MÜELLİFİ BİLİNMEYEN BİR BAYTARNAME ÖRNEĞİ: HAZÂ KİTÂBU BÂYTARNÂME

Yıl 2023, Sayı: 18 - BAHAR 2023, 15 - 34, 30.04.2023

Mehmet Emin Bars

https://doi.org/10.28981/hikmet.1197599

Öz

Eski dönemlerden itibaren insanlar ve hayvanlar arasında çok yakın ilişkiler kurulmuştur. İnsanoğlu yaşamını sürdürmek için hayvanlardan yararlanmıştır. İnsanlar hem vahşi hem de sonrasında evcilleştirdiği hayvanlara göre hayatını şekillendirmiştir. İki tür arasındaki bu yakınlık sağlıklarının korunmasını da etkilemiştir. İnsanlar kendi sağlıklarının yanı sıra hayatlarının merkezinde yer alan hayvanların sağlığını korumak için de çeşitli uygulamalara başvurmuşlardır. Hayvanların yetiştirilmesi, hastalıkları ve tedavi yöntemleri hakkında çok sayıda eser yazılmıştır. Baytarname olarak adlandırılan bu eserler, atın insan hayatındaki önemli yeri nedeniyle daha çok atlarla ilgilidir. Ancak bu eserlerin bazılarında atların yanı sıra tavuk, koyun, keçi, eşek, deve gibi hayvanlar da yer almıştır. Yurt içi ve yurt dışındaki çeşitli kütüphane ve özel arşivlerde baytarname türünde çok sayıda metin bulunmaktadır. Bu metinlerin bir kısmı üzerinde bazı çalışmalar yapılmış olmasına rağmen incelenmemiş birçok metin bulunmaktadır. Bu metinlerin değerlendirilmesi baytarnamelerle ile ilgili yeni bilgilere ulaşmayı sağlayacaktır. Bu amaçla bu çalışmada incelenmemiş bir baytarname metni tanıtılmış ve Latin alfabesine aktarılmıştır. Almanya’daki Leipzig Üniversitesi Kütüphanesi Fleischer Kataloğunda B. 231-02 numarası ile kayıtlı metin “Hazâ Kitâbu Bâytarnâme” adını taşımaktadır. Metin özellikle veterinerlik ve dilbilim için önemlidir. Hazâ Kitâbu Bâytarnâme iyi bir atın özellikleri ile atlarda görülen çeşitli hastalıklar, teşhis ve tedavi yöntemleri hakkında bilgi vermektedir. Metinde yer alan hastalık ve tedavi usullerinin diğer nüshalarla karşılaştırılması sonucunda yeni tedavi usullerine ulaşmak mümkündür. Yeni tedavi usulleri modern veteriner hekimlikte alternatif tedavi uygulamalarına katkı sağlayacaktır. Bu açıdan tüm baytarname metinlerinin incelenmesi ve karşılaştırmalı olarak değerlendirilmesi hayvan sağlığının yanı sıra insan sağlığı için de önemlidir.

Anahtar Kelimeler

baytarname, at, hastalık, bitkisel ilaçlar

Kaynakça

• Ak, Mustafa. (2008), Mehmet B. Çerkes’in Kitabu Baytarname Tercümesi (60b-109a, Giriş-Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Aslan, Nesim. (2015), Aristo’ya Atfedilen Anonim Baytarname (Vr. 1b-47b) (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Banzaroğlu, İbrahim. (2014), Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesinde Bulunan ve Aristo’ya Atfedilen Anonimleşmiş Baytarnâmeler: Kitabu Baytarnâme I (Vr. 1b – 42a) (İnceleme–Metin–Dizin–Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Boy, İbrahim. (2015), Hadinin “Kitâb-ı Makbul Der Hal-i Huyul” Adlı Baytarnamesinin Söz Varlığı Yönünden İncelenmesi (Giriş, İnceleme, Metin, Sözlük ve Dizin, Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Böler, Tuncay. (2018), “At Hastalıklarına Dair Küçük Bir Eser: Haza Kitab-ı Esb”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6/15, 75-91.
• Bulut, Tahir Kemal. (2009), Mehmet B. Çerkes’in Kitabu Baytarname Tercümesi (1b-60a, Giriş-Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Cengiz, Cemil. (2021), Aristo’ya Atfedilen Anonim Bir Baytarname ile İbnü’l Avvam’ın Filaha-i Tıptıye Adlı Eserinin 31-32. Fasıllarının Birleştirilmiş Kitapçığı (Hindistan Nüshası), Yüksek Lisans Tezi, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çablı, Abdulkadir. (2014), Ahmed B. Hasan B. Ahnef’in Kitabu Baytar-Name Tercümesi (İnceleme-Metin–Dizin-Tıpkıbasım) (Vr. 39b-79a), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Çalışkan, Zehra. (2013), Anonim Bir Baytarname’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eliaçık, Muhittin. (2013), “Tarihçi Atâ’nın Atçılık ile İlgili Eseri: Tuhfetü’l-Fârisîn Fî-Ahvâli Huyûli’l-Mücâhidîn”, Turkish Studies - International Periodical for The Languages, Literature fnd History of Turkish or Turkic, 8/7, 149-156.
• Erk, Nihal; Ferruh Dinçer. (1967), “XV’inci ya da XVI’ıncı Yüzyıla Ait Olduğu Sanılan Bir Baytarname İncelemesi”, Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi,14(2), 117-139.
• Geyikoğlu, Nilay. (2010), Hacı Ali Bin Hacı Muhammed Aksarayi’nin Kitabu Baytar-Name Tercümesi (İnceleme-Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Gökçek, Ferhan. (2014), Konya Mevlana ve İstanbul Arkeoloji Müzelerinde Bulunan Belgradlı Kenan Efendi’nin Baytarnamesi (Tenkitli Metin, Dizin ve Tematik Sözlük Çalışması), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Güneş, Melih Sezen. (2013), “Baytar-nâme-i Mehmed B. İskender El-Edirnevi ve Dil Özellikleri”, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Semih TEZCAN’a Armağan, 13/13, 175-190.
• İrfanoğlu, Tülay. (2013), Füyuzi’nin Makbul Der Hal-i Huyul Adlı Baytarnamesi (Giriş-Tenkitli Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kaşgarlı Mahmud. (2005), Divanü Lugati’t-Türk, (çev. Seçkin Erdi; Serap Tuğba Yurteser), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kırbıyık, Kasım. (1992), “Baytarlık”, TDV İslâm Ansiklopedisi Cilt 5, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 278-282.
• Kırbıyık, Seda. (2014), Ahmed B. Hasan B. Ahnef’in Kitabu Baytarname Tercümesi (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım) (Vr. 1b-39b), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Kunul, Bahar. (2013), Belgradlı Kenan’ın Baytarnamesi (Metin- İnceleme-Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurt, Aslıhan. (2021), Baytaratu’l Vâzıh’ta Hâl Ekleri, Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Küçük, Esma. (2014), Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesinde Bulunan ve Aristo’ya Atfedilen Anonimleşmiş Baytarnameler: Kitabu Baytarname II (Vr. 42b-94b) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Küçükkaya, Beste. (2016), Kitabu Baytarname (Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Kütüphanesi) (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Malçok, Esra. (2015), Aristo’ya Atfedilen Anonim Baytarname (Vr. 48b-105b) (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Menteş Gürler, Ayşe; Ali Yiğit; Şule Sanal. (2018), “Malumat-ı Baytariyye’ Adlı Eser Üzerine Bir İnceleme”, Harran Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, 7 (1), 1-6.
• Özek, Aydın. (2016), Kadızade Baytarnamesi (Giriş, İnceleme, Metin, Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Özen, Abdullah. (1999), Millî Kütüphanedeki Yazma Baytarnameler Üzerinde Tarihsel İncelemeler, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Özer, Osman. (2022), “Bir Baytar-Nâme Kitabı Olarak Esb-Nâme’de Geçen At ve Atçılık ile İlgili Terimler”, Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 6/1, 121-138.
• Özgür, Atilla. (1997), “Veteriner Hekim Terimi Üzerine Tarihsel Bir İnceleme”, Ankara Üniversitesi Veterinerlik Fakültesi Dergisi, 44(1-8), 97-104.
• Peker, Nur Melik. (2019), Aristo’ya Atfedilen Anonimleşmiş Baytarname (İnceleme, Metin ve Dizin), Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şarkışla, Şeyda. (2013), Mu’alecat-ı İbn-i Baytar’ın XVII. Yüzyıl Tercümesi (İnceleme-Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şen, Mesut. (1987), Haza Kitabu Baytar-Name -Tenkidli Metin-, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şen, Mesut. (1995), ‘Baytarnameler”, Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atcılık, (ed. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Türkiye Jokey Kulübü, 177-263.
• Şen, Mesut. (2017), “Hizam’ın ‘Kitabu Baytar-name’sinde Geçen Mücerreb (Ampirik) Tedavi Usulleri”, At Kitabı, (ed. Emine Gürsoy Naskali), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 149-205.
• Şimşek Söylemez, Şeyma. (2012), Baytarname (Karşılaştırmalı Gramer İncelemesi-Metin-Dizinli Sözlük), Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tambulut, Elif. (2021), Ahmed Bin El-Hasan Bin El-Ahnef’in Mehmed Sakıb Tarafından Tercüme Edilen Kitabü Baytara Adlı Eseri (Vr.1b-63a) (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım), Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Taş, Abdulkadir. (2013), El-Edirnevi Muhammed Bin İskender’in Baytarnamesi’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tüfekçi, Birol. (2013), Baytarname-i Kenan Efendi Grameri-Fiil, Yüksek Lisans Tezi, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldız, Yasemin. (2016), Tercüme-i Müfredat-ı İbn-i Baytar (Giriş-İnceleme-Metin-Dizayn), Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yiğit, Ali. (2011), “İlm-İ Furusiyet” İsimli Baytarnamenin Veteriner Hekimliği Tarihi, At Yetiştiriciliği ve Hastalıkları Acısından İncelenmesi, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
• Yiğit, Ali; Serdar İzmirli; Aşkın Yaşar. (2013), “Haza Kitâbu Baytarnâme’ ve ‘Tercüme-i Baytarnâme’de Tıp ve Veteriner Hekimliği Alanında Ortak Uygulamalar Üzerine Bir Değerlendirme”, Lokman Hekim Journal, 3(1), 7-14.