TERCEME-İ ŞERHU’L-‘UYÛN FÎ ŞERH-İ RİSÂLE-İ İBN ZEYDÛN

Yıl 2023, Sayı: 19 - GÜZ 2023, 34 - 51, 31.10.2023

İbrahim Halil Tuğluk , Dr. Jale Zümrüt Menteş

https://doi.org/10.28981/hikmet.1323705

Öz

Hezliyat türü Dünya edebiyatının yanı sıra Doğu edebiyatında ve İslam âleminde tarihî süreç içinde önemli bir tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Hezliyyât kelimesi şaka, mizâh manasında Arapça hezl kökünden türemiştir. Hezliyyât ciddi mevzuların mizahî bir üslûpla ele alındığı bir türdür. Arap, Fars ve Türk edebiyatında bu türde kaleme alınmış birçok eser vardır. Bu eserlerin ortaya konması hem türün gelişimini tespit etmek hem de düşünce ve estetik etkilenmeler açısından önemlidir. Bu eserlerden biri de İbn Zeydûn’un er-Risâletü’l-Hezliyye risâlesidir. İbn Zeydûn, er-Risâletü’l-Hezliyye risâlesini Vezir Âmir b. İbn Abdûs’a hitaben sevgilisi Vellâde’nin ağzından alaycı bir dille kaleme almıştır.
Memlükler döneminin önemli âlim ve ediplerinden olan İbn Nübâte el-Mısrî, Endülüs edebiyatına küçük yaşlarda ilgi duymaya başlamış ve Endülüs edebiyatıyla ilgili ürünler ortaya koymuştur. Şerhu’l-‘uyûn isimli eserinde İbn Nübâte, Endülüslü şair İbn Zeydûn’un yazdığı hezliyyât türü risâleyi şerh etmiştir.
Karahalil-zâde diye anılan Mehmed Said Efendi, İbn Zeydûn’un risâlesini İbn Nübâte el-Mısrî’nin yaptığı şerhin tercümesi olan Terceme-i Şerhu’l-‘Uyûn Fî Şerh-i Risâle-i İbn Zeydûn’u Türkçeye tercüme etmiştir. Bu çalışmada Terceme-i Şerhu’l-‘Uyûn Fî Şerh-i Risâle-i İbn Zeydûn adlı eserin tanıtımı yapılmış, eser, tür muhteva ve dil açısından incelenmiştir. Eserde Klâsik Türk edebiyatındaki şerh geleneği ve hezlden bahsedildikten sonra sonra İbn Zeydûn’un, İbn Nübâte’nin ve Mehmed Said Efendi’nin hayatına yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İbn Zeydûn, İbn Nübâte, Karahalil-zâde, Hezl, Şerh

Kaynakça

• Abdü’l-azim, Ali. İbn Zeydûn. Kahire: Dâru’l-ma‘ârif, 1953.
• Altun,İrem Işıl. Klasik Türk Şiirindeki Tehzile Türev İlişkileri Üzerinden Metinlerarası Bir Yaklaşım Ankara:.Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Akçay, Halil. Endülüslü Edip ve Şair İbn Zeydûn ve Divanı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2016.
• Aksoyak, İsmail. Hakkı. “Metin şerhi”. Eski Türk Edebiyatı El Kitabı. Haz. Mustafa İsen vd. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Batislam, Hanife Dilek. “Divan Edebiyatında Latife ve Hezl”. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/ 22 (2013), 229-242.
• Bilgin, Azmi. “Eski Türk Edebiyatında Şerh”. 1. Kayseri ve Yöresi Kültür Sanat ve Edebiyat Bilgi Şöleni Bildiriler, Kayseri (12-13 Nisan 2001).
• Ceylan, Ömür. “Şerh”. DİA, 38/ 565-568. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• De Vaux, C.D. “Şerh”. İslam Ansiklopedisi, 11/429. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Durmuş, İsmail. “Hezl”. DİA.17/304-305. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Doğan, Muhammed Nur “Metin Şerhi Bakımından Klâsik Türk Edebiyatı Kaynaklarına Toplu Bir Bakış”. I. Eski Türk Edebiyatı Kollogyumu, Ankara, (17-18 Ocak 1992).
• Ebu’l Ḥasan Ali İbn Bessâm. eẕ-Ẕaḫîre fî Meḥâsini Ehli’l-Cezîra, Beyrut: Dâru’ṡ-Ṡeḳâfe, 1997. el-Fâhûrî. Beyrût: Dâru’l-Cîl.
• Er, Rahmi. “İbn Zaydûn”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fakültesi Doğu Dileri ve Edebiyatları Bölümü Dergisi IV/1 (1985),175-194.
• Erdoğan, Mustafa. “Edebiyatımızda Şerh Geleneğine Genel Bir Bakış”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1997) 286-293.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybek. Tamâmu’l-mutûn fî Şerhi Risâleti İbn Zeydûn, Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm (Thk.). Bağdat: Matba‘atu’l-vilâye, 1909.
• Gazal, ‘Adnân Muhammed, Masâdiru Dirâseti İbn Zeydûn. Kuveyt, 2004.
• Hâfız, Rakîk. el-Gazel fî Dîvâni İbn Zeydûn. Sâmid Yayınları, 2003.
• İbn Dihye. Ebu’l-Hattâb ‘Umer b. el-Hasan el-Kelbî, el-Mutrib min eş‘âri ehli’l- ‘Magrib, İbrâhîm el-Ebyârî, Hâmid ‘Abdulmecîd, Ahmed Ahmed Bedevî (Thk.), Kahire: el-Matba‘atu’l-Emîriyye, 1954.
• İbn Nübâte. Ebû Bekr Cemaluddîn Muhammed b. Muhammed el-Mısrî, Serhu’luyûn fî şerhi risâleti İbn Zeydûn, Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm (thk.), Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye,1978.
• Levend, Agah. Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt 1 (Giriş). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• Levend, Agah. Sırrı. Divan Edebiyatı. İstanbul:Enderun Kitabevi, 1984.
• Mengi Mine. Divan Şiirinde Yergi Amaçlı Söz Sanatları, JTS, XX (1996), 126-132.
• Menteş, Jale Zümrüt. Terceme-i Şerhu’l-‘uyûn fî Şerh-i Risâle-i İbn Zeydûn (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstirüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2022.
• Özcan, Tahsin. “Halilefendizâde Mehmed Said Efendi”. DİA. 28/523-524, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Pala, İskender. “Hezl”. DİA. 17/305-306, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Pekolcay, Necla. “Metin Şerhi”. I. Eski Türk Edebiyatı Kollogyumu. Ankara,1992.
• Saraç, M. A. Yekta. Şerhler, Türk Edebiyatı Tarihi. (2. Baskı). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İbadet”. DİA. 19/233-235, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1999.
• Tanyıldız, Ahmet. İsmâil Rusûhi-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevi (Mecmu’atu’l-Letâyif ve Matmuratu’l-Ma’ârif)(I.Cilt). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2010.
• Tokmak, N.A. “Hiciv”. DİA. 17/ 449-450, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Yeniterzi, Emine. Metin Şerhi İle İlgili Görüşler. I. Eski Türk Edebiyatı Kollogyumu, Ankara (17-18 Ocak 1992).
• Yeniterzi, Emine. Metin Şerhi İle İlgili Görüşler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5 (1999), 59-68.
• Zipoli, Riccardo. İrreverent Persia, Invective, Satirical and Burlesque Poetry from the Origins to the Timurid Period (10th to 15th Centuries). Leiden: Leiden University Press, 2015.