A MUDARRIS AT DARUŞŞAFAKA: THE LIFE AND WORKS OF MEHMED HÂLİS EFENDİ FROM ŞİRVAN

Yıl 2024, Sayı: VEFATININ 100. YILI MÜNASEBETİYLE ALİ EMÎRÎ ÖZEL SAYISI, 576 - 602, 30.09.2024

Mehmet Şamil Baş

https://doi.org/10.28981/hikmet.1485945

Öz

Mehmed Hâlis Efendi from Şirvan was one of the last Ottoman scholars who lived between 1843 and 1913 during the last period of the Ottoman Empire. His scientific life, which started in his hometown, Şirvan, continued for a while in Amasya and reached perfection in Istanbul. After being taught by Yusuf Ziyaeddin Efendi at the Fatih Mosque and being one of the first people to be licensed by him, he served as a director in Kemalpaşa and a district governor in Menemen. Then, he gave lectures at Tabhâne Madrasah, one of the important parts of the Fatih Social Complex where he grew up, and was promoted to the position of Deputy Lecturer. He was a member of Majlis-i Tedkîkât-ı Şer'iyye until his death. Although he taught Arabic at the Koca Mustafa Pasha Military Junior High School and Persian at the Galata Junior High School, the institution where he worked most was Daruşşafaka, where he taught Arabic, creed, belagat and fiqh courses and served for thirty-five years. Due to his proficiency in Arabic and Persian, the works he produced were taught as textbooks at Daruşşafaka. In addition, he made a great effort to renew education in madrasahs and reform these institutions, and made the opening speech and preparations for Medaris-i Islamiye in 1910. In the sources, some of the works that do not belong to Mehmed Hālis of Shirvan are attributed to him, while some of his works are not mentioned at all. This article aims to reveal the life of Mehmed Hālis Efendi from Şirvan based on the ulema registry file, archival documents and other sources that provide information about him, to solve the problems in the sources by clarifying who other people named Mehmed Hālis are, to determine which works of Mehmed Hālis from Şirvan are mentioned and not mentioned in the sources, and to identify the works belonging to other people named Mehmed Hālis that are cataloged or mentioned under the name Mehmed Hālis from Şirvan

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Mehmed Hâlis, Muderris, Dârüşşafaka, Biography

DÂRÜŞŞAFAKA’DA BİR MÜDERRİS: ŞİRVANLI MEHMED HÂLİS EFENDİ’NİN HAYATI VE ESERLERİ

Öz

Şirvanlı Mehmed Hâlis Efendi, Osmanlı’nın son döneminde 1843-1913 yılları arasında yaşamış son Osmanlı uleması şahsiyetlerden biridir. Memleketi Şirvan’da başlayan ilim hayatı bir süre Amasya’da devam etmiş ve İstanbul’da kemâle ermiştir. Fatih Camii’nde Yusuf Ziyaeddin Efendi’nin rahle-i tedrisinden geçtikten ve onun ilk icâzet verdiği isimlerden biri olduktan sonra Kemalpaşa’da müdürlük ve Menemen’de kaymakamlık gibi bazı görevlerde bulunmuş; ardından yetiştiği Fatih Külliyesinin önemli kısımlarından olan Tabhâne Medresesi’nde dersler vermiş ve Ders Vekili makamına kadar yükselmiştir. Vefatına kadar Meclis-i Tedkîkât-ı Şer’iyye azalığında bulunmuştur. Koca Mustafa Paşa Askerî Rüşdiyesi’nde Arapça ve Galata Rüşdiyesi’nde Farsça muallimliği yapsa da onun en çok emek verdiği kurum özellikle Arapça, akaid, belagat ve fıkıh derslerini okuttuğu ve otuzbeş yıl hizmet ettiği Dârüşşafaka olmuştur. Arapçaya ve Farsçaya olan vukûfiyyeti dolayısıyla kaleme aldığı eserler Dârüşşafaka’da ders kitabı olarak okutulmuştur. Bununla birlikte medreselerde tedrisatın yenilenmesi ve bu kurumların ıslah edilmesi hususunda büyük bir çaba göstermiş, 1910 yılında Medâris-i İslâmiye’nin açılış konuşmasını ve hazırlıklarını yapmıştır. Kaynaklarda Şirvanlı Mehmed Hâlis’e ait olmayan eserlerin bazıları ona ait gösterilmiş, bazı eserlerine ise hiç değinilmemiştir. Bu makale, Şirvanlı Mehmed Hâlis Efendi’nin hayatını ulema sicil dosyasından, arşiv belgelerinden ve hakkında bilgi veren diğer kaynaklardan hareketle ortaya çıkarmayı; aynı ismi taşıyan Mehmed Hâlis isimli şahsiyetlerin kimler olduğunu netleştirerek kaynaklardaki problemleri çözmeyi, Şirvanlı Mehmed Hâlis’in kaynaklarda zikredilen ve edilmeyen eserlerinin hangilerini olduğunu tespit etmeyi ve diğer Mehmed Hâlis isimli şahıslara ait olup Şirvanlı Mehmed Hâlis adıyla kataloglanan ya da zikredilen eserleri tespit etmeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Mehmed Hâlis, Müderris, Dârüşşafaka, Biyografi

Kaynakça

• Akhisârî, Ali b. Ahmed. Hülâsatü’l-İrâb. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1312.
• Aksoyak, İsmail Hakkı. “Mehmed Hâlis Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 2020. Erişim 05 Mayıs 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/halis-mehmed-halis-efendi
• Akün, Ömer Faruk. “Bursalı Mehmed Tâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/452-461. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Albayrak, Sadık. Son Devir Osmanlı Uleması (İlmiye Ricalinin Teracim-i Ahvâli). İstanbul: İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, 1996.
• Ali Nureddin. Envâru’l-Edeb. Dersaadet, 1319.
• Âmedî, Kadı Nâsihuddin Ebu’l-Feth Aldülvâhid b. Muhammed Temimî. Gurerü’l-Hikem İmam Ali’den (a.s.) Nurlu Hikmetler ve İnci Sözler. çev. Kadri Çelik. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2018.
• Arpa, Recep - Birışık, Abdulhamit. “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 18 (2011), 191-232.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Atıcı, Muammer. Mehmet Hâlis Efendi ve Mehmet Hâlis Efendi Dîvânı. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Başarır, Yasin. Mehmed Hâlis Dîvânı’nın Bağlamlı Dizini ve İşlevsel Sözlüğü. Düzce: Düzce Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Behcet Kâmi Bey. “Merhum Hâlis Efendi”. Şehbal 74 (15 Nisan 1329), 28.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO], No. 3697, 277223.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Maarif Nezareti Mektubî Kalemi [MF.MKT], No. 923, 69.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahvâl Komisyonu Defterleri [DH.SAİD.d], No. 71, 323.
• Birinci, Ali. “Mehmed Halis Eşref”. Bilim Sanat Vakfı Arşivi. AB790378. Erişim 10 Mayıs 2024. http://dspace.sozlutarih.org.tr:8080/handle/20.500.11834/ 3911
• Büyükcoşkun, Kudret. Mantık Metinleri. 1 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
• Cemiyet-i Tedrisiye-i İslamiye Salnamesi. Daru’l-Hilafeti’l-Aliyye: Hükümet Matbaa-i İslamiyesi, 1332.
• Ceyhan, Âdem. “Hz. Ali’nin Hikmetli Sözlerinden Seçmeler: Mehmed Hâlis’in Envârü’l-Edeb İsimli Eseri”. KÜLLİYAT Osmanlı Araştırmaları Dergisi 22 (Prof. Dr. Hasan Kavruk Armağan Sayısı) (2024), 63-116.
• Ceyhan, Âdem. Türk Edebiyatında Hazret-i Ali Vecizeleri. Ankara: Öncü Kitap, 2006.
• Çelik, Ahmet. Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’de Farsça Öğretimi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Erdem, Yasemin Tümer. “Osmanlı Eğitim Sisteminde Teftiş”. Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 26 (2009), 55-92.
• Gövsa, İbrahim Alaettin. Meşhur Adamlar Hayatı -Eserleri. İstanbul: Yedigün Neşriyatı, 1933.
• Gürlek, Dursun. Hz. Ali Efendimizden Öğütler Edeb Nurları. İstanbul: Sezgin Neşriyat, 1995.
• Hızlı, Kasım. “Hazine-i Hassa Müsteşarı Mehmed Hâlis Bey: Bir Kitapsever Portresi”. Osmanlı Kitap Koleksiyonerleri ve Koleksiyonları İtibar ve İhtiras. haz. Tülay Artan, Hatice Aynur. haz. Tülay Artan, Hatice Aynur. 545-576. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022.
• Hızlı, Kasım. “Reisü’l-Ulema Tikveşli Yusuf Ziyaeddin Efendi’nin Huzur Dersi Takririnde Sultan II. Abdülhamid’e Eğitim ve İdareye Dair Yaptığı Tavsiyeler”. Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 4/6 (2018), 37-56.
• Işık, Ayhan. “İstanbul Müftüğü Şer’iyye Sicilleri Arşivi”. Din ve Hayat 24 (2015), 70-76.
• İmamoğlu, Abdullah Taha. “I. Dünya Savaşına Bibliyografik Bir Katkı: Osmanlı’da Cihad Risaleleri”. Savaş Tarihi Araştırmaları Uluslararası Kongresi‎, ‎100. Yılında I. Dünya Savaşı ve Mirası, Bildiri Kitabı. ed. Halil Çetin - Lokman Erdemir. 151-179. Çanakkale: Çanakkale Valiliği Yayınları, 2015.
• İnal, İbnü’l-Emin Mahmud Kemal. Son Asır Türk Şairleri (Kemâlü’ş-Şuârâ. haz. Müjgân Cunbur. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., 1999.
• İnce, Adnan. “Hâlis (?-23.6.1709)”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 4/371. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• İslam Araştırmaları Merkezi. Meşihat Arşivi [MŞH.SAİD], No. 0135.
• İslam Araştırmaları Merkezi. Meşihat Arşivi [MŞH.SAİD], No. 2737.
• İsmail Safâ. Mensiyyat. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan, 2. Baskı., 1328.
• Karaca, Alâattin. “İsmâil Safâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/121-122. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Keklik, Ebubekir. “Son Dönem Osmanlı Eğitiminde Teftiş Hizmetleri ve Teftiş Mevzuatı”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12 (2023), 1533-1549.
• Kılıçer, M. Esad. “Kemâlpaşazade’nin Aile Hukuku ile İlgili Bazı Fetvâları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (1973), 83-95.
• Koç, İbrahim. Şeyhülislamlığa Ait Üç Numaralı Telhis Defterinin Transkrisiyon ve Değerlendirmesi (Vr.96-192). Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kol, Meltem. Birinci Dünya Savaşı’nda Psikolojik Bir Operasyon Olarak Cihad-ı Ekber İlanı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Maviş, Hakkı. “Mehmed Hâlis Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/490. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Mehmed Hâlis. Cihâd-ı Ekber. İstanbul: Kanaat Kütüphanesi Matbaası, 1333.
• Mehmed Hâlis vd. Gevher-i Sencîde. Mekteb-i Fünûn Harbiye-i Şâhâne Matbaası, 1295.
• Mehmed Hâlis. Mîzânu’l-Edebden Sarf. Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası, 1307.
• Mehmed Hâlis. Müntehab-ı Âdâb u Hutab. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 3. Baskı., 1307.
• Mehmed Hâlis Salahaddin. Bilumum Yangınlara Karşı En Mükemmel Vesail-i-Tecviziye. Burhan Sami Matbaası, ts.
• Mehmed İzzet vd. Daru’ş-şafaka Türkiye’de İlk Halk Mektebi Daru’ş-şafaka Nasıl Doğdu, Ne Hidmetler Etti, Nasıl Yaşıyor? İstanbul: Evkâf-ı İslâmiyye Matbaası, 1927.
• Mehmed Murad. Devr-i Hamîdî Âsârı. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye, 1308.
• Mustafaev, Jafar. Kafkasya Türklerinden Ömer Faik Numanzade’nin Hayatı ve Faaliyetleri (1827-1937). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Nazıroğlu, Bayramali. Derdimiz İlahiyat. İstanbul: Okur Akademi, 2020.
• Polat, Nazım H. “Şehbâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/423-424. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Sabah. “Zıyâ-ı Azîm” (06 Nisan 1913), 3.
• Sâmi, Şemseddin. Kâmûsu’l-Âlâm (Tıpkıbasım). Ankara: Kaşgar Neşriyat, 1996.
• Sırâtımüstakîm. “Âlem-i İslâma Bir Tebşîr Medâris-i İslâmiyye’de Bir Hatve-i Tekâmül”. Sırâtımüstakîm 76 (Safer 1328), 377-382.
• Şahintürk, Hasan. “Medâris-i İlmiye Nizamnâmesi Sonrasında Osmanlı Taşrasında Medrese Kurma Teşebbüsleri (1910-1914)”. Medeniyet Kültürel Araştırmalar Belleteni 3/5 (2024), 106-133.
• Şehbal. “Tashih”. Şehbal 75 (01 Mayıs 1329), 20.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri I-II-III ve Ahmed Remzî Akyürek Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi. Ankara: Bizim Büro Yay., 2000.
• Tâhirü’l-Mevlevî. “Terâcim-i Ahval Merhûm Hoca Hâlis Efendi”. Sebîlürreşâd 242 (18 Nisan 1329), 131-132.
• Tezcan, Baki. “Zafername Müellifi Halisi’nin Bilinmeyen Bir Eseri Münasebetiyle”. Osmanlı Araştırmaları 19/19 (1999), 83-98.
• Türk Sarıışık, Zeynep. II. Osman Dönemine Aid Bir Kaynak: Zafernâme. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
• Ünal, Uğur. “20. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Askerî Mektepleri”. Belleten 73/267 (2009), 581-604.
• Ünver, Niyazi. “Hâlis (1875-1923)”. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi. 4/372. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Yıldız, Hasan. “Tanzimat’tan Günümüze Maarif Müfettişliği ile İlgili Düzenlemeler Bağlamında Etik İlkeler”. Türkiyat Mecmuası 24/2 (2014), 261.
• Yücel, Yaşar. “Yeni Bulunan II. Osman Adına Yazılmış Bir Zafer-nâme”. Belleten 43/170 (1979), 313-364.