Eski Uygur Türkçesinde Leksik Bir Zaman İşaretleyicisi: Tėmin

Yıl 2025, Sayı: 23 [GÜZ 2025], 635 - 658, 25.10.2025

Gülser Ersoy

Öz

Eski Uygur Türkçesi çeviri faaliyetleri sonucunda Sanskritçe, Çince, Toharca, Süryanice ve Soğdca’ya ait birçok unsurun ödünçlendiği; bu sebeple de alan araştırmacılarına dil açısından zengin malzemeler sunan bir dönemdir. Tėmin, böyle bir çeviri faaliyetleri sonucunda Eski Uygur Türkçesine yerleşmiş leksik bir zaman işaretleyicisidir. Oldukça geniş bir zaman aralığını işaretleyen sözcüğün kökeni, anlam alanı hususunda alan araştırmacıları arasında fikir ayrılıklarının olduğu görülmektedir. Eldeki çalışmada tėmin’de görülen anlam bulanıklığının sözcüğün kökeni ile alakası olup olmadığı sorgulanmaktadır. Ayrıca özellikle üzerinde farklı yorumların yapıldığı kimi tümcelerden yola çıkılarak meseleye metin bağlamsal açıdan yaklaşmanın ne denli önemli olduğu ortaya konmaya çalışılmaktadır. Bu çalışmada en erken Maniheist Uygur metinlerinden klasik sonrası Budist Uygur metinlerine kadar oluşturulan korpus aracılığıyla tėmin sözcüğünün süreç içerisinde oluşturduğu analitik formlar ve bu formların işaretlediği semantik değerler incelenmektedir. Erken dönem Maniheist Uygur metinlerinde tek başına kullanılan tėmin’in Budist Uygur metinlerinden itibaren oldukça karmaşık yapılar içerisinde yer aldığı gözlemlenmektedir. Bu durumun sözcükte görülen anlam bulanıklığının giderilmek istenmesi gibi bir amaç ile ilgisinin olup olmadığı meselesine eldeki çalışma aracılığıyla açıklık getirilmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi , tėmin , zaman , analitik form , metin bağlamsal değerlendirme

A Lexical Time Marker In Old Uyghur Turkic: Tėmin

Öz

Old Uyghur Turkic is a period in which many elements of Sanskrit, Chinese, Tocharian, Syriac and Sogdian were borrowed as a result of translation activities; therefore, it is a period that offers linguistically rich materials to researchers in the field. Tėmin is a lexical tense marker that entered Old Uyghur Turkic as a result of such translation activities. It is seen that there are different opinion among the researchers in the field about the origin and meaning of the word, which marks a very wide time interval. In the present study, it is questioned whether the ambiguity in the meaning of tėmin is related to the origin of the word. In addition, the importance of approaching the issue from a textual contextual point of view is tried to be demonstrated, especially based on some sentences on which different interpretations are made. Through the corpus from the earliest Manichaean Uyghur texts to post-classical Buddhist Uyghur texts, the analytical forms of the word tėmin and the semantic values marked by these forms are analyzed. It is observed that tėmin, which is used alone in early Manichaean Uyghur texts, is included in quite complex structures from Buddhist texts onwards. The present study attempts to clarify whether this is related to the aim of eliminating the ambiguity in the meaning of the word.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkic , tėmin , time , analytical form , text-contextual evaluation

Kaynakça

• Ağca, Ferruh, Dillik Ölçütlere Göre Eski Uygurca Metinlerin Tarihlendirilmesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2021.
• Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Derleme Sözlüğü: Türkiye’de Halk Ağzından. 4. Bsk., (O-T), 5. cilt, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2019.
• Aydemir, Hakan. Die alttürkische Xuanzang-Biographie IX. Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen Fakultät der Georg-August-Universität Göttingen vorgelegt, Göttingen, 2010.
• Bang, Willi-Gabain, Annemarie von. Türkische Turfan-Texte I. Sonderausgabe Aus Den Sitzungsberichten Der Preussischen Akademie Der Wissenscaften Phil.-Hist. Klasse, XV, Berlin: De Gruyter, 1929.
• Bang, Willi-Gabain, Annemarie von. Türkische Turfan-Texte V. Berlin, 1931.
• Bang, Willi vd. Das buddhistische Sûtra Säkiz Yükmäk, Türkische Turfan Texte VI. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1934.
• Barat, Kahar. “The Uighur Xuanzang Biography Volume III”. Journal of Turkish Studies, Volume: 16, Cambridge: Harvard University, 1992.
• Barat, Kahar. The Uygur-Turkic Biography of the Seventh-Century Chinese Buddhist Pilgrim Xuanzang Ninth and Tenth Chapters. Edited and Translated with a Commentary, Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies, Bloomington, 2000.
• Barutçu Özönder, Sema. Abidarim ḳıınlıġ koşavarti şastirtaḳı çınkirtü yörüglerning kingürüsi’nden üç itigsizler Giriş-Metin-Tercüme-Notlar-İndeks XXX Levha. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.
• Bayat, Fuzuli-Çınar, Minara Aliyeva. Eski Türkçe Sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2008.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press, 1972.
• Dietz, Siglinde vd. Die Alttürkische Xuanzang Biographie V Nach Der Handschrift von Paris und St. Petesburg sowie nach dem Transkript. von Annemarie v. Gabain ediert übersetzt und kommentiert, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2015.
• Eker, Süer. “İpek Yolu’nda Geç Antik Dönemin Tüccarları Soğdların Mirasçısı Yagnobiler ve Yagnobi Dili”. Tehlikedeki Diller Dergisi, (2012 Kış), 145-152.
• Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2012.
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Brill Handbook of Oriental Studies, Leiden-Boston 2004.
• Ersoy, Gülser. Eski Uygur Türkçesinde Öz (Core)-Dış (Peripheral) Katmanlı Birleşik Yapılarda Zamansallık. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2021.
• Gabain, Annemarie von. Eski Türkçenin Grameri. çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Geissler, Friedmar-Zieme, Peter. “Uigurische Pancatantra-Fragmente”. Turcica 2, (1970), 32-70.
• Gharib Bedrü’z-zaman. Sogdian Dictionary (Sogdian-Persian-English). Iran: Farhangan Publications, 1995.
• Gulcalı, Zemire. Altun Yaruk Sudur X. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2021.
• Johansson, Frida. “The Grammaticalization of Adverb Just in Early Modern English”. Independent Project Paper, Sweden University, Sweden (2022), 1-31.
• Karahan, Akartürk. Eski Uygurcada Bağlaçlar. 2. Baskı, Ankara: Grafiker Yayınları, 2015.
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Le Coq, Albert von. Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin, 1912.
• Müller, Friedrich Wilhelm Karl. Uigurica (I). 1. Die Anbetung der Magier, ein christliches Bruchstück. 2. Die Reste des buddhistischen Goldglanz-Sūtra. Ein vorläufiger Bericht. APAW, Berlin, 1908.
• Müller, Friedrich Wilhelm Karl. Uigurica (III) Uigurische Avadäna-Bruchstücke. Berlin: Verlag Der Akademie Der Wissenschaften, 1922.
• Nadelyaev V.M. vd. Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR İnstitüt Yazyikoznaniya, 1969.
• Oda, Juten. Berliner Turfan Texte XXXIII A Study of the Buddhist Sūtra Called Säkiz Yükmäk Yaruq or Säkiz Törlügin Yarumȉš Yaltrımȉš in Old Turkic. Berlin: Brandenburgische Akademie Der Wissenschiften, 2015.
• Ölmez, Mehmet. Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm). Ankara: Odak Offset, 1991.
• Ölmez, Mehmet-Röhrborn, Klaus. Die alttürkische Xuanzang-Biographie III. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie von Gabain editiert, übersetzt und kommentiert. Xuanzangs Leben und Werk. 7. VdSUA. 34, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 2001.
• Özbay, Betül. Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Özcan, Ceyda. Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar İncelemesi Metin- Çeviri- Açıklamalar- Sözlük (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp [Erişim tarihi: 07.01.2025].
• Radloff, Wilhelm. Kuan-şi-im Pusar. Eine türkische Übersetzung des XXV. Kapitels der chinesischen Ausgabe des Saddharmapundarika, Commissionnaires de P Academie Imperiale des Sciences, St. Petersbourg, 1911.
• Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial Der Vorislamischen Türkischen Texte Aus Zentralasien, Lieferung 1 a- agrıg. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1977.
• Röhrborn, Klaus. Die alttürkische Xuanzang-Biographie VIII. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1996.
• Shimin, Geng vd. “Das Erlangen der unvergleichlichen Buddhawürde, Das 15. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit”. AoF, 20, (1993), 182-234.
• Starostin, Sergei vd. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. Leiden: Brill Publisher, 2003.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram. Ankara: Sevinç Matbaası, 1976.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993.
• Tezcan, Semih. Das Uigurische Insadi Sūtra, Schriften Zur Geschichte und Kultur Des Alten Orients Berliner Turfantexte III. Berlin: Akademie Verlag, 1974.
• Tezcan, Semih. Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi X. Bölüm. Ankara 1975.
• Tietze, Andreas. Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati. 8. Cilt, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Tokyürek, Hacer. Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Tulum, Mehmet Mahur-Azılı, Kenan. Eski Uygurca Edgü Ögli Tigin Anyıg Ögli Tigin: (İyi Niyetli Şehzade-Kötü Niyetli Şehzade) Burkancı Seyirlik Eser. İstanbul: Türkiyat Doğu Kütüphanesi, 2015.
• Uçar, Erdem. Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Transkripsiyonu Açıklamalar ve Dizin (Doktora Tezi). İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Uçar, Erdem. Uygurca Altun Yaruk Sudur IX. Tegzinç. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları, 2013.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Akademie der Wissenschaften, Göttingen, 2021.
• Zieme, Peter. Berliner Turfan Texte V Manichäisch-türkische Texte; Texte, Ubersetzung, Anmerkungen. Berlin: Akademie Verlag, 1975.
• (https://www.nisanyansozluk.com/kelime/hemen) [Erişim tarihi: 07.01.2025].
• https://vatec2.fkidg1.uni-frankfurt.de/vatecasp/Maitrisimit_0-2.htm [Erişim tarihi: 10.08.2024].