İDRÎS-İ BİTLİSÎ’NİN MÜNÂZARA RİSÂLELERİ VE MÜNÂZARA-İ RÛZE VÜ IYD ADLI ESERİ

Yıl 2023, Sayı: 19 - GÜZ 2023, 187 - 200, 31.10.2023

Milad Salmani

https://doi.org/10.28981/hikmet.1295138

Öz

Münâzara, önemli bir edebî gelenektir. Türk edebiyatı araştırıcıları münâzaranın ebedî ‘tür’den ziyade edebî ‘tarz’ olduğu kanaatindedirler. Münâzaralar form veya içeriklerine göre çeşitli gruplarda sınıflandırılmaktadırlar. Münâzara geleneğinde genellikle iki canlı veya iki cansız, birinin diğerinden üstünlüğü konusunda tartışmaya başlar ve bu tartışmalar diyalog hâlinde gelişir. Önceki asırlardan Arapça, Farsça ve Türkçe çok sayıda münâzara risâlesi günümüze ulaşmıştır. Osmanlı sahasında yazılan ve bugüne kadar üzerine yeterli çalışma yapılmayan önemli münâzara risâlelerinden biri, İdrîs-i Bitlisî’nin Münâzaratü’s-savm ve’l-‘îd adlı eseridir. Bu risâle Farsça kaleme alınmıştır ve eser Münâzara-i Rûze vü Iyd olarak da bilinmektedir. Bitlisî, eserini 909/1503 yılında tamamlayarak II. Bâyezîd’e sunmuştur. Eser, form olarak mensur ve manzum karışıktır ve şimdiye kadar ikisi Türkiye biri ise İran’da olmak üzere üç nüshası tespit edilmiştir. Bitlisî’nin bu eseri kısa bir risâledir. Münâzarayı başlatan oruç veya Ramazan ayıdır. Oruç, kendi üstünlüğünü dile getirir. Bayram veya Şevval ayı ise gerekçeler sunarak kendi üstünlüğünü savunur. Sonra sıra hakem olarak Kurban Bayramı’na geçer ve Kurban Bayramı münâzara taraflarının önce faziletlerinden bahseder, sonra da aslında biri olmazsa diğerinin de olmayacağına ve dolayısıyla ikisinin de aynı üstünlükte olduğuna hüküm verir. Eserin sonunda II. Bâyezîd’e hitâben yirmi üç beyitlik bir kaside de yer almaktadır. Bitlisî, oruç ve bayram arasında münâzarayı başlatmadan önce kısa bir mukaddimede Akkoyunlu hükûmetinden kaçarak Anadolu’ya doğru yola çıktığını, bu yolculukta tek başına olduğunu, Anadolu’ya vardığında hristiyanların çok ve müslümanların az olduğu bir şehre vardığını ve bu şehre ulaştığında Nevruz ve Ramazan ayının denk geldiğini dile getirir. İdrîs-i Bitlisî, İslâm diyarına varmak üzere yaklaşık bir asır önce müslümanlar tarafından fethedilen Bulgaristan’ın Sofya şehrine gider. Sofya’da Oruç ve Bayram Münâzarası risâlesini kaleme alır. Bu çalışmada İdrîs-i Bitlisî’nin Oruç ve Bayram Münâzarası risâlesinin nüshaları tanıtılacak ve akabinde eserin muhtevâsı ile ilgili detaylı bilgi verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Münazâra, İdrîs-i Bitlisî, Rûze vü Iyd, Oruç ve Bayram.

Kaynakça

• Aksu, Hüsamettin. “Hurûfîlik”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/408-412. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1998.
• Başçı, Nezahat - Başçı, Veysel. “Kadim Bir Münâzara ve Müfâhare Örneği: Dreht-i Âsûrîg”. İran Çalışmaları Dergisi 6/2 (2022), 343-377. https://doi.org/10.33201/iranian.1163104
• Benli, Şeyma. Klasik Türk Edebiyatında Münazara: Sümerlerden Osmanlılara Bitmeyen Tartışmaların Hikâyesi. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2021.
• Çapraz, Erhan. “Mücadele’den Münazara’ya: Türk Edebiyatında Münazaranın Kaynağına Dair İçtimai Bir Bakış”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 58/1, (2018), 21-41. https://doi.org/10.26650/TUDED412765
• Genç, Vural. Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi: İdris-i Bitlisi (1457-1520). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Hüseyni, Seyed Muhammd Taki. Fihrist-i Destnevisha-yı Farsi-i Kitabhane-i Ayasofya. Tahran: Kitabhane-i Meclia-i Şura, 1390.
• İdrîs-i Bitlîsî. Mir’âtü’l-cemâl. haz. Ali Rıza Kocazade. Tahran: Timsal, 1395.
• İdrîs-i Bitlîsî. Münâzara-i Rûze vü Iyd. İstanbul: Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Esad Efendi Koleksiyonu. nr. 1888.
• İdrîs-i Bitlîsî. Münâzara-i Rûze vü Iyd. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi Ayasofya Koleksiyonu. nr. 3203. İtisâmî, Pervîn. Divan. çev. Nimet Yıldırım. İstanbul: Dergah Yayınları, 2019.
• Karataş, Mehmet vd. (ed.). Terceme-i Heşt Bihişt. Ankara: BETAV, 2008.
• Köksal, Mehmet Fatih. “Münâzara”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/579-580. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Özcan, Abdülkadir. “İdrîs-i Bitlisî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/485-488. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
• Öztürk, Mürsel. “Münâzara”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/576-577. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Purcevadi, Nasrullah. “Münazara-i Ruze vü Iyd”. Mecelle-i Maarif 59 (1382 hş.), 3-39.
• Rahimpur, Mehdi. “Derbare-i Münazara-i Ruze vü Iyd”. Name-i Ferhengistan 56 (1394 hş.), 152-167.
• Salmani, Milad. “İdrîs-i Bitlisî’nin Oruç ve Bayram Münâzarasına Dair Risâlesi”. Uluslararası Tarih, Kültür, Dil ve Sanat Bağlamında Bitlis Sempozyumu. Ed. Fırat Ünsal, 211. Bitlis: Bitlis Eren Üniversitesi, 2023.
• Sümer, Faruk. “Akkoyunlular”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/270-274. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 1989.
• Şemisa, Sirus. Envâ-ı Edebî. Tahran: Mitra, 1386.
• Türke-i Isfahânî, Sâinüddîn. Akl ü Işk veya Münâzarât-ı Hams, haz. Ekrem Cûdî-i Himmeti, Tahran: İntişârât-ı Mîrâs-ı Mektûb, 1375.
• Türke-i Isfahânî, Sâinüddîn. Akl ü Işk veya Münâzarât-ı Hams, İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, nr. 5863.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Münâzara”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/574-576. Ankara: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.