TÜRK HALK ANLATI, İNANÇ VE UYGULAMALARINDA İP

Yıl 2024, Sayı: 21 [GÜZ 2024], 409 - 427, 31.10.2024

Fadime Tikbaş Apak

https://doi.org/10.28981/hikmet.1525426

Öz

Halk anlatı, inanç ve uygulamaları toplumun zihinsel ve kültürel kodlarını barındırır. Bu kodlar sayesinde geçmişten günümüze anlattıklarımız, inandıklarımız ve yaptıklarımızda bir anlam ve aidiyet hissi buluruz. Zamanlar öncesinin bilgi ve deneyimini yeniden yaşarız ve var oluş hikâyemiz devam eder. Türk halk biliminin anlatı, inanç ve uygulama belleğinde izini sürebildiğimiz unsurlardan biri de ip ile ilgili olanlardır. Kaderin ipini elinde tutan tanrıçalar ve kader ipini ören/dokuyan tanrıçalar olarak ilk örneklerine rastlayabileceğimiz bu unsur çoğunlukla kadınla bağlantılı olarak ortaya çıkmaktadır. İp yaşamı ve ölümü birleştirir, hayatı ifade eder, cana ve ruha dokunur. Aynı zamanda takip edilmesi gereken bir yolculuğu, kılavuzluğu dile getirir. İp gece ve gündüz, yakın ve uzak ilişkisi içinde de işlevseldir. Söz konusu alanların yanı sıra ip yorumlama/olumsuzlama kalıplarının oluşmasında da işlev kazanmıştır. Halk hekimliğinde de özellikle doğum öncesi ve doğumun hemen sonrası yapılan uygulamalarda ipten yararlanıldığı görülmektedir. İp farklı okumalar ve bağlamlarda toplumun üzerinde dikkat kesildiği bir unsur olmuştur. Tüm bu örnekler ipin, kişinin yaşam yolculuğu henüz başlamadan bir rol üstlendiğini kişi yaşama doğunca ve yaşamı sona erince de onun adına eylemlerine devam ettiğini göstermektedir. İp bu manada ezelden ebede hayat yolculuğunun simgeleştirilmiş bir ifadesi olarak gözükmektedir.

Anahtar Kelimeler

kültürel bellek, ip, hayat, kader, yolculuk

THE ROPE IN THE TURKISH FOLK NARRATIVES, BELIEFS AND PRACTICES

Öz

Folk narratives, beliefs and practices contain the mental and cultural codes of society. Thanks to these codes, we find a meaning and function in what we say, believe and do from the past to the present. We are reliving the knowledge and experience of those before us, and this process continues in a chain of cultural transmission. This chain also reveals itself in narratives, beliefs and practices. One of the elements that we can trace in the narrative, belief and practice memory of Turkish folk science is related to rope. This element, of which we can find the first examples as goddesses holding the rope of fate and goddesses weaving/weaving the rope of fate, mostly appears in connection with women. The rope connects life and death, expresses the life lived and provides Decoupling between the soul and the soul. At the same time, it also expresses a journey that needs to be followed, guidance. The rope is also functional in the relationship of day and night, near and far. In addition to the areas in question, ip has also gained a function in the formation of interpretation/negation patterns. In folk medicine, it is also observed that rope is used, especially in the practices performed before and immediately after childbirth. All these examples show that the rope assumes a role before the person's life journey has even begun, continues its actions on his behalf during his life and after his life ends. In this sense, the rope appears as a symbolized expression of the journey of life from eternity to eternity and becomes an element to which society directs its attention. The study aims to find out in which contexts and functions the rope is involved in folk narratives, beliefs and practices. For this purpose, the literature related to folk narratives such as myths, fairy tales, folk lore such as folk medicine and meteorology has been scanned and the distribution area and variations of the rope have been revealed.

Anahtar Kelimeler

Cultural memory, rope, fate, folk narratives, folk beliefs, folk practices

Kaynakça

• Abdurrezzak, Ali Osman. “Kötü Ruhtan Kaçınma, Korunma ve Sağaltım Uygulamaları: Kızık Halk İnançları Örneği”. Ed. Ömür Ceylan. Halk Kültüründe Sağlık. İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 2021, 133-152.
• Aktaş, Ali Osman. Avut Köyünün Halkbilimi Açısından İncelenmesi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Alptekin, Ali Berat. Taşeli Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Anohin, Andrey Viktoroviç. Altay Şamanlığına Ait Materyaller. çev. Zekeriya Karadavut. Konya: Kömen Yayınları, 2006.
• Aşçı, Halide. Kadirli Halk Kültürü Araştırması. Osmaniye: Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Aydıner, Muazzez. Aydın’da Halk İnançları. Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Ayhan, Cem. Çandır Köyü Monografisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi. Cilt 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012.
• Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2003.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1994.
• Boratav, Pertev Naili. Az Gittik Uz Gittik. Ankara: İmge Kitabevi, 2011.
• Çağlayan Kaya, Hümeyra. Ünye Halk Kültürü. Ordu: Ordu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Çelikkanat, Serhat. Yahyalı Folkloru. Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Çoşan, Seçil. Ankara İli Bala İlçesi Afşar Yöresi Folkloru. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Dilek, İbrahim. Türk Mitolojisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Dilmen, Derya. Niğde İli Ulukışla İlçesi Halk Kültürü Araştırması. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Dinç, Hasan. Osmaniye/Hasanbeyli Halk Kültürü Araştırması. Osmaniye: Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. çev. Lale Arslan Özcan. İstanbul: Kabalcı, 2014.
• Erhat, Azra. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2007.
• Erken, Fethiye. Korkuteli İlçesi ve Köyleri Folkloru (Derleme, İnceleme). Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ertaş, İbrahim. Tut Halk Kültürü Araştırması. Osmaniye: Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Gezgin, Deniz. Hayvan Mitosları. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2014.
• Göçer, Osman. Adana İli Karaisalı İlçesi Halk Kültüründe Halk İnançları, Bayramlar ve Törenler. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Güneş Ulus, Asuman. “Halk Masallarındaki “İp”, “Yumak” ve “Dokuma” Motiflerine Dair Psikanalitik Bir Değerlendirme”. Folklor Akademi Dergisi 6/2 (2023): 591-601.
• Hallaç, Ahmet Tacetdin. “Türk Mitolojisinin Kaprisli ve Tutarsız Yaratığı: “Biçura””. Karadeniz Araştırmaları XIX/73 (2022): 183-201.
• Hamilton, James Russell. İyi ve Kötü Prens Öyküsü. çev. Vedat Köken. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Hançerlioğlu, Orhan. Dünya İnançları Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2013.
• Harva, Uno. Altay Panteonu. çev. Ömer Suveren. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2015.
• Irmak, Yılmaz. “Doğumdan Ölüme Bingöl Geçiş Dönemleri İnanç ve Uygulamaları”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 6/11 (2016), 113-132.
• Karabüber, Tuba. Tosya Halk İnanışları. Çankırı: Çankırı Karatekin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Karakaş, Ayhan. Feke Halk Kültürü Araştırması. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Karaoğlan, Hülya. “M.Ö.2. Bin’deki Dokumacı Kadınlar (Arkeolojik Veriler Işığında)”. International Social Sciences Studies Journal 5/45 (2019): 5246-5253.
• Kaya, Derya. Dereli Monografisi. Giresun: Giresun Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kayabaşı, Onur Alp. Anamur Folkloru. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Kılıç, Enise. Osmaniye İli Düziçi İlçesi Halk Kültüründe Halk İnançları, Bayramlar ve Törenler. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Çile. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2003.
• Kızılaslan, Caner. Elazığ Baskil İlçesi Monografisi. Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kök, Zeynep. Karaisalı (Merkez) Halk Kültürü Araştırması. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Köksel, Behiye. Gaziantep Masalları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 1995.
• Köse, Elif. Ardanuç’ta Türk Halk İnançları. Artvin: Artvin Çoruh Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Kunos, Ignacz. Türk Masalları. Cilt:1, İstanbul: Engin Yayıncılık, 1991.
• Kurt, Begüm. Malatya İli Doğanşehir İlçesi Halk Kültürü Araştırması. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Özbirgül, A. Bülent. Shakespeare’in Romanslarında Doğaüstü Olay - Güçlerin Oyun Yapısındaki Yeri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Özpınar, Berna. “Kadının İp ve Dokuma/Örme İle Bağlantısının Türk Mitolojisine Yansıması”. Türklük Araştırmaları Dergisi 2/1 (2023): 19-33.
• Pierre, Grimal. Mitoloji Sözlüğü Yunan ve Roma. çev. Sevgi Tamgüç. İstanbul: Kabalcı, 2007.
• Radloff, Wilhelm-Kunos, Ignaz. Proben. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınlar, 1998.
• Rosenberg, Donna. Dünya Mitolojisi. çev. Kollektif. İstanbul: İmge Kitabevi, 2003.
• Sakaoğlu, Saim. Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2002.
• Semiz, İsa. Terme Yöresi Halk Edebiyatı Örnekleri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Şahin, Mehmet. Elbistan İlçesi Halk Kültürü İncelemesi. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Şahin, Veysel. “Necip Fazıl Kısakürek'in Şiirlerinde “Hayat ve Ölüm” Trajedisi”. Erdem 53 (2009), 207-220. Şimşek, Ali. Manavgat Yöresi Halk İnanışları. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Şişman, Bekir. “Samsun yöresinde geçiş dönemleriyle (doğum, sünnet, evlilik ve ölümle) ilgili yaşayan halk inançları ve bunlara ait uygulamalar.” Erdem 39, (2001), 445-470.
• Topal, Gökhan. Kadim Tanrılardan Modern Tanrılara: Yapay Kutsallıklar Bağlamında American Gods Tv Dizisi Üzerine Göstergebilimsel Bir Çözümleme. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Tuğrul, Mehmet. Mahmutgazi Köyü’nde Halk Edebiyatı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1969.
• Türkeş Günay, Umay. Elazığ Masalları ve Propp Metodu. Ankara: Akçağ Yayınları, 2011.
• Uslu, Bahattin. Türk Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yayınları, 2017.
• Ünalan, İbrahim. Araplarda Halk İnanışları Bid‘at. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2023.
• Ünalan, Özlem. Bayburt’taki Türbe ve Ziyaret Yerleri. Bayburt: Bayburt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Ünalan, Özlem. Alanya Türbeleri ve Yatırları. Çanakkale: Paradigma Yayınları, 2022.
• Yılmaz, Asena Tuğçe ve Avşar, Muhammed. “Hastalık Sağaltmada Ocakların Rolü ve Buna Bağlı Uygulamalar: Tokat Örneği.” Ed. Ömür Ceylan. Halk Kültüründe Sağlık. İstanbul: Motif Vakfı Yayınları, 2021, 275-293.
• Yılmaz, Mehmet Ali. Aladağ Halk Kültürü Araştırması. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Yolcu, Fatmagül. Adana İli Ceyhan İlçesi Halk Kültürü Araştırması. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Zorluer, Selim. Çayıralan (Yozgat) Yöresinde Halk Hekimliği ve Halk İnançları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.