The Hanafites in the Mihna Period

Yıl 2010, Cilt: 9 Sayı: 17, 101 - 130, 01.06.2010

Mehmet Ümit

Öz

Anahtar Kelimeler

-

Mihne Sürecinde Hanefîler

Öz

Bu çalışmada, önce Mihne dönemine kadar Hanefilerin halku’l-Kur’ân hakkındaki görüşleri incelenmektedir. Daha sonra Mihne uygulamaları esnasında halku’l-Kur’ân konusunda birbirinden farklı düşünen Hanefilerin durumları ele alınmaktadır. Kur’ân’ın yaratılmış olduğunu kabul eden Hanefiler Mihne sürecinde kadı olarak görev aldılar. Bu anlayışı kabul etmeyenler, fetva vermekten men edildiler. Mihne sonrası dönemde ise, halku’l-Kur’ân anlayışını kabul etmeyen Hanefîler kâdî olarak görevlendirildiler. Bu anlayışı kabul eden Hanefîlerin kâdîlık görevlerine atanmaları engellendi

Anahtar Kelimeler

Mihne, halku’l-Kur’ân, Hanefi, kâdî

Kaynakça

• Abdulmecid Mahmûd, el-İtticâhetu’l-fıkhiyye ınde Ashâbi’l-Hadîs fi’l-karni’s-sâlisi’l-hicrî, Dâru’l Vefâ li’t-Tıbâ’a, Kâhire 1979.
• Abdurrahmân b. el-Cevzî (ö.597/1200), el-Muntazam fî tevârîhi’l-mülûk ve’l-ümem, I-X+Fihrist, tahk.: Süheyl Zekkâr, Dâru’l-Fikr, Beyrut 1995.
• Abusaq, M. O., The Politics of the Mihna Under al-Ma’mûn and his Successors, Yayımlanmamış Dokto- ra Tezi, Edinburgh 1971.
• Akoğlu, Muharrem, Mihne Sürecinde Mu’tezile, İz Yayıncılık, İstanbul 2006.
• Aydınlı, Osman, İslâm Düşüncesinde Aklîleşme Süreci Mu’tezilenin Oluşumu ve Ebû’l-Huzeyl Allaf, An- kara Okulu Yay., Ankara 2001.
• -------, "Kur’ân'ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu'tezile'nin Tarihi Seyrindeki Yeri -I-", Dini Araştır- malar, Ankara 2001, c. III, sayı: 9, ss. 45-62.
• -------, "Kur’ân'ın Yaratılmışlığı Meselesi ve Mu'tezile'nin Tarihi Seyrindeki Yeri -II-", Dini Araştır- malar, Ankara 2001, Cilt:4, sayı: 10, ss. 37-52.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkahir b. Tâhir b. Muhammed (ö.429/1037), Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark Beyne’l-Fırak), çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, TDV Yay., Ankara 1991.
• -------, Usûlüddîn, Beyrut 1981.
• Belhî, Ebû Bekir Abdullâh b. Ömer b. Muhammed b. Davud, Fadâilu Belh, Farsça’ya çev.: Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Hüseynî Belhî, tash.: Abdulhay Habîbî, İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng, Tahran 1350.
• Bernards, Monique -John Nawas, ‚The Geographic Distribution of Muslim Jurists During The First Four Centuries AH‛, Islamic Law and Society, Brill 2003, vol. 10, No. 2, The Madhhab, pp. 168- 181.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö.458/1066), el-Esmâ ve’s-sıfât, I-II, tahk.: Imâduddîn Ahmed Haydar, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut 1994.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali (ö.458/1066), Menâkıbu’ş-Şâfiî, I-II, tahk.: Seyyid Ahmed Sakr, Dâru’t-Türâs, Kâhire 1390/1970.
• Câhız, Ebû Amr b. Bahr (ö.255/869), Risâle fi’n-nefyi’t-teşbîh (Resâilu’l-Câhız, tahk.: A.M. Harun, Bey- rut, ts., c. I içinde) ss. 283-308.
• -------, el-Beyân ve’t-tebyîn, I-IV, tahk.: Abdü’s-Selâm Muhammed Hârûn, Kâhire 1418/1998.
• Ced’an, Fehmi, Mihne bahsun fî cedeliyyeti’d-dîni ve’s-siyasî fi’l-İslâm, Ürdün 1989.
• Cürcânî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî (ö.365/976), el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl, I-IX, tahk.: Âdil Ahmed el-Mevcûd-Ali Muhammed Muavvid-Abdulfettâh Ebu’s-Sünne, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Dârimî, Osman b. Said, Reddü’l-İmâm ed-Dârimî Osman b. Said alâ Bişr el-Merisî el-Anîd, tsh. Mu- hammed Hamid el-Fekî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
• Ebû Gudde, Abdu’l-Fettâh, Halk-ı Kur’ân Meselesi Raviler, Muhaddsiler ve Ta’dîl kitaplarına Tesi- ri‛, çev.: Mücteba Uğur, AÜİFD, Ankara 1975, c. XX, ss. 307-321.
• Ebû Hanîfe, el-Fıkhu’l-ekber, nşr. M. Zâhid Kevserî, çev.: Mustafa Öz (İmâm-ı Azamın Beş Eseri, İs- tanbul 1981 içinde ss. 58-64).
• Ebû Hilâl el-Askerî, el-Hasan b. Abdullah b. Sehl (ö.395/1005 ve sonrası), el-Evâil, Dâru’l-Kütübi’l- Ilmiyye, Beyrut 1987
• Ebu’l-Arab et-Temîmî, Muhammed b. Ahmed b. Temîm (ö.333/945), Kitâbu’l-mihen, tahk.: Yahya Vehîb el-Cebûrî, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî Beyrut 1403/1983.
• Ebu’l-Hasan el-Eş’arî, Ali b. İsmâil b. Abdillâh (ö.324/936), el-İbâne an usûli’d-diyâne, Dâru İbni Zeydûn, Beyrut, ts.
• Ebu’l-Kâsım el-Ka’bî, Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Ka’bî el-Belhî (ö.319/931), (Bâbü) Zikru’l- Mu’tezile min Makâlâti’l-İslâmiyyîn, tahk.: Fuad Seyyid, Tunus 1986.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed (ö.370/980), Tehzîbu’l-luga, I-XV, tahk.: Abdullah Derdîş, Kâhire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Tercüme, 1384/1964-1387/1967.
• Ferâhidî, Halil b. Ahmed (ö.170/786), Kitâbu’l-ayn, I-IV, tahk.: Abdulhamid Hendâvî, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Said el-Muhassin b. Muhammed (ö.493/1100), Nuhab min kitâbi Celâi’l-ebsâr (Ahbâru eimmeti’z-Zeydiyye, tahk. ve der.: Wilferd Madelung, Beyrut 1987, içinde), ss. 119-133.
• Hatîb Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali b. Sâbit (ö.463/1070), Târîhu Medîneti’s-Selâm-Târîhu Bağdâd (İbnu’n-Neccâr’ın Zeylu târîhi Bağdâd’ı ve İbnu’d-Dimyâtî’nin el-Müstefâd min zeyli târîhi Bağdâd’ı ile birlikte), I-XXI, tahk. ve notlar: Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1422/2001.
• Hinds, Martin, ‚Mihna‛, EI(2), E.J. Brill, Leiden-Newyork 1993, c. VII, ss. 2-6.
• Hurvitz, Nimrod, ‚Minha as Self-Defense‛, Studia Islamica, 2001, ss. 93-111.
• -------, ‚The Mihna (Inquisition), State and Religion in the Early Abbasid Era‛, Hamizrah Hehadash, vol. 42 (2001), ss. 17-24.
• Iclî, Ebu’l-Hasan Ahmed b. Abdullah b. Sâlih (ö.261/875), Ma’rifetü’s-sikât, I-II, tahk.: Abdu’l-Alîm Abdu’l-Azîm el-Bestevî, Matbaatu’l-Medenî Kâhire, ts.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdilber el-Endelûsî (ö.368-463/979-1071), el-İntikâ fî fadâili’l- eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ, Gözden geçiren: Abdulfettâh Ebû Gudde, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1997.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Ebî Hâtim Muhammed b. İdris b. el-Münzir et- Temîmî er-Râzî (ö.327/939), el-Cerh ve’t-ta’dîl, I-IX, Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, Beyrut, ts.
• İbn Ebi’l-Vefâ el-Kureşî, Muhyiddîn Ebû Muhammed Abdulkadir b. Muhammed b. Muhammed b. Nasrillâh b. Sâlim el-Hanefî (ö.775/1373), el-Cevâhîru’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, I-V, tahk.: Abdulfettâh Muhammed el-Hılv, Hecer li’t-Tıbâ’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’ ve’l-İ’lân, Cîze 1413/1993.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali (ö.852/1448), Lisânu’l-mîzân, I-X, Yayına haz.: Abdulfettah Ebû Gudde, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1423/2002.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr (ö.681/1282), Vefeyâtu’l- a’yân ve ebnâu ebnâi’z-zemân, I-VII, tahk.: İhsân Abbâs, Beyrut: Dâru Sâdır 1397/1977.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed b. Ebî Hâtim et-Temîmî el-Bustî (ö.354/965), Kitâbu’l- mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn, I-II, tahk.: Hamdî Abdulmecîd es-Selefî, Dâru’s-Samî’î, Riyad 1420/2000.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö.276/889), el-İhtilâf fi’l-lafz ve’r-reddu ale’l- Cehmiyye ve’l-Müşebbihe, takdim ve notlar: Ömer b. Mahmûd Ebû Ömer, Dâru’r-Râye, Riyâd 1412/1991.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem (ö.711/1311), Lisânu’l-Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut 1410/1990.
• İbn Tağriberdî, Cemâluddîn Ebu’l-Mehâsin Yusuf b. Tağriberdî (ö.874/1470), en-Nücûmu’z-zâhire fî müluki Mısr ve’l-Kâhire, I-XVI, takdim ve notlar: Muhammed Hüseyin Şemsüddîn, Dâru’l- Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut, 1413/1992.
• İbn Tayfûr, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Tâhir el-Kâtib (ö.280/893), Kitâbu Bağdâd, tahk.: Muhammed Zâhid Hasan el-Kevserî, yy., 1368/1949.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim b. Abdilvâhid eş-Şeybânî (ö.630/1233), el-Kâmil fi’t-târîh, I-XI, tash.: Muhammed Yusuf ed- Dokak, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya (ö.840/1436), Tabakâtu’l-Mu’tezile, tahk.: Susanna Diwald Wilzer, Menşûrâtu Dârı Mektebeti’l-Hayât, Beyrut, ts.
• Kâdî et-Tenûhî, Ebû Ali el-Muhassin b. Ali b. Ebî Muhammed b. Ebi’l-Fehm (ö.384/994), Kitâbu Câmi’i’t-tevârih el-müsemmâ bi kitâbi Nişvâru’l-muhâdara ve ahbâru’l-müzâkere, tahk.: D.S. Margoliouth, Royal Asiatic Society 1921.
• Kaya, Eyyüp Said, ‚Muallâ b. Mansûr‛, DİA, İstanbul 2005, c. XXX, s. 309.
• Kevserî, Muhammed Zâhid (ö.1371/1951-1952), Hüsnü’t-Tekâdî fî Sîreti’l-İmâm Ebî Yûsûf el-Kâdî, yy., 1968
• Kılavuz, Ahmet Saim, ‚Bişr b. Gıyâs el-Merisî, Hayatı, Görüşleri ve İslâm Düşünce Tarihi’ndeki Yeri‛, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa 1987, c. II, sayı: 2, ss. 99-109.
• -------, ‚Bişr b. Gıyâs‛, DİA, İstanbul 1992, c. VI, ss. 220-21.
• Kinânî, Ebu’l-Hasan Abdülaziz b. Yahya b. Abdülaziz b. Müslim b. Meymûn (ö.240/854), el-Hayde ve’l-i’tizâr fi’r-reddi alâ men kâle bi halkı’l-Kur’ân, tahk.: Ali b. Muhammmed b. Nâsır el-Fakîhî, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medîne, ts. Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusuf (ö.350/961), Vulâtu Mısr, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut 1407/1987.
• Kutlu, Sönmez, İslâm Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, Kitâbiyât Yay., Ankara 2000.
• Madelung, Wilferd, ‚The Origins of the Controversy Concerning the Creation of the Koran‛, Orientalia Hispanica sive studia F.M. Pareja octogenario dicata, ed. J.M. Barral, E.J. Brill, Leiden 1974.
• Mevlâ Takıyyuddîn b. Abdulkadir et-Temîmî el-Gazzî el-Hanefî (ö.1005-1010/1597-1602), et- Tabakâtu’s-seniyye fî terâcimi’l-Hanefiyye, tahk.: Abdulfettâh Muhammed el-Hılv, Dâru’r-Rifâî, Riyad 1983.
• Naîmî, İmâd İsmâil ‚Dirâsetün fî kitâbi’l-Hayde li İmâm Abdu’l-Azîz el-Kinânî‛, el-Müerrihu’l- Arabiyye, Bağdâd 1988, sayı: XXXVI, ss. 182-3.
• Nawas, John A., ‚ A Reexamination of Three Current Explanations for al-Mamun's Introduction of the Mihna‛, International Journal of Middle East Studies, November 1994, vol. 26, No. 4, ss. 615- 629
• ------, ‚The Miḥna of 218 A. H./833 A. D. Revisited: An Empirical Study‛, Journal of the American Oriental Society, Oct.-Dec. 1996, vol. 116, No. 4, ss. 698- 708.
• Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Yahya İshâk en-Nedîm el-Ma’rûf bi’l-Varrâk, Kitâbu’l- Fihrist, tahk.: Rıza Teceddüd, Tahran 1971.
• Patton, W., Ahmad ibn Hanbal and the Minha, Leiden 1897.
• Râgıb el-İsfehânî (ö.425/1034 civarı), Müfredâtu garîbi’l-Kur’ân, tahk.: Safvân Adnân Dâvûdî, Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1418/1997.
• Saliba, Cemil, el-Mukaddimetu kitâbi’l-hayde, Beyrut 1991.
• Saymerî, Ebû Yûsuf hakkında bk. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali (ö.436/1044-45), Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashabihi, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1976.
• Subkî, Tâcuddîn Ebû Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî (ö.771/1369), Tabakâtu’ş-Şâfi’iyyeti’l- kübrâ, I-X, tahk.: Abdulfettâh Muhammed Hılv-Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-Arabiyye, Kâhire 1383/1964.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (ö.310/922), Târîhu’r-rusul ve’l-muluk, I-X, tahk.: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm, Dâru’l-Maârif, Kâhire, ts.
• Tsafrir, Nurit, The Spread of the Hanafî school in the Western Regions of the ‘Abbasid Caliphate up to the End of the Third Century A.H., Ph.D. Thesis, Princeton University 1993.
• Ukaylî Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ b. Hammâd (ö.322/934), Kitâbu’d-Duafâ, I-IV, tahk.: Hamdî b. Abdulmecîd b. İsmâîl es-Selefî, Dâru’s-Sumey’î, Riyad 1420/2000.
• Ukaylî, Muhammed Erşîd, ‚el-Mu’tezile ve Sılatuhum bi Mihneti Halkı’l-Kur’ân‛, Dirâsât Tarîhiyye, Dımeşk 1992, c. XIII, sayı: 41-42, ss. 106-133.
• Ustuvâî, Kâdî Imâdu’d-İslâm Ebu’l-Alâ’ Sâid b. Muhammed b. Ahmed en-Nîsâbûrî (ö.432/1041), Kitâbu'l-İ'tikâd akîdetün merviyyetün ani’l-İmâmi’l-A’zam ve’l-haberi’l-a’lemi’l-akdem sirâcu’l- ümme, kâşifu’l-ğımme, el-mahsûs bi inâyeti’l-kerîmi’l-mennân Ebî Hanîfe en-Nu’mân, tahk.: Dr. Seyyid Bahçivan, Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, Beyrut 1426/2005. van Ess, Josef, ‚Dirâr b. ‘Amr und die ‚Cahmîya‛, Biographie einer vergessenen Schule‛, Der Islam, Berlin 1967, XLIII, ss. 241-279, Berlin 1968, XLIV, ss. 1-70.
• -------, ‚Ibn Kullâb und die Mihna‛, Oriens, Brill 1965, vol. 18, ss. 92-142.
• Vekî’, Muhammed b. Halef b. Hayyân (ö.306/918-919), Ahbâru’l-Kudât, I-III, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, ts.,
• Watt, William Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Ya- yınları, Ankara 1981.
• Yahya b. Maîn (ö.233/847), Ma’rifetü’r-ricâl, I-II, tahk.: Muhammed Kâmil el-Kassâr, Matbûâtu Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, Dımeşk 1405/1985.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Cafer b. Vehb b. Vâdıh (ö.292/904), Târîhu’l-Ya’kûbî, I-II, Dâru Sâ- dır, Beyrut 1995.
• Yâkût el-Hamevî (ö.626/1228), Mu’cemu’l-udebâ, I-VII, tahk.: İhsan Abbâs, Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1993.
• Yavuz, Yusuf Şevki, ‚Ebû Hanîfe‛, İstanbul 1994, DİA, c. X, ss. 138-143.
• Zehebî, Ebû Abdullâh Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö.748/1374), Siyeru a’lâmi’n- nübelâ, I-XXV, tahk.: Nu’mân el-Arksûsî, Kontrol: Şuayb el-Arnaût, Müessesetü’r-Risâle, Bey- rut 1402/1982.
• -------, Târîhu’l-İslâm, I-LII, tahk.: Ömer Abdusselâm Tedmurî, Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1411/1991.
• ------, Mîzânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl, I-IV, tahk.: Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut, ts.