Sözlü Edebiyatta ve Eski Türk Diplomasisinde Kâtip

Yıl 2025, Sayı: 23 [GÜZ 2025], 471 - 493, 25.10.2025

Eda Tanyıldızı

Öz

İnsanoğlunun iç dünyasında var olan unsurlar sadece halk anlatılarında değil halk şiirinde çeşitli motifler ve semboller aracılığıyla ortaya çıkmaktadır. Sözlü edebiyatta öne çıkan bu sembollerden biri de kâtip kavramı olmuştur. Çalışmamızda kâtip ve kâtiplik ilişkisi yorumbilim (hermenetutics) metoduyla irdelenmiştir. Edebî metinlere dayalı olarak kâtiple ilgili elde ettiğimiz veriler; halk şiiri, halk anlatıları ve Türk diplomasisi olmak üzere üç başlıkta sınıflandırılmıştır. Halk şiirlerinde kâtip figürü, Tanrı’nın kaderi yazan gücü olarak tasvir edilmiş ve insanların kaderini önceden belirleyen bir sembol olarak algılanmıştır. Bunların dışında bilgi ve bilgeliğin temsilcisi şeklinde tasvir edilmiş, âşığın sevgiliyle haberleşmesini sağlayan ve duygularını dile getiren bir aracı görevi üstlendiğine metinlerde rastlanmıştır. Tasavvuf edebiyatında kâtip, ilahi takdiri, ilham kaynağını ve insan ruhunun derinliklerini temsil etmiş, dervişin ruhuna ilham veren ve onu hakikate ulaştıran bir rehber olarak kabul edilmiştir. Farklı coğrafyalarda kendine has devlet anlayışıyla teşkilatlanan Türkler, ilişkilerini barışçıl bir tutum içerisinde diplomatik kanallarla yürütmüş, halkın güvenliği, ihtiyaçlarını çevre devletlerle iyi ilişkiler kurma gayretinde olan devlet adamları eliyle gerçekleştirmiştir. Türk diplomasisinde kilit rol oynayan kâtiplerde/elçilerde bulunması gereken nitelikler; fazilet, kültür, bilgi, kavrayışı, estetik olarak belirtilmiştir. Bu çalışma sözlü ve yazılı edebiyatta yer alan “kâtip ve kâtiplik” kavramını ortaya çıkarmayı amaçlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Sözlü Edebiyat , Kâtip , Kâtiplik , Halk Şiiri , Diplomasi

Clerk in Oral Literature and Old Turkish Diplomacy

Öz

The elements that exist in the inner world of human beings are revealed through various motifs and symbols not only in folk narratives but also in folk poetryThe cultural interactions that emerged due to humanity's desire to explore and dominate the earth have led to the similarity of these products over time. Although the themes and protagonists are different, the motifs that form the basic building blocks of oral products have given them characteristic features. One of these symbols prominent in folk literature is the concept of the clerk. In our study, the figure of the clerk and the concepts within the meaning relationship with him are analyzed with the method of hermenetutics. The data we obtained about the clerk based on literary texts are classified under three headings: folk poetry, folk narratives and Turkish diplomacy. In Sufi literature, the figure of the clerks is depicted as God's destiny-writing power and is perceived as a symbol that predetermines people’s fate. The qualifications required of clerks/ambassadors, who played an important role in Turkish diplomacy, are included in the texts. In the clerk type encountered in written literature, righteousness is taken as the main axis with the emphasis on justice. It is stated that an envoy should be a virtuous, cultured, knowledgeable, insightful diplomat with a developed aesthetic sense. This study aims to reveal the figure of “clerk and clerkship” in oral and written literature

Anahtar Kelimeler

Oral Literature , Clerk , Clerkship , Folk Poetry , Diplomacy

Kaynakça

• Acarlıoğlu, Fatma. Kilis Mâni Söyleme Geleneği ve Kilis Mânileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi, 2023.
• Aça, Mehmet. “Kaynaklar”. (Editör M. Öcal Oğuz). Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları. 2010.
• Baba, Mustafa Okan. Bayburtlu Zihni. İstanbul: Heyamola Yayınları. 2009.
• Başgöz, İlhan. Sibirya’dan Bir Masal Anası. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1992.
• Başkutlu, Salih. “Cumuriyet Devri Kars Tarihi 1923-1950 Selçuk Ural, Oran Arslan”. Tarih Kritik Dergisi, (3)4. Ekim 2017: 74-78.
• Bayrak, Merve Burcu. “İlk Kentler’in Kurulması ve ‘Erken Devlet’in Doğuşu Aşamalarında Yönetim ve Yönetsel Aygıtlar Üzerine Bir Değerlendirme”. Amme İdaresi Dergisi. 54(4). (2021): 33-60.
• Boratav, Pertev Naili- A. Gölpınarlı. Pir Sultan Abdal. Ankara: Derin Yayınları, 2010.
• Çevik, Mehmet. “Bedduanın Estetik İfadesi: Mânilerde Kargışlar” Türkbilig. 33.(2015): 1-21.
• Çıvgın, İzzet. “Orta ve Geç Uruk Dönemi’nde (M.Ö. 3700 - 3100) Kentler, Devletleşme, Ticaret, Kültürel Etkileşim ve Kolonileşme, Çağdaş Yerel Yönetimler”. 24(1). (2015): 75-124.
• Dudley, Leonard M. Kalem ve Kılıç (Çev. Müfit Günay). Ankara: Dost Kitabevi. 1997.
• Erdem Üst, Sibel. “Fuzûlî’den Erzurumlu Emrah’a ve Sümmânî’ye İzler”. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 15(40). (2022): 204-234.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 1971.
• Genç, Reşat. Karahanlı Devlet Teşkilatı. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1981.
• Gökyay, Orhan Şaik. “Cönk”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. C.8. 1993.
• Görkem, Betül. “Kayseri Türkülerinde ‘Mektup’ ve ‘Posta’ İmajından Hareketle Türkülerin “İletişim İşlevi”. 3. Uluslarası Sosyal Bilimler Kongresi (USBIK), 2020: 978-986.
• Güllüdağ, Nesrin. “Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 6. (2015): 132-150.
• Gültepe, Necati. “İlk Türk Devletlerinde Bürokrasi”. Türkler. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. II. (2002): 894-905.
• Günaydın, Alper. “Yazı İmparatorluğunun İmla Problemi: Şair ve Kâtip İlişkisi Bağlamında Divan Şiirine Yansıyan Bazı İmla Hataları”. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. 37. (2023): 886-900.
• Güner, Galip. “Temel Türevler Bağlamında Eski Türkçede *Ya- fiilleri”. Turkish Studies-Language,19(Ö1):573-584. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.76972
• Güven, Merdan. Türkiye Sahasındaki Hikâyeli Türküler Üzerine Bir Araştırma. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2005.
• Güvenç, Ahmet Özgür. “Halk Hikâyelerinin İşlevleri”. Turcology Research. 73. (2022): 57-83.
• İpşirli, Mehmet. “Bitik”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C.6. 1992: 225.
• İpşirli, Mehmet. “Elçi”. İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C.11. 1995: 3-15.
• İpşirli, Mehmet. “Mansıb”. İslâm Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. C.28. 2003: 4.
• Jean, Georges. Yazı İnsanlığın Belleği. (Çev. Nami Başer). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. 2002.
• Kâşgarlı Mahmud. Divanu Lûgat-it Türk. (Çev. Besim Atalay). C.3, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1986.
• Keskin, İshak. “Kutadgu Bilig’de Kâtipler ve Bürokratik İşlemlerin Yürütülmesindeki Rolleri”. The General And Special in The Turkic Eurasia: Problems of Methodology of Modern Common And Regional History of the Turks: Proceedings of the International Scientific Conference and Other Articles, ed. Tınçtıkbek Kadırmambetoviç Çorotegin, Bishkek: MaxPrint Printing House, (2015): 126-138.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kâtip”. İslâm Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. C.25. 2022.
• Merçil, Erdoğan. “İlk Müslüman Türk Devletleri Tarihi Hangi Devlet ile Başlamalı?”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 36 (2000): 299-304.
• Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma’nevî. Ankara: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. 2015.
• Nuhoğlu, Güler. Beyhakî Tarihi’ne Göre Gaznelilerde Devlet Teşkilatı. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1995.
• Orak, Yıldız. Abuzer Aşıksever’in Hikayeciliği ve Hikayeleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, 2008.
• Özarslan, Metin. Türk Manilerinden Seçmeler. Ankara: MEB Yayınları. 2017.
• Özbay, Betül. “Eski Uygurlarda Mani Yazısının Gelişimi”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları (DAE). 20.(2020): 83-100.
• Polatoğlu, Selahattin. Abbâsî Devleti’nde Kâtipler (132-334/750-945). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2022.
• Rayman, Hayrettin. Âşık Sümmânî, Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Şiirleri ve Şiirlerinin Tahlilleri. Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, 1991.
• Sarıtaş, Süheyla. “Halk Anlatılarında Hayat Hikâyesi Unsuru”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 40. (2009): 171-178.
• Sezen, Lütfi. “Erzurumlu Emrah’ın Şiirlerinde Aşk ve Gurbet (Teorik Bir Yaklaşım)”. Çeşitli Yönleriyle Erzurumlu Emrah Sempozyumu. 1997: 53-65.
• Sona, İbrahim. “Yazılı Kaynaklarda, Kültürel Hafıza Cönkler”. Millî Folklor. 28. (2016): 75-86.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet, 1317.
• Şimşek, Esma. “Malatyalı Bir Masal Anası: Suzan Geniş”. Milli Folklor. 56. (2002): 109-120.
• Şirin, Hatice. “Türkçede Yaz- ‘Yazı Yazmak’ Fiili Üzerine”. Türk Dili. 634. (2004): 563-571.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 2020.