Klasik Edebiyat Bilgisi Biçim-Ölçü-Kafiye, (4. baskı), Gökkubbe Yayınları, İstanbul.Seyhan, Nezihe. (2000), Medhî Divanı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İstanbul. Sever, Mustafa. (2016), Divan-ı Kaygusuz Abdal, Helke Yayıncılık, Ankara.Şengün, Necdet. (2006), Nazir İbrahim ve Divanı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İzmir.Tarlan, Ali Nihad. (1992), Necati Bey Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara.Tanrıbuyurdu, Gülçin. (2012), Muidi Divanı, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Kocaeli.Tatçı, Mustafa. (1990), Yunus Emre Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, Ankara.Yıldız, Alim. (2002), Fenayi Dianı, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmış Doktora Tezi, İzmir.Zavotçu, Gencay. (2018), “Gönül”, Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü, Umuttepe Yayınları, İstanbul.