EKOLOJİK BİLGİNİN KEŞFİ: BULUNUŞUNDAN YAYIMLANIŞINA DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE İNSAN-DOĞA İLİŞKİSİ

Yıl 2024, Sayı: 21 [GÜZ 2024], 386 - 408, 31.10.2024

Erdem Akın

https://doi.org/10.28981/hikmet.1508757

Öz

Türk düşünce yapısında bitki ve bitki türlerinin doğada kendiliğinden yetişmeleri, sürekli yenilenmeleriyle kutsallık atfedilmesinin yanı sıra insanoğlunun doğayla olan mücadelesinde beslenme, hayatta kalma, tedavi gibi birincil derecedeki ihtiyaçlarda ekolojik bilginin merkezde yer aldığı görülür. Bu noktada ekolojik dünya ile geleneksel dünya görüşünün karşılıklı etkileşim içerisinde olduğu ve insanlık tarihi boyunca birbirini etkilediği ve etkileyeceği insan-doğa ilişkisi, Türklerin yaşadığı coğrafya hakkında bilgiler sunan Kâşgarlı’nın sözlüğünden elde edilir.
Bu çalışmada, insan-doğa etkileşiminin merkezinde yer alan “Dîvânu Lugâti’t-Türk”te ekolojik bilgi hazinesini yansıtan, bitkilerin nitelikleri ve kullanım alanları ele alınmıştır. Bu yaklaşıma bağlı olarak çalışmada, Türklerin ana yurt olarak kabul ettikleri coğrafyada nasıl bir insan-doğa etkileşiminin yaşandığının panoraması ortaya konulmuştur. Bu etkileşimin halkın yaşamında nasıl bir tesire sahip olduğu belirlenmeye çalışılmıştır. Ekolojik bilginin keşfi sürecinde, kitap dostu Ali Emiri’nin bilgisi, dikkati, çabası ve kitaplara düşkünlüğü sonucunda Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün bulunuşu ve tıpkı basım yayım süreçleri, bir anlamda halk botaniğinin merkezinde olduğu ekolojik bilginin yeniden keşfidir. Ali Emiri’nin izinde, bir başvuru kaynağı olarak Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün yayımlatma girişimleri, halk tarafından uzun yıllar boyunca deneyimlenmiş ve doğrulanmış kuşaktan kuşağa aktarılan ve kültürel bağlamda geliştirilen geleneksel dünya görüşünü şekillendiren ekolojik bilginin keşfini ve bu bilgiye başvurulmasını mümkün kılmıştır. Dolayısıyla Dîvânu Lugâtı̇t-Türk’ün bulunuşunu geleneksel bilgi hazinelerine kapı aralayan büyük bir keşif olarak görerek eseri halk botaniği çerçevesinde detaylı olarak ele almak önemli durmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t-Türk, Türk Dünyası Coğrafyası, Halk Botaniği, İnsan-Doğa etkileşimi, Kaşgarlı Mahmud

THE DISCOVERY OF ECOLOGICAL KNOWLEDGE: THE HUMAN-NATURE RELATIONSHIP IN DÎVÂNU LUGÂTİT-TÜRK FROM ITS DISCOVERY TO ITS PUBLICATION

Öz

In the Turkish thought structure, plants and plant species are attributed sacredness due to their spontaneous growth and continuous renewal in nature, as well as being at the center of primary needs such as nutrition, survival and treatment in the struggle of human beings with nature. At this point, the human-nature relationship, in which the ecological world and the traditional worldview are in mutual interaction and have affected and will affect each other throughout human history, is obtained from the dictionary of Kâshgarlı, who provides information about the geography where Turks live.
In this study, the qualities and uses of plants reflecting the treasure of ecological knowledge in "Dîvânu Lugâti't-Türk", which is at the center of human-nature interaction, are discussed. Based on this approach, the study reveals the panorama of the human-nature interaction in the geography that Turks accepted as their homeland. It was tried to determine how this interaction had an impact on the lives of the people. In the process of the discovery of ecological knowledge, the discovery of Dîvânu Lugâti't-Türk as a result of the knowledge, attention, effort and fondness for books of Ali Emiri, who was a friend of books, and the process of publishing the same edition, in a sense, is the rediscovery of ecological knowledge in which folk botany is at the center. In Ali Emiri's footsteps, the attempts to publish Dîvânu Lugâti't-Türk as a reference source made possible the discovery and recourse to ecological knowledge that shaped the traditional worldview that had been experienced and verified by the people for many years, passed down from generation to generation, and developed in a cultural context. Therefore, it is important to consider the discovery of Dîvânu Lugâtı̇t-Türk as a great discovery that opened the door to the treasures of traditional knowledge and to examine the work in detail within the framework of folk botany.

Kaynakça

• Adji, Murat. Kıpçaklar (Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
• Aksan, Doğan. Türk Halk Edebiyatında Ekoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985a.
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985b.
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985c.
• Aydın, Erhan. “Eski Türk Yazıtlarındaki Çıntan Igaç ‘Sandal Ağacı’ Üzerine”, Bilig, 56, (2011), 25-32.
• Bacon, Elizabeth E. Esir Orta Asya. İstanbul: Tercüman, 1965.
• Bartold, Vladimir. Orta Asya. İstanbul: Selenge Yayınları, 2010.
• Bartold, Vladimir. Orta Asya Türk Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Baytop, Asuman. Türkiye’de Botanik Araştırmaları. Ankara: TÜBİTAK Yayınları, 2004.
• Baytop, Turhan. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2007.
• Berkes, Fikret. Sacred Ecology. USA: Taylor & Francis, 1999.
• Bolay, Süleyman Hayri. Felsefe Doktirinleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Atlaskitap, 2018.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1994.
• Chomsky, Noam. Dil ve Zihin. Ankara: Ayraç Yayınevi, 2001.
• Çetin, Engin. “Divanü Lügati’t-Türk’teki Yiyecek İçecek Adları ve Bu Adların Türkiye Türkçesindeki Görünümleri”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(2), (2005), 185-200.
• Dinçer, Aslıhan. “Divânü Lûgati’t-Türk’teki Yemek Adları Üzerine”. 2. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri- Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi. 141-152. Ankara: 2019.
• Eliade, Mircea. Şamanizm. Ankara: İmge Kitabevi, 1999.
• Erbil, Pervin. Kadının, Doğanın ve Erkeğin Düzeni, Emet Değirmenci (Ed.) Avustralya: Henrich Böll Stiftung Derneği, 2018.
• Ercilasun, Ahmet B. ve Akkoyunlu, Ziyat. Kâşgarlı Mahmud Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Erdi, Seçkin ve Yurtsever, Serap Tuğba. Kâşgarlı Mahmûd Dîvânü Lugât’it-Türk. Çev.. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Ergin, Muharrem. Dîvânu Lugâti’t-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1986.
• Ertürk, Hasan. Çevre Politikası. Bursa: Ekin Yayınları, 2018.
• Garrard, Greg. Ekoeleştiri, Ekoloji ve Çevre Üzerine Kültürel Tartışmalar. İstanbul: Kolektif Kitap, 2016.
• Genç, Reşat. Kâşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1997.
• Gumilev, Lev Nikolayeviç. Eski Türkler. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• İleri, Canan. “Divanü Lügat-it Türk'te Geçen Meyve-Sebze Adları ve Türklerin Bunlardan Yararlanma Biçimleri”, Türk Dili, XCIII 669, (2007), 542–572.
• James, Wendy. Törensel Hayvan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2013.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Bozkır Kültürü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987.
• Karaca Tağızade, Nesrin. “Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Bir Değer Olarak Pastoral Yapı ve Unsurlar”. Uluslararası Kaşgarlı Mahmud Sempozyumu: Bildiri Metinleri. 17–19. Rize: 2008.
• Kaşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk. 1072-1074.
• Kayır, Gülser. “Ekolojik Çevrenin Toplumsal Boyutları”. İnsan, Toplum, Bilim 4.Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi. Kavram Yayınları, 1995.
• Kılınç, Mahmut ve Kutbay, H. Güray. Bitki Coğrafyası. Ankara: Palme Yayıncılık, 2007.
• Kindall, Tracey Lynn. Folklore: An Ecological Perspective. Eugene: University of Oregon, Interdisciplinary Studies Program: Folklore, Master Thesis, 1997.
• Malinowski, Bronislaw. Bilimsel Bir Kültür Teorisi. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1992.
• Mert, H. Hüseyin vd. “Doğal Boyar Eldesinde Kullanılan Bazı Bitkiler”, Çevre Dergisi, S. 5, (1992), 14-17.
• Mert, Necati. “Eski Türkler ve Bozkır Medeniyeti”, Hece Yayınları, 186, (2016), 385-392.
• Newman, Leslie. F. “Doğu Ülkelerinde Halk Hekimliği Üzerine Bazı Notlar”, Folklore, 56/4, (1945), 349-360.
• Oppermann, Serpil. Ekoeleştiri: Çevre ve Edebiyat Çalışmalarının Dünü ve Bugünü, Serpil Oppermann (Ed.) Ekoeleştiri; Çevre ve Edebiyat. Phoenix Yayınevi, 2012.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Karihine Giriş II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Karihine Giriş IV. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1978.
• Öğüt Eker, Gülin. “Farklı Görme Biçimiyle Modern Dünya Ritüeli Olarak Yemek Kültürü: Sınanma/Erginlenme ve İntikam Alma Gizli İşlevleri”, Millî Folklor, 120, (2018), 170-183.
• Roux, Jean Paul. Türklerin Tarihi Pasifikten Akdeniz’e 2000 Yıl. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Roux, Jean Paul. Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2005.
• Soylu, Güner. “Prehistorik İnsanın Besin Kaynakları”, Antropoloji, 11, (1978), 91-98.
• Stoeltje, Beverly. “Festival”, Millî Folklor, 67, (2005), 160-164.
• Şimşek, Ahmet. “Göçebe ve Yerleşik Medeniyetler”, Hece Yayınları, 186, (2016), 393-396.
• Tekin, Talât. Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Tryjarski, Edward. Türkler ve Doğa. İstanbul: Kitabevi. 2016.
• Yoder, Don. “Halk Tıbbı”. Folklora Doğru, 43, (1975), 23-31.
• Yolcu, Mehmet Ali ve Aça, Mehmet. “Geleneksel Ekolojik Bilgi ve Folklor”, Folklor/Edebiyat, 100, (2019), 861-871.
• Yolcu, Mehmet Ali. “Geleneksel Ekoloji Bilgi Bağlamında Çanakkale Halk Botaniği”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 24, (2018), 63-77.
• Yolcu, Mehmet Ali vd.. Homo Naturalis İnsan ve Geleneksel Ekolojik Bilgi. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2023.