Perception of The Tafsir History in The Tradition of Ottoman Science Classification in The Context of Miftahu’s-Sa’ade by Taskoprizade

Yıl 2012, Cilt: 11 Sayı: 21, 135 - 161, 01.06.2012

Ömer Başkan

https://doi.org/10.14395/jdiv84

Öz

What we analyze in this article is the approach of Taskoprizade (d.968/1561) to the history of interpretation (at-tafsir) in his Miftahu’s- Sa’ade, regarded as not only a book referring to the tradition of the Ottoman scholorship but also a reference book for further studies. It employs a method of its own to classify both the major works and authors leading tafsir tradition. It suggests a comprehensive look at tafsir history and presents a comparative study of the classical works and the writers having a profound impact on tafsir literature. Therefore, the main goal of this study is to identify the original aspects of the book regarding the presentation and classification of the tafsir history and to bring them out for discussion.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, history of the tafsir, the Ottoman scientific tradition, Taskoprizade, Miftahu’s-Saade.

Taşköprîzâde’nin Miftâhu’s-Sa’âde’si Bağlamında Osmanlı İlimler Tasnifi Geleneğinde Tefsir Tarihi Algısı

Öz

Bu makalede Taşköprîzâde’nin (ö.968/1561) Miftâhu’s-Sa’âde’sinde Tefsir Tarihi’nin ele alınış biçiminin tasvîri ve analizi konu edilecektir. İlgili telif, Osmanlı ilim geleneğinin üzerinde şekil-lendiği birikimi ve bu geleneğe yön veren müellif ve temel eserleri kendine özgü bir tasnif mantığı çerçevesinde ele alan ve yazıldığı dönem sonrası ilim anlayışına referans teşkil etme niteliği müseccel olan kaynak bir eserdir. Bu bağlamda ilgili eserin hem tefsir tarihine ilişkin bütünlüklü bir perspektif sunan inşa biçimi hem de tefsir faaliyetini derinden etkilemiş tefsir anlayışları çerçevesinde tefsir tarihine yön tayin etmiş klasik tefsir eser ve müelliflerine özgü mukayese içeren nitelikli değerlendirmeleri çalışmanın özel ilgi alanını oluşturacaktır. Binaenaleyh bu eserin tefsir tarihini tasnif ve sunum biçiminin kendine özgü yönlerinin tespiti ve bu tespitin tartışmaya açılması makalenin temel amacını teşkil edecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, tefsir tarihi, Osmanlı ilim geleneği, Taşköprîzâde, Miftâhu’s-Saâde.

Kaynakça

• Ahmed Ali, Yusuf, el-Beydâvî ve Menhecühû fi’t-Tefsîr, Basılmamış Doktora Tezi, Câmiat’u-Ümmi’l- Kurâ, Mekke ts.
• Apaydın, Yunus, “İslam Bilginlerinin İlimler Tasnifi ve Taşköprülüzade”, Taşköprülü Zâde Ahmed Efendi (1495-1561), edt.: Ahmet Hulûsi Köker, Kayseri 1992.
• Arslantürk, Ayşe Hümeyra, Ebû Hafs Ömer en-Nesefî’nin et-Teysîr fî’t-Tefsîr Adlı Eserinin Tahlili ve el- Bakara Suresi’nin Tenkdli Neşri, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, İstanbul 1995.
• Aslan, Gıyasettin, “İbn Haldun’un Mukaddime’sinde Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulü”, Usûl İslam Araştırmaları, Temmuz-Aralık 2007, sayı: 8.
• Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi, Dergah Yay., İstanbul 1983.
• Baş, Eyüp, “Dil-Tarih İlişkisi Bağlamında Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı (XVI. ve XVII. Yüzyıl Örnekleriyle)” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. V, sayı I, Ankara 2005.
• -------, Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı, TDV. Yay., Ankara 2006.
• Başkan, Ömer, “Süregelen İki tanımlama ve Tasnif Problemi Üzerine: el-İhfâ mı? El-İhfâu’l-Lisân’i mi? El-İzhâr mı? El-İzhâru’l-Lisânî mi?”, Hitit Üniversitesi. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 6, sayı: 11, Çorum 2007.
• Bekiroğlu, Harun, el-Burhân ve el-İtkân Adlı Eserlerin Tefsir Metodolojisi Bakımından Değerlendirilmesi, Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2012.
• Bilmen, Ömer Nasuhî, Büyük Tefsir Tarihi, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1973.
• Boyalık, M. Taha, “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 18, İstanbul 2007.
• -------, Molla Fenârî’nin Aynu’l-Âyân Adlı Tefsirinin Mukaddimesi (Tahlil ve Değerlendirme), Basılma- mış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
• Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, Fecr Yay., Ankara 2010.
• Cevdet Bey (Bergamalı), Tefsir Tarihî, Ahmed Kâmil Matbaâsı, İstanbul 1927.
• Cündioğlu, Dücane, “ Çağdaş Tefsir Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası”, İslâmiyât, c. 2, sayı: 4, Ankara 1999.
• Çaldak, Süleyman, “Taşköprülüzâde’nin Mevzû’âtu’l Ulûm’undaki İlimler Tasnîfi Üzerine”, Fırat Üniversitesi. Sosyal Bilimler Dergisi, c. 15, sayı: 2, Elazığ 2005.
• Çalışkan, İsmail, Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci, Ankara Okulu Yay. Ankara 2003.
• -------, “Tefsir Tarihi Tasavvurunun Yeniden İnşâ Edilmesinin Gerekliliği Üzerine”, İslâmiyât, c. 8, sayı: 1, Ankara 2005.
• Çapak, İbrahim, “Harizmi’nin Mefatihu’l-Ulum’unda Mantık”, İslâmî İlimler Dergisi, c. 5, sayı: 2, Ankara 2010.
• Çevikel, Nuri, “Taşköprîzâde (İsâmeddîn) Ahmed Bin Mustafa’nın Mevzû’âtü’l-’Ulûm’unda İlim Kavramı”, Gazi Akademik Bakış, c. 3, sayı: 6, Ankara 2010.
• ed-Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvûdî, Tabakâtü’l-Müfessirîn, Dâru’l-Kütübi’l- İ’lmiyye, Beyrut ts.
• Davutoğlu, Ahmet, “İslam Düşünce Geleneğinin Temelleri, Oluşum Süreci ve Yeniden Yorumlan- ması”, Divan Dergisi, c. 1, sayı: 1, İstanbul 1996.
• -------, “Tarih İdraki Oluşumunda Metodolojinin Rolü”, Divan Dergisi, c. 4, sayı: 7, İstanbul 1999.
• Deliser, Bilal, ez-Zerkeşî ve Kur’ân İlimlerindeki Yeri, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2004.
• Demirci, Muhsin, “Tefsir Usulünün Temel Kaynakları”, Kur’ân Mesajı İlmî Araştırmalar Dergisi, c. 2, sayı: 22, 23, 24, İstanbul 1999-2000.
• Duman, Ali, Erken Dönem Tefsir Mukaddimelerinin Tefsir Usûlü Açısından Değerlendirilmesi, Basılma- mış Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2009.
• Ecer, Vehbi, “Taşköprülüzade Ahmed Üsameddin Efendi’nin Zamanı ve Hayatı”, Taşköprülü Zâde Ahmed Efendi (1495-1561), edit.: Ahmet Hulûsi Köker, Kayseri 1992.
• el-Ednerevî, Ahmed b. Muhammed, Tabakâtü’l-Müfessirîn, thk.: Süleyman b. Sâlih el-Huzzî, Mües- setü’r-Risâle, (Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem), Medine 1997.
• el-Endelûsî, Muhammed b. Yûsuf Ebu Hayyân, Tefsîr-u Bahri’l-Muhit, dirâse ve tahkîk: Adil Ahmed Abdi’l-Mevcûd ve diğerleri, Dâru’l-Kütübi’l-’Ilmiyye, Beyrut 1993.
• el-Fenârî, Şemsu’d-Dîn Muhammed b. Hamze, Aynu’l-A’yân, Rıfat Bek Matbaası, Dâru’s-Saâde 1325.
• Furat, Ayşe Zîşan, XV. ve XVI. Yy.’larda Fatih ve Süleymaniye Medreseleri’nde Verilen Din Eğitiminin Karşılaştırmalı Bir İncelemesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bi- limler Enstitüsü, İstanbul 2004.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, İhyâu ‘Ulûmi’d-Dîn, Endonezya ts.
• Gülle, Sıtkı, Şemseddîn Muhammed b. Hamza Fenârî’nin Hayatı ve Eserleri, Basılmamış Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1990.
• el-Hârizmi, Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Hârizmi, Mefâtîhu’l-’Ulûm, thk.: Nuhâ en-Neccâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1993.
• Haydar, Hâzım Said, Ulûmu’l-Kur’ân beyne’l-Burhân ve’l-İtkân, Dâru’z-Zamân, Medine 2006.
• İbn Haldûn, el-Mukaddime, yy., ts.
• İbn Hallikân, Muhammed İbn Ebî Bekr, Vefâyatû-l A’yân, thk.: İhsân Abbas, Dâru’s-Sâdır, Beyrut ts.
• el-Kâfiyecî, Ebû Abdillêh Muhammed b. Süleymân, Kitâbu’t-Teysîr fî Kavâ’idi ‘İlmi’t-Tefsîr, terc. ve nşr. İsmail Cerrahoğlu, Ankara Ünv. İlahiyat Fak Yay., Ankara 1989.
• el-Kannûcî/el-Kınnevcî, Sıddîk b. Hasen, Ebcedu’l-’Ulûm, yayına haz.: Abdu’l-Cebbâr Rizkâr, Di- meşk 1978.
• Kara, İsmail, “ Unuttuklarını Hatırla Şerh ve Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Divân Disiplinle- rarası Çalışma Dergisi, Bilim ve Sanat Vakfı Yay., c. 15, sayı: 28, İstanbul 2010.
• Karagöz, Mustafa, “Tefsirde Rivayet-Dirayet Ayırımının Ortaya Çıkışı ve Mahiyeti”, Bilimname, c. 5, sayı: 2004/2, Kayseri 2004.
• Kâtib Çelebî, Hacı Halîfe, Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Funûn, MEB. Yay., İstanbul 1971.
• Kesler, Fatih, Irak Tefsir Ekolü, Akçağ Yay., Ankara 2005.
• -------, Medine Tefsir Ekolü, Akçağ Yay., Ankara 2005.
• Koç, Mehmet Akif, İsnad Verileri Çerçevesinde Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri, Kitâbiyât Yay., Ankara 2003.
• Kutluer, İlhan, “Hârizmî Muhammed b. Ahmed”, TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 16, İstanbul 1997.
• -------, “Kâtip Çelebî ve Bilimler: Keşfu’z-Zunûn’un Mukaddimesinde “el-İlm” Kavramı”, Marmara Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi, sayı: 18, İstanbul 2000.
• -------, “Miftâhu’s-Saâde”, TDV. İslam Ansiklopedisi, TDV. Yay., c. 30, İstanbul 2005.
• Makdisi, George, İslâm’ın Klasik Çağında din Hukuk Eğitimi, çev.: Hasan Tuncay Başoğlu, Klasik Yay., İstanbul 2007.
• Maşalı, Mehmet Emin, “ Tefsirde Ehl-i Sünnet Savunması: İbnü’l-Müneyyir Örneği”, Marife Dergisi (Ehl-i Sünnet Özel Sayısı), yıl: 5, sayı: 3, Konya 2005.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Te’vîlât’ül-Kur’ân’dan Tercümeler, trc. Bekir Topaloğlu, Araştırma Vakfı Yay., İstanbul 2003.
• Mertoğlu, Mehmet Suat Mertoğlu, “Süyûti”(Kur’an İlimleri Kısmı), TDV. İslam Ansiklopedisi, c. 38, İstanbul 2010.
• Molla, Kemal Faruk, “Mehmed Şah Fenâri’nin Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılarda İlim Anlayışı ve İlim Tasnifi”, Dîvân İlmî Araştırmalar Dergisi, c. 1, sa- yı: 18, İstanbul 2005.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Süleymaniye Kütüphanesi’nde Bulunan Yazma Tefsirler, Süleymaniye Vakfı Yay., İstanbul 2002.
• Muhammed b. Bekr b. İbrâhîm, ‘Ilmu Tabâkâti’l-Müfessirîn Neşetuhû ve Tedavvuruhû, Dâru’t- Tarafeyn, Medîne 2011.
• Öztürk, Mustafa, “Klasik Sünni Tefsir Literatürü Üzerine Bir Değerlendirme”, Marife Dergisi (Ehl-i Sünnet Özel Sayısı), yıl:5, sayı: 3, Konya 2005.
• -------, “Zerkeş’î’nin Kaynakları el-Burhân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân Üzerine Bir Araştırma”, Tefsir Tarihi Araştırmaları, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2005.
• Pazarbaşı, Erdoğan, “Miftâhu’s-Seâde’de Kur’an İlimleri”, Taşköprülü Zâde Ahmed Efendi (1495- 1561), edit.: Ahmet Hulûsi Köker, Kayseri 1992.
• Saçaklızâde, Muhammed b. Ebî Bekr el-Mer’aşî, Tert’ibü’l-Ulûm, çev. Zekeriya Pak, M. Akif Özdo- ğan, Ukde Yay., Kahramanmaraş 2009.
• es-Suyûtî, Celâlu’d-Dîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr, Tabakâtü’l-Müfessirîn, Dâru’l-Kütübi’l-İ’lmiyye, Beyrut ts.
• Şeyh İbrahim Hakkî, Muhammed Safâ, ‘Ulûmu’l-Kur’ân min hilâli Mukaddimâtu’t-Tefâsîr, Müessee- tu’r-Risâle, Beyrut 2004.
• Taşköprîzâde, ‘İsâmu’d-dîn Ebu’l-Hayr Ahmed b. Mustafâ, eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d- Devleti’l-U’smâniyye, thk.: Ahmet Suphi Furat, İ.Ü. edebiyat Fak. Yay., İstanbul 1985.
• -------, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-Sa’âde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevdû’âti’l-’Ulûm, Dâru’l-Kütübi’l- ’İlmiyye, Beyrut 1985.
• Taşköprîzâde, Mevzûâtu’l-’Ulûm, terc. Kemâluddîn Mehmed Efendi, İkdâm Matbaası, Dersaâdet 1313.
• Taşköprülüzade, Mevzûâtu’l-’Ulûm, Sadeleştiren: Mümin Çevik, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1966.
• Temizkan, Abdullah, Râgıb el-İsfahânî’nin Kur’ân’ı Anlama ve Yorumlama Yöntemi, Basılmamış Dok- tora Tezi, Ankara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.
• Uğur, Ali, Taşköprü-Zade Ahmed İsam ed-Din Ebu’l-Hayr Efendi Hayatı, Şahsiyeti ve İlmi Görüşleri, Basılmamış Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Erzurum 1980.
• ez-Zehebî, Muhammed Hüseyn, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn, Mektebet-ü Vehbe, Kâhire ts.
• ez-Zerkeşî, Bedru’d-Dîn Muhammed b. Abdillêh, el- Burhân fî U’lûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1988.